1, 2. (a) Andũ ala matwaana methĩawa mekwatĩtye kyaũ? (b) Nĩ makũlyo meva tũũsũngĩa kĩlungunĩ kĩĩ?

KWAKŨNA visa ũndũ mũndũũme na mũndũ mũka mew’aa mũthenya woo wa alũsi wavika. Methĩawa me atanu mũno nũndũ mekwatasya kana makeanĩsya maũndũ maseo mũno ĩvinda yũkĩte. Mekwatasya kana matwaana meĩkalany’a ĩvinda yĩasa na makeethĩawa na ũtanu mavinda onthe.

² O na kau mĩtwaano mingĩ yambĩĩaw’a nesa, nĩvikaa vandũ maũndũ makathũka. Ĩndĩ nĩ kana mũtwaano ũendeee nesa, ala matwaanĩte nĩmaĩle kũatĩĩa ũtao wa Ngai. Kwoou ekai tũneenee ũndũ Mbivilia ĩsũngĩĩte makũlyo aa: Nĩ moathimo meva ala matwaanĩte makwataa? Ethĩwa nũkwenda kũtwaana kana kũtwawa, nĩ maũndũ meva waĩle kwĩka nĩ kana maũtetheesye kũnyuva nesa ũla ũũtwaana nake? Nĩ maũndũ meva waĩle kwĩka nĩ kana wĩthĩwe mũũme kana kĩveti kĩseo? Na nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya mũtwaano wĩthĩwe wĩ mũlũmu?​—Soma Nthimo 3:5, 6.

3. We wĩona no nginya mũndũ atwaane kana atwawe nĩ kana ekale e mũtanu? Elesya.

³ Andũ amwe maĩkĩĩaa kana mũndũ ndesa kwĩkala e na ũtanu aema kũtwaana kana kũtwawa. Ĩndĩ ũu ti  w’o. Yesũ aisye kana mũndũ kwĩkala atatwaanĩte kana ate mũtwae nĩ mũthĩnzĩo. (Mathayo 19:10-12) O nake mũtũmwa Vaulo aisye kana ve ũseo wa kwĩkala ũtatwaanĩte kana ũte mũtwae. (1 Akolintho 7:32-38) Nue waĩle kũtw’a nũũtwaana kana nũũtwawa. Ndwaĩle kwĩtĩkĩlya anyanyau, andũ maku ma mũsyĩ, kana syĩthĩo sya kwenyu itume ũtwaana kana ũtwawa ũtekwenda.

4. Nĩ moathimo ta meva andũ ala matwaanĩte makwataa?

⁴ Mbivilia yaĩtye kana o naw’o mũtwaano nĩ mũthĩnzĩo kuma kwa Ngai, na ve moathimo ala matwaanĩte makwataa. Yeova aiweta mũndũ wa mbee, Atamu, aisye atĩĩ: “Ti ũseo mũndũ ethĩwe e weka; nĩngũmũmbĩa mũtetheesya ũmwaĩle.” (Mwambĩlĩlyo 2:18) Ĩtina wa ũu, Yeova nĩwoombie Eva ethĩwe mũka wa Atamu, na elĩ maseũvya mũsyĩ wa mbee. Yĩla andũ elĩ matwaanĩte mamesya syana, mũtwaano woo waĩle kwĩthĩwa wĩ mũseo na wĩ mũlũmu nĩ kana syana isu ieeke nesa. Ĩndĩ kĩeleelo kĩla kĩnene kya mũtwaano ti o kwĩthĩwa na syana.​—Savuli 127:3; Aeveso 6:1-4.

5, 6. Mũtwaano ũtonya kwĩthĩwa ũilye ta “ĩkanda yĩtumĩtwe na ndii itatũ” ata?

⁵ Mũsumbĩ Solomoni aandĩkie atĩĩ: “Andũ elĩ maitethya wĩa me vamwe me kavaa kwĩ mũndũ ũmwe, nũndũ nĩmatonya kũtethya wĩa mwingĩ mbeange. Nũndũ ũmwe woo avalũka nũtonya kũkĩlw’a nĩ ũla ũngĩ. Ĩndĩ kyeva nĩ kwaku we ũthũkũmaa wĩ weka nũndũ yĩla wavalũka ndwĩ na mũndũ ũkũkĩlya! O ĩngĩ, . . . ĩkanda yĩtumĩtwe na ndii itatũ yĩ vinya kũtw’ĩka mĩtũkĩ.”​—Mũtavany’a 4:9-12, BCK.

