1, 2. (a) Twaĩlĩte kũtongoew’a nũũ? (b) Twĩneenea makũlyo meva kĩlungunĩ kĩĩ?

YĨLA waĩ mũnini, nĩvatonyeka ũkethĩa ve mavinda asyai maku makwĩaa wĩke ũndũ ũkwĩw’a ũtekwenda. Ĩndĩ nĩwamendete na nĩweesĩ kana nĩwaĩlĩte kũmew’a. O na wĩsĩ ũu, no wĩthĩe ti mavinda onthe wendaa kũmew’a.

² Nĩtwĩsĩ kana Yeova, Ĩthe waitũ, nũtwendete. Nũtũsũvĩaa na akaĩkĩĩthya kana twĩ na syĩndũ ila sya vata itonya kũtũtetheesya kũtanĩa thayũ. O na ĩngĩ, nũtũtongoeasya kwa nzĩa ĩla yaĩle. Na mavinda angĩ nũtũmĩaa andũ matwony’e ũndũ twaĩle kwĩka maũndũ. Nĩtwaĩlĩte kũnenga ndaĩa ũkũmũ wa Yeova. (Nthimo 24:21) Ĩndĩ nĩkĩ mavinda amwe tũtonya kwĩw’a ve vinya kũtongoew’a? Nĩkĩ Yeova wendaa twĩtĩkĩle kũtongoew’a? Na tũtonya kwonany’a ata nĩtũnengete ũkũmũ wake ndaĩa?​—Sisya Maelesyo ma Mũthya Na. 9, Kũnengwa Ũtao na Kũtongoew’a.

3, 4. Nĩ kyaũ kyalikilye andũ naĩnĩ? Nĩ kyaũ kĩtumaa twĩw’a ve vinya kũtongoew’a nĩ andũ angĩ?

³ Ithyĩ andũ, tũsyaĩtwe tũtendete kũnenga ndaĩa ala me na ũkũmũ. Mũtuo ũsu watũlikile kuma yĩla  asyai maitũ ma mbee, Atamu na Eva, meekie naĩ. O na kau moombĩtwe mate na naĩ, nĩmaleile kwĩnyivĩsya ũkũmũ wa Ngai. Na kuma ĩvinda yĩu, andũ masyaawa me na naĩ. Kwĩthĩwa twĩ ene naĩ nĩ ũndũ ũmwe ũtonya kũtuma twĩw’a vinya kũtongoew’a nĩ Yeova kana nĩ andũ angĩ. Kĩtumi kĩngĩ kĩtumaa ũndũ ũsu wĩthĩwa wĩ vinya nĩ kana o namo andũ ala Yeova ũnyuvĩte matũtongoesye nĩ ene naĩ.​—Mwambĩlĩlyo 2:15-17; 3:1-7; Savuli 51:5; Alomi 5:12.

⁴ Nũndũ wa kwĩthĩwa twĩ ene naĩ, mavinda angĩ nĩtwĩthĩawa na mĩtũlyo. Mĩtũlyo nĩtumaa mũndũ atetĩkĩla kũtongoew’a. Kwa ngelekany’o, Yeova nĩwanyuvĩte Mose atongoesye andũ make ma mbaĩ ya tene ya Isilaeli. Ĩvindanĩ yĩu, ve mũndũũme wamũthũkũmĩte Yeova kwa myaka mingĩ weetawa Kola. Mũndũũme ũsu nĩwakwatiwe nĩ mĩtũlyo na alea aitongoew’a nĩ Mose. O na kau Mose nĩwe watongoesye andũ ma Ngai, we ndaĩ na mĩtũlyo. O na awetetwe tawe mũndũ ũla waĩ mũuu kũvĩtũka andũ onthe ala maĩ ĩũlũ wa nthĩ ĩvindanĩ yĩu. Ĩndĩ o na ailye ũu, Kola ndaaĩtĩkĩla Mose amũtongoesye. O na nĩweekĩie andũ angĩ aingĩ vinya mamũlee. Ĩndĩ Kola na alei ala angĩ makwatiwe nĩ kyaũ? Nĩmooaiwe. (Motalo 12:3; 16:1-3, 31-35) Mbivilianĩ ve ngelekany’o mbingĩ mũno ila syonanĩtye kana mĩtũlyo nĩ mĩthũku.​—2 Mavinda 26:16-21; sisya Maelesyo ma Mũthya Na. 10, Mĩtũlyo na Wĩnyivyo.

