1, 2. Ala mendaa kũsiĩĩa wĩa wa kũtavanyʼa ĩvindanĩ ya atũmwa, meanĩisye kyaũ mateũmanya?

 AMANYĨWʼA ma Yesũ nĩmambĩĩie kũthĩnwʼa ĩngĩ, na Saulo aĩ mũsitalĩnĩ wa mbee “kũthĩnyʼa” kĩkundi mũno. (Meko 8:3) Amanyĩwʼa nĩmakĩie, na nĩvatonyeka amwe makethĩwa moonaa mũvango wa Saulo wa kũmina Aklĩsto ũtonya kwĩanĩa. Ĩndĩ, ve ũndũ ũtataĩĩwe weekĩkie yĩla Aklĩsto manyaĩĩkie. Nĩ ũndũ wĩva ũsu?

² Ala manyaĩĩkĩte nĩmaendie “maitavanyʼa ũvoo mũseo wa ĩla ndeto” isionĩ ila makĩĩĩte. (Meko 8:4) Kwasũanĩa ũndũ ũũ: O na kau amanyĩwʼa ma Yesũ nĩmathĩniwʼe, kĩu kĩyaamasiĩĩa kũtavanyʼa ũvoo mũseo, ĩndĩ o na kyeekie kũmatetheesya kũũnyaĩĩkya! Yĩla ala mathĩnasya amanyĩwʼa mamanyaĩĩkisye, nĩmamatetheeisye mateũmanya kũtavanyʼa ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ o na kũvikĩa isionĩ syĩ kũasa. Na o tondũ tũkwĩsa kwona, ũndũ ta ũsu nĩwĩkĩkĩte ũmũnthĩ.

3. (a) Vilivu aĩ ũũ? (b) Nĩkĩ Samalia yekalĩte ĩteũtavanwʼa kwa ĩvinda ĩasa, ĩndĩ Yesũ athanĩte kyaũ ĩũlũ wa kĩsio kĩu?

³ Vilivu nĩ ũmwe katĩ wa “ala manyaĩĩkiwʼe.” a (Meko 8:4; sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo “ Vilivu ‘Ũla Waĩ Mũtavanyʼa’.”) Aendie kũtavanyʼa ndũanĩ ya Samalia, vala andũ aingĩ ndũanĩ ĩsu mataĩ maaĩwʼa ũvoo mũseo. Na kĩtumi nũndũ ĩvinda yĩmwe Yesũ eeie atũmwa make atĩĩ: “Mũikalike ndũanĩ o na yĩva ya Samalia; vandũ va ũu, endai kwa malondu ala mau ma nyũmba ya Isilaeli.” (Mt. 10:5, 6) O na vailyĩ ũu, Yesũ no weesĩ ĩtina wa ĩvinda ndũa ya Samalia yaĩ ĩvikĩwe nĩ ũvoo mũseo, nũndũ atanamba kũthi ĩtunĩ aisye atĩĩ: “Mũkeethĩwa mwĩ ngũsĩ syakwa Yelusaleme na Yutia yonthe na Samalia na kũvika itulu sya nthĩ.”—Meko 1:8.

4. Asamalia meekie ata yĩla meewie Vilivu aitavanyʼa, na nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyatumie meka ũu?

⁴ Vilivu avika Samalia eethĩie “mĩũnda nĩ myeũ yeteele kũkethwa.” (Yoa.  4:35) Ũvoo wake waĩ ũkiakisyo mũnene kwa andũ ala mekalaa kĩsionĩ kĩu. Na kĩtumi nũndũ Ayuti mayavulanaa na Asamalia, o na aingĩ moo nĩmeekaa maũndũ mekwonanyʼa kana maimendete. Kĩvathũkanyʼo na ũu, Asamalia nĩmamanyie kana ũvoo mũseo waĩ ũtonya kũtethya andũ onthe o na ethĩwa nĩ ma kĩlasi kĩva. Na ũu waĩ kĩvathũkanyʼo mũno na woni ũla Avalisi meethĩawa nawʼo. Vilivu nĩwoonanisye nesa kana ndaĩ na woni ta ũla weethĩawa na ala mamenaa Asamalia, nũndũ nĩwamatavisye ũvoo mũseo na kĩthito ateũvathũla o na ũmwe. Na kwoou no tũelewe nĩkĩ ĩkomano ya Asamalia yĩla yamwĩthukĩĩsye Vilivu ‘yateete matũ nesa.’—Meko 8:6.