⁶ Mũtwaano mũseo wĩthĩawa na andũ elĩ me ndũũ vyũ ala matethanasya, makakiakiany’a, na kũsũvĩana. Wendo no ũtume mũtwaano wĩthĩwa wĩ mũlũmu, ĩndĩ no wĩthĩwe wĩ mũlũmangu ethĩwa ala matwaanĩte nĩmamũthaithaa Yeova. Meeka ũu, mũtwaano woo no  wĩthĩwe ũilye ta “ĩkanda yĩtumĩtwe na ndii itatũ” yĩla yĩthĩawa yĩ ĩlũmu mũno. Ĩkanda yĩu yĩthĩawa yĩ ĩlũmu kwĩ ĩkanda yĩla yĩtumĩtwe na ndii ilĩ. Kwoou mũtwaano wĩthĩawa wĩ mũlũmu yĩla andũ ala matwaanĩte matongoew’a nĩ Yeova.

7, 8. Nĩ ũtao wĩva Vaulo wanenganie ĩũlũ wa mũtwaano?

⁷ Yĩla andũ matwaana, methĩawa matonya kũtanĩa kwĩanĩsya wendi wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ wa kĩla ũmwe woo. (Nthimo 5:18) O na ũu wĩ o vo, ethĩwa mũndũ eenda kũtwaana kana kũtwawa nĩ kana eanĩsye wendi wake wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ, nĩ ũndũ ũtonyeka akanyuva mũndũ wa kũtwaana nake ũtamwaĩle. Kĩu nĩkyo kĩtumaa Mbivilia yasya kana andũ maĩle kũtwaana ethĩwa nĩmavĩtũkĩte “myaka ya ũika,” ĩvinda yĩla wendi woo wa kũmanyana kĩ-mwĩĩ wĩthĩawa wĩ mwingĩ mũno. (1 Akolintho 7:36) Nĩ ũndũ wa ũĩ kweteela wĩtwaana kana wĩtwawa yĩla wendi ũsu waolekanga. Ĩvinda yĩu mũndũ ethĩawa atonya kũsũanĩa maũndũ nesa na kwoou ayĩka motwi maseo.​—1 Akolintho 7:9; Yakovo 1:15.

⁸ Ethĩwa nũkwenda kũtwaana kana kũtwawa, manya nesa maũndũ ala matonya kumĩla watwaana kana watwawa, na ũyĩthĩwa wĩsĩ kana kĩla mũtwaano nĩwĩthĩawa na mathĩna. Vaulo aisye kana andũ ala matwaana “makeethĩwa na thĩna mwĩĩnĩ woo.” (1 Akolintho 7:28) O na mũtwaano ũla mũseo vyũ, nũkwatawa nĩ mathĩna. Kwoou watw’a kũtwaana kana kũtwawa, tata ũndũ ũtonya ũnyuve mũndũ ũla ũũtwaana nake kwa ũĩ.

9, 10. Nĩ mathĩna meva matonya kũtũkwata twatwaana na mũndũ ũtamũthaithaa Yeova?

⁹ Mbivilia nĩtũnengete mwolooto mũseo mũno twaĩle kũlilikana yĩla tũũnyuva mũndũ ũla tũũtwaana nake. Yaĩtye  atĩĩ: “Mũikovanĩw’e ĩsokinĩ yĩmwe na ala mate etĩkĩli.” (2 Akolintho 6:14) Ngelekany’o ĩsu ĩtũmĩĩtwe kwonany’a maũndũ ala mekawa yĩla mũndũ ũkũĩma. Mũĩmi ndesa kwovany’a nyamũ ilĩ iteanene na ite na vinya wĩanene aĩme nasyo. Akeka ũu ethĩwa ayĩũmĩsya nyamũ isu. Ũu now’o kwĩthĩawa yĩla mũndũ ũmũthaithaa Yeova watwaana na mũndũ ũtamũthaithaa. Mũtwaano ũsu ndũema kũkwatwa nĩ mathĩna maingĩ. Kĩu nĩkyo kĩtumaa Mbivilia ĩtũnenga ũtao mũseo ĩkatwĩa tũtwaane kana tũtwawe “o nthĩnĩ wa Mwĩaĩi.”​—1 Akolintho 7:39.

