Wolo ɖenɖe tɔm wɛɛ yɔ

Wolo tɔm ñʋŋ ɖeɖe

TƆM ÑƲƲ ŊGƲ ÐƖKPƐLƖKƖƔ YƆ 19

Kɛdɛzaɣ alɩwaatʋ taa “hayo kiŋ wiyaʋ”

Kɛdɛzaɣ alɩwaatʋ taa “hayo kiŋ wiyaʋ”

[Kɛdɛzaɣ alɩwaatʋ taa lɛ,] hadɛ kiŋ wiyaʋ kaɣ [hayo kiŋ wiyaʋ] you labʋ.”DAN. 11:40.

HENDU 150 Ñɩnɩ Ɛsɔ nɛ ŋhiɣ ñʋʋ yabʋ

LƖMAƔZA SƆSƆNA *

1. Ɛbɛ Bibl taa natʋ tɔm sɩɣnɩ-ɖʋ se ɖɩtɩlɩ?

PIILEÐIƔ lɛ, ɛbɛ kaɣ talʋʋ Yehowa samaɣ? Pɩtɩpɔzɩ se ɖikpeɣ kikpeu. Bibl heyiɣ-ɖʋ se pɩkazɩ pazɩ nabʋyʋ kaɣ labʋ; pɩ-tɔm cɛyaa nɛ pɩkaɣ-ɖʋ tukunuu. Natʋ tɔm natʋyʋ sɩɣnɩ-ɖʋ se ɖɩna mbʋ ɛjaɖɛ yɔɔ kominawaa mba pakɩlɩ ɖoŋ yɔ pa-taa nabɛyɛ kaɣ labʋ yɔ. Pama natʋ tɔm ndʋ Danɩyɛɛlɩ takayaɣ ñʋʋ 11 taa. Tɩyɔɔdʋʋ awiya naalɛ wena ayouni ɖama yɔ a-tɔm, nɛ payaɣ awiya ana se hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ. Natʋ tɔm ndʋ, tɩ-hɔɔlʋʋ sɔsɔʋ tɛm labʋ, pʋyɔɔ lɛ, ɖa-taa pɩzɩɣ nɛ pɩtɛ se tɩ-kɛdɛzaɣ hɔɔlʋʋ kaɣ labʋ.

2. Ɛzɩ Kiɖe Tɛɛ Tɔm 3:15 nɛ Natʋ 11:7 nɛ 12:17 wɩlʋʋ yɔ, tɔm kɩcɛyɩtʋ ndʋ yɔɔ pɩwɛɛ se ɖɩtɔzɩ alɩwaatʋ ndʋ ɖɩtazɩɣ Danɩyɛɛlɩ natʋ tɔm taa yɔ?

2 Pɩsa nɛ ɖɩnɩɩ natʋ tɔm ndʋ tɩwɛ Danɩyɛɛlɩ takayaɣ ñʋʋ 11 taa yɔ tɩ-taa lɛ, pɩcɛyaa se ɖɩtɔzɩ se titukuuni awiya nɛ kominawaa mba pɛwɛnɩ ɖoŋ Ɛsɔ samaɣ yɔɔ kpaagbaa yɔ pe-ɖeke. Ye pakpaɣ Ɛsɔ sɛyaa nɛ pamaɣzɩnɩ ɛjaɖɛ kpeekpe yɔɔ ɛyaa yɔ, pɛwɛ yem ññɩɩ. Ye mbʋ, ɛbɛ yɔɔ kominawaa mba papaŋ ɛsa nɛ Ɛsɔ samaɣ? Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, Sataŋ nɛ ɛ-ɛjaɖɛ pa-kaɖʋwa sɔsɔɔ lɛ se paɖɩzɩ mba paɖʋʋ Yehowa nɛ Yesu lɩm yɔ. (Kalɩ Kiɖe Tɛɛ Tɔm 3:15 nɛ Natʋ 11:7; 12:17.) Pɩtasɩ lɛ, pɩwɛɛ se Natʋ tɔm ndʋ Danɩyɛɛlɩ mawa yɔ, tɩla nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ Ɛsɔtɔm taa natʋ tɔm lɛɛtʋ. Nɛ pɩcɛyaa se ɖɩtazɩ Bibl masɩ lɛɛsɩ taa nɛ pɩsa nɛ ɖɩnɩɩ Danɩyɛɛlɩ natʋ tɔm taa camɩyɛ.

3. Ɛbɛ taa ɖɩkaɣ tazʋʋ tɔm ñʋʋ kʋnɛ nɛ ŋgʋ kɩkɔŋ yɔ pa-taa?