5-7. Nengane ngelekanyʼo syĩkwonanyʼa ũndũ kũnyaĩĩkwʼa kwa Aklĩsto kũtetheesye ũvoo mũseo kũtavanwʼa isionĩ mbingangĩ.

⁵ O ta ĩvindanĩ ya atũmwa, andũ ma Ngai ũmũnthĩ mayĩsa kũeka kũtavanyʼa o na mathĩnwʼa ata. O na mavinda maingĩ, yĩla mathamwʼa kuma kĩsionĩ kĩmwe kũthi kĩngĩ kana kuma yela yĩmwe kũthi yĩngĩ, matũmĩaa mwanya ũsu kũvikĩsya ala makomanĩa namo kũu ũvoo wa Ũsumbĩ. Kwa ngelekanyʼo, ĩvindanĩ ya Kaũ wa Kelĩ wa Nthĩ Yonthe, Ngũsĩ sya Yeova nĩsyatavanisye mũno syĩ kambinĩ sya kũthĩnĩsya andũ sya Nazi. Mũyuti ũmwe woonie Ngũsĩ ila syaĩ kũu aĩtye atĩĩ: “Ũtwi mũlũmu ũla noonaa avungwa ala maĩ Ngũsĩ sya Yeova me nawʼo nĩwandĩkĩĩthisye kana mũĩkĩĩo woo waumĩte Maandĩkonĩ, na kwoou o nakwa natwʼĩka Ngũsĩ.”

 ⁶ O na ve mavinda amwe ala mathĩnasya Ngũsĩ maumĩiwʼe ũkũsĩ na meetĩkĩla ũvoo mũseo. Kwa ngelekanyʼo, yĩla mũndũũme ũmwe Ngũsĩ weetawa Franz Desch wathamĩĩiwʼe kambinĩ ya kũthĩnĩsya andũ ĩla yaĩ Gusen, Austria, nĩwambĩĩie kwĩmanyĩsya Mbivilia na mũsikalĩ ũmwe waĩ kambinĩ ĩsu. We wĩona ta matanie ata yĩla mesie kũkomanĩa ũmbanonĩ mũnene wa Ngũsĩ sya Yeova ĩtina wa myaka yĩana ũna, elĩ me atavanyʼa ma ũvoo mũseo!

⁷ Ũndũ ta ũsu nĩwĩkĩkaa yĩla Aklĩsto malasimĩka kũthama nthĩ yoo na mathi nthĩ ĩngĩ nũndũ wa kũthĩnwʼa. Kwa ngelekanyʼo, myakanĩ ya 1970 na kĩndũ, ũvoo mũseo nĩwanyaĩĩkie mũno nthĩ ya Mozambique yĩla Ngũsĩ ila syaumĩte Malawi syakĩĩie kũu. O na kau ĩtina ũvĩnganĩsya nĩwambĩĩe nthĩ ya Mozambique, wĩa wa kũtavanyʼa ndwaaũngama. Mwana-a-asa ũmwe wĩtawa Francisco Coana aĩtye atĩĩ: “Nĩ wʼo kana amwe maitũ nĩtwakwatiwe mavinda kauta nũndũ wa kũtavanyʼa. Ĩndĩ yĩla twoona aingĩ mayĩtĩkĩla ũvoo wa Ũsumbĩ, nĩtweethĩawa na mũĩkĩĩo vyũ kana Ngai nũendeee kũtũtetheesya, o tondũ watetheeisye Aklĩsto ma ĩvindanĩ ya atũmwa.”