¹⁰ Ve mavinda Aklĩsto amwe monaa kana nĩ kavaa kũtwaana na mũndũ ũtamũthaithaa Yeova vandũ va kwĩkala me oka. Ĩndĩ yĩla twavũthĩĩsya ũtao ũla wĩ Mbivilianĩ, mavinda maingĩ nĩtũkwatawa nĩ mathĩna na tũyasya ũtanu. Nũndũ twĩ athaithi ma Yeova, ũndũ ũla wa vata mũno kwitũ nĩ kũmũthũkũma. We wĩw’a ata ũkethĩwa ũtatonya kwĩanĩsya ũndũ ũsu wa vata mũno nũndũ ũtwaanĩte na mũndũ ũtamũthaithaa Yeova? Aklĩsto amwe nĩmatw’ĩte kwĩkala matatwaanĩte kana mate atwae vandũ va kũtwaana na mũndũ ũtamwendete Yeova na ũtamũthaithaa.​—Soma Savuli 32:8.

11. Nĩ maũndũ meva waĩle kũmanya nĩ kana ũnyuve mũndũ ũla ũũtwaana nake kwa ũĩ?

¹¹ Ũu ti kwasya kana aĩ kĩla mũndũ ũmũthaithaa Yeova no ethĩwe mũũme kana kĩveti kĩseo. Ethĩwa nũkwenda kũtwaana kana kũtwawa, mantha mũndũ ũmwendete na mũndũ mũkwĩw’ana. Nĩ ũndũ wa ũĩ kweteela nginya yĩla ũkakwata mũndũ wĩ na mĩvango ta yaku na wendete kũmũthũkũma Ngai mbee wa maũndũ ala angĩ. Mantha ĩvinda ũsome na ũivindĩĩsya ũtao mũseo ũkonetye mũtwaano ũla tũkwataa kuma kwa ngombo ndĩkĩĩku.​—Soma Savuli 119:105.

12. Nĩ maũndũ meva tũkwĩmanyĩsya twasoma Mbivilianĩ ũndũ Avalaamu wamanthĩie Isaka kĩveti?

 ¹² Kwĩ kũndũ kũmwe asyai makothaa kũnyuvĩa syana syoo ala meũtwaana nasyo. Mekaa ũu nũndũ monaa asyai nĩmo methĩawa mesĩ kĩla kĩmwaĩle mwana woo. Ũu now’o andũ amwe ma ĩvinda ya tene meekaa. Ethĩwa asyai maku nĩmekwenda kũũnyuvĩa ũla mũũtwaana, no matetheew’e nĩ Mbivilia kũmanya ndaĩa ila maĩle kũsisya mayĩka ũu. Kwa ngelekany’o, yĩla Avalaamu wamanthĩaa mwana wake Isaka kĩveti, ndaasisya mbesa kana kĩlasi kya mũndũ mũka ũsu, ĩndĩ amanthie mũndũ mũka ũmwendete Yeova.​—Mwambĩlĩlyo 24:3, 67; sisya Maelesyo ma Mũthya Na. 25, Kũtwaa Iveti Mbingĩ.

13-15. (a) Mũndũũme atonya kwĩyũmbany’a ata nĩ kana ethĩwe mũũme mũseo? (b) Mũndũ mũka atonya kwĩyũmbany’a ata nĩ kana ethĩwe kĩveti kĩseo?

¹³ Ethĩwa nũkwenda kũtwaana, amba kũĩkĩĩthya nesa kana kwa w’o nĩwĩyũmbanĩtye. Nũtonya kwona ta wĩyũmbanĩtye nesa, ĩndĩ eka tũneenee ũndũ mũndũ ũtonya kwĩyũmbany’a kwondũ wa mũtwaano. Maũndũ ala tũũneenea nĩmatonya kũũsengy’a mũno.