5. Andũ amwe matũmĩĩte ũkũmũ woo naĩ ata?

⁵ Kuma mũndũ oombwa, andũ aingĩ ala me na ũkũmũ nĩmethĩĩtwe maiũtũmĩa naĩ. (Soma Mũtavan’ya 8:9.) Kwa ngelekany’o, Saulo aĩ mũndũ mũseo  na wĩ wĩnyivyo yĩla Yeova wamũnyuvie atw’ĩke mũsumbĩ wa Isilaeli. Ĩndĩ nĩwaekie ngoo yake yalikwa nĩ mĩtũlyo na kĩwĩu, na kĩu kyatuma ambĩĩa kũthĩny’a Ndaviti o na kau nde ũndũ mũthũku weekĩte. (1 Samueli 9:20, 21; 10:20-22; 18:7-11) Ĩtina Ndaviti nĩwesie kũtw’ĩka mũsumbĩ, na aĩ ũmwe katĩ wa asumbĩ ala aseo vyũ ma Isilaeli. Ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda, o nake Ndaviti nĩwatũmĩie ũkũmũ wake naĩ. Nĩwakomie na Mbathi-sieva, ũla waĩ mũka wa Ulia, na ĩtina avanga Ulia oaĩwe kaũnĩ nĩ kana avithe naĩ yake.​—2 Samueli 11:1-17.

6, 7. (a) Kũmwenda Yeova kũtumaa twenda kwĩka ata? (b) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtũtetheesya twĩtĩkĩle kũtongoew’a o na yĩla tũkwĩw’a ve vinya?

⁶ Twĩtĩkĩlaa kũtongoew’a nĩ Yeova nũndũ nĩtũmwendete. Nũndũ nĩwe tũmwendete vyũ kũthonoka syĩndũ syonthe, nĩtwendaa kũmũtanĩthya. (Soma Nthimo 27:11; Maliko 12:29, 30.) Kuma ĩvinda yĩla asyai maitũ ma mbee maĩ mũũndanĩ wa Eteni, Satani ethĩĩtwe ayenda andũ maikaĩkĩĩe ũkũmũ wa Yeova. Endaa masũanĩe kana Yeova tiwe wĩ na ũkũmũ wa kũmatw’ĩĩa kĩla maĩle kwĩka. Ĩndĩ nĩtwĩsĩ kana ũsu nĩ ũvũngũ mũthei. Nĩtũĩkĩĩĩte vyũ ndeto ii syĩ Mbivilianĩ: “Nĩwaĩlĩte we Yeova Ngai waitũ, kwĩthĩwa na nguma na ndaĩa na vinya, nũndũ nĩwoombie syĩndũ syonthe.”​—Ũvuany’o 4:11.

⁷ Yĩla waĩ mũnini, nĩvatonyeka ũkethĩwa wamanyĩiw’e kũmew’aa asyai maku o na yĩla ũkwĩw’a ve vinya kwĩka ũu. O ta ũu, twĩ athũkũmi ma Yeova, ve mavinda tũtonya kwĩw’a ve vinya kũmwĩw’a. Ĩndĩ  nũndũ nĩtũmwendete na nĩtũmũnengete ndaĩa, nĩtũtataa ũndũ tũtonya tũmwĩw’e. Yesũ nĩ ngelekany’o nzeo ũndũnĩ ũsu. Nĩwamwĩw’aa Yeova o na mavinda ala weew’aa ve vinya kwĩka ũu. Na nĩkyo kĩtumi weeie Ĩthe wake atĩĩ: “Eka kwenda kwaku kwĩkĩke, ĩndĩ ti kwenda kwakwa.”​—Luka 22:42; sisya Maelesyo ma Mũthya Na. 11, Ũkũmũ.