8. Moalyũku ala makonetye siasa na maũndũ ma viasala matetheesye ata wĩanĩ wa kũtavanyʼa?

⁸ O na vailye ũu, nĩtwĩsĩ kana kũthĩnwʼa kwa Aklĩsto ti kwʼo kwĩ kwʼoka kũtumĩte ũvoo mũseo ũnyaĩĩka isionĩ mbingĩ. Myakanĩ ya mĩtũkĩ, moalyũku makonetye siasa na maũndũ ma viasala o namo nĩmavingũĩte myanya ya kũtavya ũvoo wa Ũsumbĩ andũ ma ithyomo syĩ kĩvathũkanyʼo na maumĩte nthĩ syĩ kĩvathũkanyʼo. Andũ amwe maumĩte isionĩ ila syĩthĩawa na kaũ na syĩ ũkya mwingĩ, nĩmakĩĩe isionĩ ila iendeee nesa na me kũu makambĩĩa kwĩmanyĩsya Mbivilia. Andũ aingĩ ala makĩĩte nthĩ yoo nĩmatumĩte kwĩthĩwa na isio mbingĩ sya andũ maneenaa ithyomo ingĩ. We nũtataa ũndũ ũtonya umĩsye ũkũsĩ andũ ma “kuma mbaĩnĩ syonthe na ngo na andũ na ithyomo,” ala mekalaa kĩsionĩ kyenyu?—Ũvu. 7:9.

9. Simoni aĩ ũũ, na nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyatumie endeewʼa nĩ maũndũ ala Vilivu weekaa?

⁹ Vilivu nĩweekie syama mbingĩ e Samalia. Kwa ngelekanyʼo, nĩwavoisye ala maĩ na mawonzu ma mwĩĩ o na nĩwaumisye amwe ndaimoni. (Meko 8:6-8) Na ve mũndũũme ũmwe wendeeiwʼe mũno nĩ syama ila Vilivu weekaa. Mũndũ ũsu eetawa Simoni, na aĩ mwĩki wa syama sya ũwe waĩ nguma mũno. O na andũ maineena ĩũlũ wake maasya: “Mũndũ ũũ nĩ Vinya wa Ngai.” Ĩndĩ yu aĩ aneeyonea vinya ũla wa wʼo wumaa kwa Ngai, nũndũ wa syama ila woonete Vilivu ayĩka, na kwoou atwʼĩka mwĩtĩkĩli. (Meko 8:9-13) Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, nĩvaumĩlile ũndũ wavuanyʼa kĩla kyaĩ ngoonĩ yake. Ũndũ wĩva?

10. (a) Vetelo na Yoana meekie ata me Samalia? (b) Simoni eekie ata oona amanyĩwʼa eũ makwata veva mũtheu ĩtina wa Vetelo na Yoana kũmailĩĩla moko?

¹⁰ Yĩla atũmwa mamanyie ĩũlũ wa wongeleku ũla waendeee Samalia, nĩmatũmie Vetelo na Yoana kũu. (Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “Ũndũ  Vetelo Watũmĩie ‘Mbungũo Sya Ũsumbĩ.’”) Atũmwa asu elĩ mavika kũu, nĩmambĩĩie kwilĩĩla moko  amanyĩwʼa asu maĩ maneemanyĩsya ũwʼo, na meeka ũu, kĩla ũmwe nĩwakwataa veva mũtheu. b Simoni nĩwendeeiwʼe mũno nĩ ũndũ ũsu. Eeie atũmwa atĩĩ: “O nakwa nengai ũkũmũ ũũ nĩ kenda mũndũ o na wĩva ũla namwilĩĩla moko akwate veva mũtheu.” Ameie nũkũmanenga mbesa ayona ta ũtonya kũthooa ũtonyi ũsu wa mwanya manengetwe nĩ Ngai!—Meko 8:14-19.