¹⁴ Mbivilia yonanĩtye kana mũũme na mũka methĩawa na maũndũ me kĩvathũkany’o ma kwĩanĩsya nthĩnĩ wa mũsyĩ. Kwoou no twasye kana mũndũũme nĩwaĩle kũmanya maũndũ ala we mwene waĩle kwĩanĩsya, o nakyo kĩveti nĩkyaĩle kwĩka oou. Ethĩwa mũndũũme nũkwenda kũtwaana nĩwaĩle kwĩkũlya kana kwa w’o nĩwĩyũmbanĩtye kũtongoesya mũsyĩ wake. Yeova endaa mũndũũme ũla ũtwaanĩte asũvĩe kĩveti kyake na syana kwa kwĩanĩsya mavata moo ma kĩ-mwĩĩ na ma ngoonĩ. Na ũndũ ũla wa vata vyũ, nĩ kana mũndũũme nĩwaĩle kũtongoesya mũsyĩ wake maũndũnĩ ma ũthaithi. Mbivilia yaĩtye kana mũndũ ũla ũtasũvĩaa mũsyĩ wake nĩ “mũthũku mbee wa mũndũ ũla ũte na mũĩkĩĩo.” (1 Timotheo 5:8) Kwoou, ethĩwa wĩ mũndũũme ũkwenda kũtwaana, sũanĩa ũndũ mwolooto ũũ wĩ Mbivilianĩ ũtonya kũũtetheesya: “Seũvya wĩa waku na ku nza, wĩseũvĩsye mũũnda; na ĩtina aka nyũmba yaku.” Mwolooto ũsu wĩonany’a kana ũtanamba kũtwaana, nĩwaĩle kũĩkĩĩthya nesa kana watwaana ũkeethĩwa ũtonya kũũngamĩa mũsyĩ waku ũndũ Yeova wendaa aũme meke.​—Nthimo 24:27.

¹⁵ Mũndũ mũka ũla ũkwenda kũtwawa nĩwaĩle kwĩkũlya kana kwaw’o nĩwĩyũmbanĩtye kwĩanĩsya maũndũ ala kĩveti kana inyia wa syana waĩle kwĩanĩsya. Mbivilia  nĩyĩeleetye maũndũ maingĩ ala kĩveti kĩseo kĩkaa nĩ kana kyonany’e kana nĩkĩsũvĩaa mũũme vamwe na syana. (Nthimo 31:10-31) Ũmũnthĩ, aũme na aka aingĩ masũanĩaa o maũndũ ala mũndũ ũla matwaanĩte nake ũtonya kũmeka. Ĩndĩ Yeova endaa tũsũanĩe mũno maũndũ ala ithyĩ ene tũtonya kwĩka mũndũ ũla tũtwaanĩte nake.

16, 17. Nĩ maũndũ meva waĩle kũsũanĩa ethĩwa nũkwenda kũtwaana kana kũtwawa?

¹⁶ Ũtanamba kũtwaana kana kũtwawa, vindĩĩsya mũno maũndũ ala Yeova wendaa ala matwaanĩte meanĩsye. Mũndũũme kwĩthĩwa e mũtwe wa mũsyĩ wake kũyonanasya kana aĩle kũthĩny’a kana kũmang’endea ala me ungu wake kwa kwĩka maũndũ matonya kũmaũmĩsya kwa nzĩa o na yĩva. Mũndũũme ũla ũtongoeasya mũsyĩ wake nesa ekaa maũndũ ta Yesũ, ũla ĩvinda yonthe wendete ala maĩ ungu wake na wamekaa maũndũ maseo. (Aeveso 5:23) Nakyo kĩveti nĩkyaĩle kũsũanĩa kĩla Mbivilia yonanasya yĩla ĩkwasya kana mũndũ mũka nĩwaĩle kwĩtĩkĩlana na ũtwi ũla mũũme weeka na aimũkwata mbau. (Alomi 7:2) Nĩwaĩle kwĩkũlya kana nũkew’aa e mwĩanĩe enyivĩsye mũndũũme wĩ na naĩ. Ethĩwa ndekwona ta ũtonya kwĩka ũu, nũseo akatw’a kwamba kwĩkala ate mũtwae.