8. Nĩ nzĩa imwe syĩva Yeova ũtũmĩaa kũtũtongoesya? (Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “ Ĩthukĩĩasye Ũtao.”)

⁸ Ũmũnthĩ Yeova atũtongoeasya kwa nzĩa syĩ kĩvathũkany’o. Kĩndũ kĩmwe ũtũnengete kĩtũtongoesye nĩ Mbivilia. O na nũtũnengete atumĩa ma kĩkundi. Twonanasya nĩtwĩnyivĩsye ũkũmũ wake yĩla twanenga ndaĩa ala ũnyuvĩte matũtongoesye. Ĩndĩ yĩla twalea maitũtetheesya, twĩthĩawa tũilea ũtethyo wa Yeova. Yĩla Aisilaeli mambĩĩie kũlea Mose aimatongoesya, Yeova nĩwathatiw’e nĩ ũndũ ũsu. Eewie tawe mamũlea.​—Motalo 14:26, 27; sisya Maelesyo ma Mũthya Na. 12, Atumĩa ma Kĩkundi.

9. Kwenda ana-a-asa maitũ kũtũtetheeasya ata kwĩnyivĩsya ũkũmũ?

⁹ Yĩla twanenga ũkũmũ ndaĩa, twonanasya nĩtwendete ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ. Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Yĩla ndeleva wa ngalĩ walea kũsisya nesa ivwaũ sya lelũnĩ na alea kũatĩĩa mĩao ya kũtwaa ngalĩ ĩla silikalĩ yĩkĩĩte, nũtonya kũvalũkya ngalĩ na ailikya ala ũkuĩte thĩnanĩ. O ta ũu, yĩla twalea kwĩnyivĩsya ũkũmũ wa Yeova na wa ala ũtũnengete matũtongoesye, nĩtũtonya kũũmĩsya andũ angĩ. Ĩndĩ yĩla twamwĩw’a Yeova, twonanasya kana nĩtwendete ana-a-asa maitũ na nĩtũnengae ndaĩa mũvango wake wa ũkũmũ.​—1 Akolintho 12:14, 25, 26.

10, 11. Twĩneenea kyaũ?

 ¹⁰ Yĩla Yeova watwĩa twĩke ũndũ, ethĩawa ayenda tũtetheke. Yĩla twanenga ndaĩa ũkũmũ nthĩnĩ wa mũsyĩ, kĩkundinĩ, na silikalĩnĩ, ithyonthe nĩtũtethekaa.​—Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 5:16; Alomi 13:4; Aeveso 6:2, 3; Aevelania 13:17.

¹¹ Kũelewa nĩkĩ Yeova wendaa tũnenge andũ angĩ ndaĩa, no kũtũtetheesye twĩthĩwe na ndaĩa. Ekai yu tũnenee kwa ũliku ũndũ tũtonya kwonany’a ndaĩa maũndũnĩ atatũ.

12. Mũndũũme atonya kwonany’a ata nũnengete ũkũmũ wa Yeova ndaĩa?

¹² Yeova nĩwe mwambĩlĩĩlya wa mũsyĩ, na nĩwanengie kĩla ũmwe kĩanda kĩla waĩlĩte kwĩanĩsya nthĩnĩ wa mũsyĩ. Kĩla mũndũ eanĩsya kĩla Yeova ũmũtavĩtye,  mũsyĩ w’onthe nũtethekaa na ũyĩthĩwa na ngwatanĩo. (1 Akolintho 14:33) Yeova nũnyuvĩte mũndũũme atongoesye mũsyĩ. Ũu nĩ kwasa kana Yeova endaa mũndũũme asũvĩe andũ make na aimatongoesya e na wendo. Kwoou, mũndũũme akaumya ũtalo kwa Yeova kwosana na ũndũ ũsũvĩaa mũsyĩ wake. Mũndũũme Mũklĩsto ethĩawa na tei na wendo, na nũsũvĩaa andũ make o tondũ Yesũ wasũvĩaa kĩkundi. Yĩla mũndũũme weanĩsya maũndũ asu, ethĩawa ayonany’a nũmũnengete Yeova ndaĩa.​—Aeveso 5:23; sisya Maelesyo ma Mũthya Na. 13, Mũtwe wa Mũsyĩ.