11. Nĩ ũkanyʼo wĩva Vetelo wamũnengie Simoni, nake Simoni eekie ata?

¹¹ Vetelo nĩwamũsũngĩie Simoni ateũmũvuva. Amwĩie: “Mbesa syaku ithele vamwe naku nũndũ wĩsũanĩa nũtonya kũkwata mũthĩnzĩo wa Ngai ũtũmĩĩte mbesa. Ndwĩ na kĩanda ũndũnĩ ũũ nũndũ ngoo yaku ti ndũngalu methonĩ ma Ngai.” Ĩtina wa ũu, Vetelo nĩwamwĩkĩie vinya Simoni elile na aivoya aekewe. Amwĩie atĩĩ: “[Mũvoye] Yeova na kĩthingʼĩĩsyo nĩ kana ethĩwa nĩvatonyeka akũekee nũndũ wa mosũanĩo mathũku ma ngoo yaku [“ũseleke ũsu waku,” New Jerusalem Bible].” Veonekana Simoni ndaĩ mũndũ mũthũku. Nĩwendaa kwĩka ũla waĩle; ĩndĩ ĩvindanĩ yĩĩ nĩweelelũkilwʼe nĩ wendi ũtaĩle ũla waĩ ũnalika ngoonĩ yake. Nĩkyo kĩtumi wamesũvie atũmwa na amea atĩĩ: “Voyai Yeova na kĩthingʼĩĩsyo kwondũ wakwa nĩ kana ndikakwatwe nĩ ũndũ o na ũmwe katĩ wa asu mwaweta.”—Meko 8:20-24.

12. Nĩ kĩmanyĩo kĩva kyaumanie na Simoni, na kyonekaa nesa ata ndĩninĩ sya ũvũngũ sya Kĩklĩsto?

¹² Ndeto isu Vetelo watavisye Simoni nĩ ũkanyʼo wa vata mũno o na kwa Aklĩsto ũmũnthĩ. O na ũndũ wa kwendeesya nĩ kana ithyomonĩ imwe ndeto ĩla ĩtũmĩawa kũelesya kĩmanyĩo kya kũnengwa kana kũnengane kĩndũ nĩ kana mũndũ  akwate ũkũmũ ndĩninĩ, yumanĩte na ngewa ĩsu ya Simoni. Kĩmanyĩo kĩu kĩi mũo ndĩninĩ mbingĩ sya Kĩklĩsto, ila syumanĩte na akaĩi ma mũĩkĩĩo. O na ĩvuku yĩmwe yĩeleetye kana “ĩtina wa mũmanyĩwʼa wa maũndũ ma ndĩni kũelewʼa ĩũlũ wa maũmbano ma kĩmbithĩ ala methĩĩtwe mayĩkwa nĩ Mavovu, nũmanyaa kana vaiĩ ũsakũani o na ũmwe wa Mavovu waaendeea vate [kũongana], na mavinda maingĩ matwaĩĩasya ũndũ ũsu ũtheinĩ mate na nthoni o na vanini.”—The Encyclopædia Britannica (1878).

13. Aklĩsto matonya kwĩvathana ata na veva ũla waĩ ũnalika Simoni?

¹³ Nĩ naĩ kwa Mũklĩsto kwosa kana kũnewa kĩndũ nĩ kana akwate ianda kĩkundinĩ, na Aklĩsto nĩmaĩlĩte kwĩvathana na ũndũ ũsu. Kwa ngelekanyʼo, mayaĩle kũnenga ana-a-asa ala manenganae ianda kĩkundinĩ mĩthĩnzĩo kana kũmakumya kwa nzĩa ĩtaĩlĩte me na kĩeleelo kya kũkwata ianda. Namo ala me na ũkũmũ wa kũnengane ianda isu nĩmaĩlĩte kwĩthĩwa me metho maikendeesye ala athwii. Mũndũ ethĩwe eĩka kwosa kana kũnengane kĩndũ nũndũ wa ianda kĩkundinĩ, ethĩawa avĩtĩtye. Athũkũmi onthe ma Ngai maĩlĩte kwĩkua ta ũla “mũnini,” na mayeteela veva wa Yeova ũmanyuve ethĩwa nĩmaĩlĩte kũkwata ianda ũthũkũminĩ. (Luka 9:48) Vai ũthei o na ũmwe ũseũvyonĩ wa Ngai kwa andũ ala mendaa kũmantha “ndaĩa yoo ene.”—Nth. 25:27.