¹⁷ Ala matwaanĩte nĩmaĩle kũtata ũndũ matonya maĩkĩĩthye kana ala matwaanĩte namo nĩ atanu vandũ va kwenda kwĩtanĩthya o mo ene. (Soma Avilivi 2:4.) Vaulo aandĩkie atĩĩ: “Kĩla ũmwe wenyu no nginya ende kĩveti kyake o ũndũ wĩyendete mwene; nakyo kĩveti kyaĩle kũmũnenga mũũme wakyo ndaĩa nene.” (Aeveso 5:21-33) Onthe nthĩnĩ wa mũtwaano, maĩle kwĩw’a mendetwe na manengetwe ndaĩa. Ĩndĩ nĩ kana mũtwaano wĩthĩwe wĩ mũseo, mũndũũme nĩwendaa kwona kĩveti kyake kĩimũnenga ndaĩa, nakyo kĩveti nĩkyendaa kwona mũũme aikyony’a kana nũkyendete.

18. Nĩkĩ ala mekwĩvaany’a maĩle kwĩthĩwa me metho?

 ¹⁸ Yĩla andũ mekwĩĩvaany’a, nĩmaĩle kũtanĩa ĩvinda yĩu nũndũ nĩyĩmatetheeasya kũmanyana nesa. Mayĩvaany’a, nĩmonaa maũndũ ũndũ matonya kwĩthĩwa mailye me vamwe na mayĩthiana mate kwĩkenga nĩ kana mamanye kana nĩmeũtwaana kana maitwaana. Ĩvindanĩ yĩu, nĩmemanyĩasya kũeaa ngewa nesa na maimanya ũndũ kĩla ũmwe woo ũtonya kũeleawa kĩla kĩ ngoonĩ ya ũla ũngĩ. O ũndũ maendeea kũtuma ndũũ, nĩ ũndũ ũtonyeka makenda kwĩka maũndũ ma mwanya mekwonany’a kana nĩmendanĩte mũno. Ĩndĩ nĩmaĩle kwĩsiĩĩa matanamba kũtwaana maikeke maũndũ  matonya kũtuma meka ũlaalai. Ethĩwa nĩmendanĩte kuma ngoonĩ, wendo ũsu ũkatumaa mesiĩĩa maikeke ũndũ ũtonya kũtuma ngwatanĩo yoo ene kana ngwatanĩo yoo na Yeova yanangĩka.​—1 Athesalonika 4:6.

19, 20. Aklĩsto methĩawa na woni wĩva ĩũlũ wa mũtwaano?

¹⁹ Ngewa sya mavuku na sinema mbingĩ iithela syonanasya andũ ala mamina kwĩvaany’a maitwaana na mayĩka alũsi nzeo na yĩ na maũndũ maingĩ mũno ma kwendeesya. Ĩndĩ twasũanĩa maũndũ nesa nĩtũmanyaa kana alũsi no mwambĩĩo. Yeova endaa mũtwaano wĩthĩwe ũndũ wa kwĩkala ĩvinda yĩasa.​—Mwambĩlĩlyo 2:24.

²⁰ Ũmũnthĩ andũ monaa mũtwaano ta ũndũ wa kavinda. Wĩthĩawa wĩ ũndũ wĩ laisi kwa andũ aingĩ kũtwaana na kũthasya mũtwaano. Andũ amwe monaa kana yĩla mũtwaano woo wakwatwa nĩ mathĩna, no mamine mũtwaano woo na maitia mũndũ ũla matwaanĩte nake. Ĩndĩ lilikana ĩla ngelekany’o yĩ Mbivilianĩ yĩeleetye ĩũlũ wa ĩkanda ĩlũmu yĩla yĩvĩndĩtwe na ndii itatũ. Ĩkanda yĩu yĩthĩawa yĩ ĩlũmu ũkethĩa ĩyĩsa kũtilĩka o na kweethĩwa ata. Yĩla twamũthokya Yeova mũtwaanonĩ witũ, ũu nũtumaa mũtwaano ũsu wĩkala wĩ mũlũmu. Yesũ aisye atĩĩ: “Kĩla Ngai ũlũmanĩtye vamwe, mũndũ ndakakĩtaanany’e.”​—Mathayo 19:6.

21. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya mũndũũme na kĩveti methĩwe mendanĩte?