13. Kĩveti kĩtonya kwonany’a ata kana nĩkĩnengete ũkũmũ wa mũũme ndaĩa?

¹³ Mũndũ mũka Mũklĩsto o nake nũnengetwe kĩanda kĩseo na kya vata mũno nthĩnĩ wa mũsyĩ. Nũkwataa mbau kĩthito kĩla mũũme wĩkĩaa nĩ kana  atongoesye mũsyĩ nesa. O ta mũũme, o nake nũnengetwe kĩanda kya kũmanyĩsya syana. Ũndũ ũmwe kĩveti kĩtonya kwĩka kĩmanyĩsye syana syakyo syĩthĩwe na ndaĩa, nĩ kwĩthĩwa kĩ ngelekany’o nzeo. (Nthimo 1:8) Nĩkĩnengae mũũme ndaĩa na nĩkĩkwataa mbau motwi ala wĩkaa. O na yĩla kyalea kwĩtĩkĩlana na ũtwi mũna wa mũũme, nĩkĩeleasya woni wakyo kĩnyivĩtye na kĩ na ndaĩa. Mũndũ mũka Mũklĩsto ũla ũtwaĩtwe nĩ mũndũ ũte Ngũsĩ, nĩwĩthĩawa na mathĩna maingangĩ. Ĩndĩ aendeea kwenda mũũme na aimũnenga ndaĩa, nĩ ũndũ ũtonyeka mũthenya ũmwe o nake akenda kũmũmanya Yeova na aimũthaitha.​—Soma 1 Vetelo 3:1.

14. Syana itonya ata kũnenga ndaĩa ũkũmũ wa asyai masyo?

¹⁴ Syana nĩ sya vata mũno methonĩ ma Yeova na nĩsyaĩle kũsũvĩwa na iitongoew’a nesa. Yĩla syana syeew’a asyai masyo nimatanĩthasya. O na eka ũu, yĩla syamew’a asyai, nĩsyonanasya kana nimũnengete Yeova ndaĩa na nitumaa atana. (Nthimo 10:1) Mĩsyĩnĩ mingĩ, syana sieawa no mũsyai ũmwe. Na kĩu nĩkĩtumaa mũsyai vamwe na syana isu maitavĩwa nĩ maũndũ. Ĩndĩ yĩla syana syamwĩw’a mũsyai wasyo, ethĩwe nĩ inyia kana nĩ ĩthe, maũndũ nĩmameasya kavala. O na vailye ũu, nĩtwĩsĩ kana vai mũsyĩ ũte mathĩna. Ĩndĩ kĩla mũndũ nthĩnĩ wa mũsyĩ atĩĩa ũtao wa Yeova, mĩsyĩ no yĩthĩwe na ũtanu. Na ũu nũtumaa Yeova, Mwambĩlĩĩlya wa mĩsyĩ, ataĩwa.​—Aeveso 3:14, 15.