14, 15. (a) Ũla ‘mũethiovia mũvakũe’ aĩ ũũ, na Vilivu avikangie ata vala waĩ? (b) Mũethiovia eekie ata eewʼa ũvoo ũla Vilivu wamũtavisye, na nĩkĩ tũtonya kwasya kana ndaasembea kũvatiswa atasũanĩĩte? (Sisya maelesyo ma kwongeleela.)

¹⁴ Ĩvinda yĩmwe Vilivu nĩweeĩaĩwe nĩ mũlaĩka wa Yeova athi na nzĩa aatĩĩe lelũ ũla waumĩte Yelusaleme kũthi Ngasa. Nĩvatonyeka akethĩwa aĩ na makũlyo maingĩ atavwʼa ũu ĩndĩ makũlyo make nĩmathelile yĩla wakomanie na Mũethiovia mũvakũe “aisoma na wasya mũnene ĩvuku ya mwathani Isaia.” (Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “ Nĩkĩ Wĩtĩtwe Mũethiovia ‘Mũvakũe’?”) Veva mũtheu wa Yeova nĩwamũtongoeisye Vilivu athengeee ĩkasyanĩ ya mũndũũme ũsu. Nĩwasembie aatĩĩa ĩkasya ya Mũethiovia ũsu na ĩndĩ amũkũlya atĩĩ: “We nũũmanya kĩla ũũsoma?” Nake Mũethiovia ũsu amũkũlya atĩĩ: “Ndonya kũmanya ata ndemũmanyĩsye nĩ mũndũ?”—Meko 8:26-31.

¹⁵ Ĩtina wa ũu, Mũethiovia ũsu nĩwamwĩie Vilivu alĩse ĩkasyanĩ yake. Kwakũna visa ũndũ maĩ na ũtanu yĩla mambĩĩie kũea ngewa! Kwa ĩvinda ĩasa ũla wĩtĩtwe  “katena ka ĩlondu,” kana “mũthũkũmi,” wathaninĩ wa Isaia ndeesĩkĩe. (Isa. 53:1-12) Ĩndĩ me vau ĩkasyanĩ, Vilivu nĩwaeleisye Mũethiovia ũsu kana wathani ũsu weanĩiwʼe nĩ Yesũ Klĩsto. Mũethiovia ũsu waalyũlĩte mũĩkĩĩo akatwʼĩka Mũyuti nĩwamanyie kana nĩwaĩlĩte kwĩka o ta amanyĩwʼa ala mavatisiwe Vendekosito ya mwaka wa 33. Kĩu kyatumie eea Vilivu atĩĩ: “Sisya! Vaa ve kĩwʼũ; nĩ kyaũ kĩũnziĩĩa kũvatiswa?” Na vau kwa vau Vilivu amũvatisa! c (Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “ Kũvatisĩwa ‘Kĩwʼũnĩ.’”) Ĩtina, Vilivu nĩwatongoeiwʼe nĩ veva wa Yeova nginya kĩsionĩ kĩngĩ kyeetawa Asoto (Asitoti), vala waendeeie kũtavanyʼa ũvoo mũseo.—Meko 8:32-40.

16, 17. Ũmũnthĩ alaĩka matetheeasya andũ ata wĩanĩ wa kũtavanyʼa?

