KAÐƐ: Politiki nɛ Ɛsɔ sɛtʋ agbaa ñʋndɩnaa sakɩyɛ kaalabɩ ɖʋtʋ ndɩ ndɩ nɛ tɩkaɖɩɣnɩ tɔm ndʋ Bibl yɔɔdʋʋ ɖeyi ɖeyi yɔ. Ðoŋ ɖoŋ lɛ, patɩŋnɩ ɖoŋ weyi paawɛna yɔ, ɩ-yɔɔ nɛ pekiziɣni ɛyaa se pataawɛɛnɩ Bibl yaa pataalabɩ-kʋ nɛ kɩtɔyɩ yaa pataaɖɛzɩ-kʋ kʋnʋmɩŋ lɛɛŋ taa. Yele nɛ ɖɩyɔɔdɩ kɩɖaŋ naalɛ tɔm:

• Pɩnaɣ 167 P.P.Y. mbʋ yɔ lɛ, wiyaʋ Antiochus Epiphanes weyi ɛkɛ Seleukia liɖe taa tʋ yɔ, ɛñɩnaɣ se ɛñɩɣ Yuda ñɩma yɔɔ nɛ pɛsɛɛ Grɛɛkɩ ñɩma ɛsɔnaa. Nɛ pʋyɔɔ lɛ, ɛɖʋ paɣtʋ se paɖɩzɩ Bibl takayɩsɩ nzɩ sɩɩwɛ alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa yɔ. Caanaʋ tɔm taa tazɩyʋ weyi payaɣ-ɩ se Heinrich Graetz yɔ, ɛtɔm se wiyaʋ ɛnʋ e-kewiyaɣ taa sɔsaa “cɩyaɣ nɛ pañaɣzɩɣ Moyizi Paɣtʋ takayɩsɩ, paa patɩɩna-sɩ le yɔ. Nɛ pakʋwaɣ mba pakalaɣ-sɩ se pɩkpazɩ-wɛ ɖoŋ yaa pɩhɛzɩ pa-laŋa yɔ.”

• Kpaɣnɩ pɩnzɩ mɩnɩŋ 5 nɛ puwolo pɩnzɩ mɩnɩŋ 15 lɛ, Katooliki ñʋndɩnaa nabɛyɛ mʋ pana se pɛ-ɛgbɛyɛ taa ñɩma mba patɩkɛ Ɛsɔtɔm wɩlɩyaa yɔ, pɛwɛɛ nɛ pawɩlɩɣ Bibl taa tɔm nɛ peyeki ndʋ Katooliki ɛgbɛyɛ maɣmaɣ ɖʋ paɣtʋ se pawɩlɩ yɔ. Pʋyɔɔ lɛ, ɛgbɛyɛ taa ñɩma mba pɛwɛnɩ Bibl takayɩsɩ nasɩyɩ nɛ pɩtɩkɛ Keɣsi takayaɣ yɔ, pahʋwaɣnɩ-wɛ tɔm se pakaɖɩɣnɩ cooci. Cooci nakʋyʋ taa sɔsaa ñeyeba nɛ paɣtʋ ndʋ tɩtasɩ labʋ yuŋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ palɩzɩ ɛyaa “mba pɛwɛ kpekpeka nɛ pɔñɔɔnɩ cooci wɩlɩtʋ camɩyɛ yɔ se pañɩnɩ ɛyaa mba pɛwɛnɩ Bibl takayɩsɩ nzɩ pɩtɩha nʋmɔʋ yɔ . . . nɛ ɛyaa mba, pasʋʋ ɖɩsɩ taa nɛ pɩkpɛndɩnɩ tɛtɛɛ ɖamɩŋ nɛ lona wena a-taa payɩ pamaɣzɩɣ se ɖɩɣa ñɩma pɩzɩɣ nɛ pɛmɛsɩ takayɩsɩ nzɩ yɔ. . . . Nɛ ye pana ɖɩɣa nakɛyɛ taa nɔɔyʋ se ɛkaɖɩɣnɩ cooci wɩlɩtʋ yɔ, pɔyɔkʋʋ ɖɩɣa kpeekpe.”

Ye Bibl koyindinaa kaapɩzaa nɛ paɖɩzɩ-kʋ yɔ, kɩ-tɔm ɖɔɖɔ kaaɖɩma.

ƐZƖMA BIBL LƖ KAÐƐ NÐƖ ÐƖ-TAA YƆ: Wiyaʋ Antiochus kaakam ñʋʋ nɛ Izrayɛɛlɩ tɛtʋ, ɛlɛ Yuda ñɩma nabɛyɛ kaawɛ ajɛɛ lɛɛna taa. Kajalaɣ Krɩstʋ mba alɩwaatʋ taa lɛ, ye ŋkpaɣ Yuda ñɩma mɩnʋʋ yɔ, mba pataawɛɛ Izrayɛɛlɩ tɛtʋ taa yɔ pɛcɛzɩ ɛyaa 60. Yuda ñɩma mba, pasɩɣaɣ Ɛsɔtɔm takayɩsɩ pɛ-Ɛsɔ sɛtʋ kpaamɩŋ taa nɛ takayɩsɩ nzɩ pɛ-sɛyɩnaa kɔma nɛ palabɩnɩ tʋmɩyɛ, nɛ nzɩ ɖɔɖɔ Krɩstʋ ñɩma labɩnɩ tʋmɩyɛ.​—Tʋma Labʋ 15:21.

Pɩkɔm nɛ pɩɖɛɛnɩ ɛzɩdaa lɛ, mba paasɔɔlɩ Bibl tɔm siŋŋ yɔ, pala abalɩtʋ nɛ paɖaɣnɩ-kʋ maʋ se kɩtɔyɩ nɛ pɛɖɛzɩ-kʋ ɖɔɖɔ kʋnʋmɩŋ lɛɛŋ taa. Pʋcɔ nɛ poluki menziini ŋgʋ pamaɣnɩ tɔm yɔ pɩnzɩ 1450 waa taa lɛ, Bibl kaatɛm wɛʋ kʋnʋmɩŋ 33 taa mbʋ yɔ. Pʋwayɩ lɛ, pɔkɔm nɛ pɛɖɛzɩ Bibl kʋnʋmɩŋ sakɩyɛ taa nɛ pɩcɛzɩ takayɩsɩ kpeekpe.

MBƲ PƖLƖ PƖ-TAA YƆ: Paa awiya sɔsaa nabɛyɛ nɛ Ɛsɔ sɛtʋ agbaa ñʋndɩnaa mba pelebi nʋmɔʋ yɔ, paañaɣ pana siŋŋ se Bibl ɛtaatɔyɩ yɔ, sɔnɔ Bibl kɛnɩ takayaɣ ŋga kakɩlɩ tɔyʋʋ yɔ nɛ pɛɖɛzɩ ɖɔɖɔ kɔ-tɔm kʋnʋmɩŋ sakɩyɛ taa nɛ pɩkpaɖɩ takayɩsɩ kpeekpe. Kɩwɛnɩ ɖoŋ siŋŋ ajɛɛ sakɩyɛ paɣtʋ, kʋnʋŋ nɛ ɛyaa wezuu caɣʋ yɔɔ.