15. Naaũ ala Yeova ũtũnengete matũtongoesye kĩkundinĩ, na tũtonya kwonany’a ata nĩtũnengete ndaĩa ũkũmũ woo?

¹⁵ Yeova atũtongoeasya kwĩsĩla kĩkundi kya Kĩklĩsto,  na nũmũnengete Yesũ ũkũmũ wa kũkĩtongoesya. (Akolosai 1:18) Nake Yesũ nũnengete “ngombo ndĩkĩĩku na mbũĩ” kĩanda kya kũtongoesya andũ ma Ngai ĩũlũ wa nthĩ. (Mathayo 24:45-47) Ũmũnthĩ, Nzama Ĩla Ĩtongoesye nĩyo “ngombo ndĩkĩĩku na mbũĩ.” Nzama ĩsu nĩtũseũvĩasya lĩu wa kĩ-veva nĩ kana tũendeee kwaka mũĩkĩĩo witũ. Namo atũmĩa, atetheesya ma ikundi, na asyaĩĩsya ma mũthyũlũlũko nĩmatetheeasya ikundi mainengwa myolooto nĩ Nzama Ĩla Ĩtongoesye. Ana-a-asa asu onthe methĩawa na kĩanda kya kũtũsũvĩa. Na makaumya ũtalo kwa Yeova kwosana na ũndũ matethasya wĩa woo. Kwoou yĩla twanenga ana-a-asa aa ndaĩa, twĩthĩawa tũimũnenga Yeova ndaĩa.​—Soma 1 Athesalonika 5:12; Aevelania 13:17; sisya Maelesyo ma Mũthya Na. 14, Nzama Ĩla Ĩtongoesye.

16. Nĩkĩ tũtonya kwasya kana veva mũtheu nĩw’o ũtũmĩkaa kũnyuva atumĩa na atetheesya ma ikundi?

¹⁶ Atumĩa na atetheesya ma ikundi nĩmatetheeasya ana-a-asa na eĩtu-a-asa mekale me aĩkĩĩku na me ngwatanĩo. Ana-a-asa asu, o namo nĩ ene naĩ o taitũ. Kwoou mo manyuvawa ata? No nginya methĩwe na ndaĩa ila iwetetwe Mbivilianĩ. (1 Timotheo 3:1-7, 12; Tito 1:5-9) Yeova atũmĩie veva wake mũtheu watetheesya aandĩki ma Mbivilia kũelesya ĩũlũ wa nguma ila maĩle kwĩanĩsya. Namo atumĩa nĩmamũvoyaa Yeova amatetheesye na veva wake mũtheu yĩla moombana masũanĩe nũũ waĩle kũnyuvwa atw’ĩke mũtumĩa kana mũtetheesya wa kĩkundi. Ũu nĩ kwonany’a kana kwa w’o kĩkundi kĩtongoew’e nĩ Yesũ na Yeova. (Meko ma Atũmwa 20:28) Aũme asu manyuvĩtwe  matũtetheesye na maitũsũvĩa nĩ mĩthĩnzĩo Ngai ũtũnengete.​—Aeveso 4:8.

17. Nĩ kyaũ mwĩĩtu-a-asa waĩlĩte kwĩka mavinda amwe nĩ kana onany’e nũnengete ũkũmũ ndaĩa?

¹⁷ Ikundinĩ imwe nĩvatonya kwĩthĩwa vate atumĩa kana atetheesya ma kĩkundi ma kũkwatĩĩa maũndũ mana. Ana-a-asa angĩ avatise no matetheesye, ĩndĩ ethĩwa vai ana-a-asa angĩ, mwĩĩtu-a-asa no akwatĩĩe ianda imwe syaĩle kũkwatĩĩwa nĩ ana-a-asa. Ayĩka ũu, nĩwaĩle kwĩyova kĩtambaa kana akekĩa ngovia. (1 Akolintho 11:3-10) Yĩla mwĩĩtu-a-asa wavw’ĩka mũtwe, ethĩawa ayonany’a nũnengete ndaĩa mũvango wa Yeova wa ũkũmũ kĩkundinĩ na nthĩnĩ wa mũsyĩ.​—Sisya Maelesyo ma Mũthya Na. 15, Kũvw’ĩka Mũtwe.

18, 19. (a) Twĩĩmanyĩsya kyaũ ĩandĩkonĩ ya Alomi 13:1-7? (b) Twonanasya ndaĩa ata kwa silikalĩ na andũ angĩ ala me na ũkũmũ?