¹⁶ Aklĩsto ũmũnthĩ me na kĩanda kya kũthũkũma wĩa ta ũla wathũkũmawa nĩ Vilivu. Nĩmakothaa kũtavya andũ ũvoo wa Ũsumbĩ me maũndũnĩ moo, ta yĩla me savalĩnĩ. Na mavinda maingĩ nĩmakomanaa na andũ me na ngoo nzeo, na kĩu kĩĩkĩĩthasya kana ve mũndũ wĩthĩawa amatongoesye. Na nĩwʼo, ve mũndũ wĩthĩawa amatongoesye nũndũ Mbivilia nĩwetete ũtheinĩ kana alaĩka nĩmatongoeasya wĩa wa kũtavanyʼa nĩ kana ũvoo mũseo ũvikĩe andũ “kuma kĩla mbaĩ na ũko na andũ na kĩthyomo.” (Ũvu. 14:6) O na Yesũ nĩwathanie kana alaĩka maĩ matongoesye wĩa wa kũtavanyʼa. Ngelekanyʼonĩ ĩmwe wanenganie ya nganũ na ĩthaaa, aisye kana ĩvindanĩ ya ngetha, yĩla nĩ ĩvindanĩ ya mũminũkĩlyo wa nthĩ ĩno nthũku, “akethi makeethĩwa me alaĩka.” Ongelile kwasya kana alaĩka “makoombanyʼa na maiveta kuma Ũsumbĩnĩ wake syĩndũ syonthe ila ietae ũlulutĩkyo vamwe na andũ ala matũlaa mĩao.” (Mt. 13:37-41) Ĩvindanĩ o yĩu, alaĩka asu maĩ mombanyʼe andũ ala me na wĩkwatyo wa kũthi ĩtunĩ makanengwe Ũsumbĩ, na ĩtina mayũmbanyʼa ala ma “ĩkomano ĩnene” ya “malondu angĩ,” ala Yeova ũkusĩtye moke ũseũvyonĩ wake.—Ũvu. 7:9; Yoa. 6:44, 65; 10:16.

 ¹⁷ Ve maũndũ mekĩkĩte mekũĩkĩĩthya kana ũu nowʼo vethĩawa vailye ũmũnthĩ, nũndũ amwe ala tũneenaa namo twĩ ũtavanyʼanĩ, nĩmawetaa kana nĩmethĩĩtwe maimũvoya Ngai amonyʼe nzĩa. Kwasũanĩa ngelekanyʼo ya atavanyʼa elĩ ma Ũsumbĩ maĩ ũtavanyʼa me na kamwana kanini. Matavanĩtye kuma kwakya nginya masaa ma mũthenya na yu mendaa kwĩnũka. Ĩndĩ weethĩa kamwana kau keenda mũno malike mũsyĩ ũla waatĩĩe. O na ũndũ wa kwendeesya nĩ kana nĩko kaendie kakũna oti! Mũndũ mũka wa mũika nĩwavingũie mũomo, na atavanyʼa asu elĩ mathengeea maneene nake. We wĩona ta masengʼie ata yĩla meethĩie kana mũndũ mũka ũsu evoyaa mũndũ oke kwake amũtetheesye kũelewa Mbivilia. Vau kwa vau nĩmeekie mũvango wa kwĩmanyĩsya Mbivilia!

18. Nĩkĩ tũtaĩlĩte kũvũthĩĩsya kĩanda kĩla tũnengetwe kya kũtavanyʼa?

¹⁸ Ethĩwa wĩ mũtavanyʼa kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto, wĩ na kĩanda kya kũthũkũma vamwe na alaĩka wĩanĩ ũũ wa kũtavanyʼa, ũla ũendeee kũtethwʼa ĩvindanĩ yĩĩ kwĩ ĩvindanĩ yĩngĩ o na yĩva. Ndũkaavũthĩĩsye o na vanini kĩanda kĩu wĩ nakyo. Waendeea kwĩkĩa kĩthito ũte kũnoa, ũkatanĩaa mũno kũtavanyʼa “ũvoo mũseo ĩũlũ wa Yesũ.”—Meko 8:35.