²¹ Kĩla mũndũ e mawonzu make. Na nĩ ũndũ wĩ laisi mũndũ akambĩĩa kũsũanĩa mawonzu ma mũndũ ũla matwaanĩte nake. Ĩndĩ tweeka ũu, mũtwaano witũ ndũkethĩwa na ũtanu. Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana yĩla twasũanĩa mũno ndaĩa nzeo ila mũndũ ũla tũtwaanĩte nake wĩ nasyo, ũu no ũtume mũtwaano witũ wĩthĩwa na ũtanu.  Ĩndĩ w’o nĩ ũndũ ũtonyeka tũkethĩwa na woni ũsu ĩũlũ wa ũla tũtwaanĩte nake o na kau nũvĩtasya? Ĩĩ. Yeova asiasya mũno ndaĩa sitũ nzeo o na kau nĩwĩsĩ twĩ ene naĩ. Mo maũndũ methĩwa maĩlye ata keka Yeova asiasya o mavĩtyo maitũ? Mũandĩki ũmwe wa Savuli aandĩkie atĩĩ: “Ethĩwa we, Yeova, ũkatala mothũku, we Mwĩaĩi, nũũ ũtonya kũũngama?” (Savuli 130:3) Aũme na aka no maatĩĩe ngelekany’o ya Yeova kwa kũsiasya maũndũ maseo ma ũla matwaanĩte nake na kũekeanĩaa.​—Soma Akolosai 3:13.

22, 23. Ngelekany’o ya Avalaamu na Sala ĩtonya kũtetheesya ata andũ ala matwaanĩte?

 ²² O ũndũ ĩvinda yĩvĩtĩte, now’o mũtwaano ũtonya kũlũlũmĩĩla. Avalaamu na Sala maĩ na mũtwaano wĩ na ũtanu na nĩmaũtanĩie kwa ĩvinda yĩasa. Sala nũtonya kwĩthĩwa aĩ na myaka mbee wa 60 yĩla Yeova wamwĩie Avalaamu atie mũsyĩ wake, ũla waĩ ndũanĩ ya Ulu. Kwasũanĩa ũndũ Sala weew’aa wĩ ũndũ wĩ vinya kwake kũtia mũsyĩ mũseo athi akekale maeemanĩ. Ĩndĩ nĩwamwendete mũũme wake mũno na nĩwamũnengete ndaĩa. Ũu nĩwatumie etĩkĩlana na motwi ala Avalaamu weekaa na nĩweekaa kyonthe kĩla ũtonya nĩ kana meanĩe.​—Mwambĩlĩlyo 18:12; 1 Vetelo 3:6.

²³ Kwa w’o, kwĩthĩwa na mũtwaano mũseo ti kwasya kana mavinda onthe ala matwaanĩte makeetĩkĩlanaa kĩla ũndũnĩ. Ve ĩvinda yĩmwe Avalaamu mataaĩtĩkĩlana na Sala ũndũnĩ mũna, ĩndĩ Yeova eea Avalaamu atĩĩ: “Wĩthukĩĩsye wasya wake.” Avalaamu nĩweekie kĩla Yeova wamũtavisye na ũndũ ũsu watuma maũndũ mathi nesa. (Mwambĩlĩlyo 21:9-13) Ethĩwa ve mavinda mũtetĩkĩlanaa mwĩ na ũla mũtwaanĩte nake, ndũkakw’e ngoo. Ũndũ ũla wa vata nĩ kũendeea kwendana na kũnengane ndaĩa o na yĩla mwaema kwĩtĩkĩlana.

24. Mũtwaano witũ waĩle kwĩthĩwa ũilye ata nĩ kana ũtume Yeova ataĩwa?

²⁴ Kĩkundinĩ kya Kĩklĩsto ve andũ aingĩ matwaanĩte na mekalanasya na ũtanu. Ethĩwa nũkwenda kũtwaana, lilikana kana kũnyuva mũndũ ũla mũũtwaana nake nĩ ũtwi ũmwe wa vata vyũ ũtonya kwĩka thayũnĩ waku. Ũtwi ũsu ũkatuma maũndũ maku mavĩndũka vyũ, kwoou eka Yeova aũtetheesye. Weeka ũu, ũkeethĩwa ũtonya kũnyuva nesa mũndũ ũla mũũtwaana, kwĩyũmbany’a nesa kwondũ wa mũtwaano, na kwĩkĩa kĩthito nĩ kana mũtwaano waku wĩthĩwe wĩ mũlũmu na wĩ na wendo. Ũu ũkatuma Yeova ataĩwa.