¹⁸ Ũmũnthĩ Yeova nĩwĩtĩkĩlĩtye silikalĩ syĩthĩwe na ũkũmũ maũndũnĩ mana, na nĩtwaĩlĩte kũinenga ndaĩa. Silikalĩ nitongoeasya nthĩ nĩ kana andũ matethye wĩa nesa na mate na mathĩna, na nĩsyĩanĩasya mavata ma ene nthĩ. Aklĩsto nĩmaatĩĩaa ũtao ũla wĩ nthĩnĩ wa Alomi 13:1-7. (Soma.) Nĩtũnengete ndaĩa “ala me na ũkũmũ” na nĩtũatĩĩa mĩao ya nthĩ kana kĩsio kĩla twĩkalaa. Mĩao ĩsu no yĩthĩwe ĩkonetye mĩsyĩ yitũ, viasala sitũ, kana malĩ sitũ. Kwa ngelekany’o, nĩtũĩvaa koti na tũkausũsya nesa mathangũ ala mendekaa nĩ silikalĩ. Ĩndĩ twaĩlĩte kwĩka ata yĩla silikalĩ yatwĩa twĩke ũndũ ũtekwosana na mĩao ya Ngai? Mũtũmwa Vetelo aisye ũũ: “No nginya tũmwĩw’e Ngai nũndũ nĩwe  mũsumbĩ, vandũ va kũmew’a andũ.”​—Meko ma Atũmwa 5:28, 29.

¹⁹ Ethĩwa nĩvaumĩla kĩtumi kya kũneena na anene ma silikalĩ, ta asili kana asikalĩ, twaĩlĩte kũmanenga ndaĩa kĩla ĩvinda. Syana sitũ nasyo nĩsyaĩlĩte kũnenga ndaĩa alimũ na andũ angĩ ala mathũkũmaa sukulu. O naitũ, ethĩwa twĩ aandĩke, nĩtwaĩlĩte kũnenga mũnene witũ ndaĩa o na ethĩwa ala angĩ maikwĩka ũu. Yĩla tweeka ũu, twĩthĩawa tũiatĩĩa ngelekany’o ya mũtũmwa Vaulo. We nĩwanengae anene ma silikalĩ ndaĩa, o na kau mavinda amwe ndyaĩ laisi kwĩka ũu. (Meko ma Atũmwa 26:2, 25) O na yĩla andũ ala angĩ meũtũkua naĩ, nĩtwaĩlĩte kũmanenga ndaĩa.​—Soma Alomi 12:17, 18; 1 Vetelo 3:15.

20, 21. Nĩ maũndũ maũ maseo matonya kwĩthĩwa twanenga ala angĩ ndaĩa?

²⁰ Andũ ĩũlũ wa nthĩ yonthe methĩĩtwe mateũnenga ndaĩa ala angĩ. Ĩndĩ andũ ma Yeova mayĩilye ũu. Nĩmatataa ũndũ matonya manenge kĩla mũndũ ndaĩa. Mekaa ũu maatĩĩe ũtao wa mũtũmwa Vetelo, ũla waĩtye: “Nengai andũ ma mĩthemba yonthe ndaĩa.” (1 Vetelo 2:17) Andũ nĩmamanyaa yĩla twamanenga ndaĩa. Yesũ atwĩĩte atĩĩ: “Ekai kyeni kyenyu kĩkene mbee wa andũ, nĩ kana mone mawĩa menyu maseo na maimũtaĩa Ĩthe wenyu ũla wĩ ĩtunĩ.”​—Mathayo 5:16.

²¹ Yĩla twoonany’a ndaĩa mĩsyĩnĩ yitũ, kĩkundinĩ, na maũndũnĩ angĩ, ngelekany’o yitũ nzeo no ĩtume angĩ menda kwĩmanyĩsya ĩũlũ wa Yeova. Na yĩla twanenga angĩ ndaĩa, twĩthĩawa tũimũnenga Yeova ndaĩa. Kwĩka ũu nĩkũmũtanĩthasya Yeova na kũmwonasya kana nĩtũmwendete.