3 Ye mbʋ tɔm ñʋʋ kʋnɛ kɩ-taa, ɖɩkaɣ tazʋʋ Danɩyɛɛlɩ 11:25-39 taa. Ðɩkaɣ naʋ mba hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ pɛkɛnaa, kpaɣnɩ pɩnaɣ 1870 nɛ piwolo pɩnaɣ 1991 taa yɔ. Ðɩkaɣ naʋ ɖɔɖɔ lɩmaɣza kɩbana wena a-yɔɔ pɩmʋnaa se ɖɩlɛɣzɩ ɛzɩma ɖɩnɩ natʋ tɔm ndʋ tɩ-hɔɔlʋʋ nakʋyʋ taa yɔ. Tɔm ñʋʋ ŋgʋ kɩkɔŋ yɔ kɩ-taa, ɖɩkaɣ tazʋʋ Danɩyɛɛlɩ 11:40–12:1 taa. Nɛ ɖɩkaɣ lɩzʋʋ mbʋ natʋ hɔɔlʋʋ ŋgʋ kiheyiɣ-ɖʋ alɩwaatʋ natʋyʋ yɔɔ yɔ pɩ-taa. Alɩwaatʋ ndʋ, tɩpaɣzɩ pɩnaɣ 1991 nɛ tɩkaɣ sɩʋ tɩnaɣ Armaagedɔɔ you taa. Ŋŋkpɛlɩkɩɣ tɔm ñʋŋ ɛnɩ ɩ-naalɛ lɛ, pɩwɛɣ ɖeu se ŋcɔnɩ anjaʋ ŋgʋ kɩ-cɔlɔ pamawa se “Awiya wena ayouni ɖama kɛdɛzaɣ alɩwaatʋ taa yɔ” nɛ pɩsɩnɩ-ŋ. Ɛlɛ kajalaɣ lɛ, pɩwɛɛ se ɖɩtɩlɩ mba awiya naalɛ wena a-tɔm natʋ tɔm ndʋ tɩyɔɔdʋʋ yɔ akɛnaa yɔ.

ƐZƖMA ÐƖPƖZƖƔ NƐ ÐƖTƖLƖ HAYO KIŊ WIYAƲ NƐ HADƐ KIŊ WIYAƲ?

4. Wondu naadozo ndʋ kaɣ-ɖʋ sɩnʋʋ se ɖɩtɩlɩ weyi ɛkɛ hayo kiŋ wiyaʋ nɛ weyi ɛkɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ yɔ?

4 Kiɖe tɛɛ lɛ, hɩɖɛ “hayo kiŋ wiyaʋ” kaasɩŋnɩ Izrayɛɛlɩ hayo kiŋ ageeta wiyaʋ, nɛ “hadɛ kiŋ wiyaʋ” ñaasɩŋnɩ Izrayɛɛlɩ hadɛ kiŋ ageeta wiyaʋ. Ɛbɛ yɔɔ ɖɩyɔɔdʋʋ mbʋ? Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, tiyiyu heyi Danɩyɛɛlɩ se: “Mɔnkɔma se mawɩlɩ-ŋ mbʋ pɩkɔŋ talʋʋ ña-samaɣ, wayɩ wayɩ kɩyakɩŋ taa yɔ.” (Dan. 10:14) Pʋcɔ nɛ pɩtalɩɣ pɩnaɣ 33 tɛ Pantekooti wiye lɛ, Izrayɛɛlɩ piya kaakɛ Ɛsɔ samaɣ. Ɛlɛ kpaɣnɩ pɩnaɣ 33 tɛ Pantekooti wiye lɛ, Yehowa yeba nɛ pɩna kpayɩ kpayɩ se Krɩstʋ tɔmkpɛlɩkɩyaa kɛnɩnɩ ɛ-samaɣ. Pʋyɔɔ lɛ, natʋ tɔm ndʋ tɩwɛ Danɩyɛɛlɩ ñʋʋ 11 taa yɔ, tɩ-hɔɔlʋʋ sɔsɔʋ tukuuni Krɩstʋ tɔmkpɛlɩkɩyaa na; tiitukuuni Izrayɛɛlɩ piya. (Tʋma 2:1-4; Roma 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Nɛ awiya yaa kominawaa ndɩ ndɩ kaapɩsɩ hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ alɩwaatʋ ndɩ ndɩ taa. Ɛlɛ, awiya ana a-tɩŋa alabɩ nɔɔ kʋɖʋmaɣ hɔɔlɩŋ nɩɩyɩ taa. Kajalaɣ lɛ, awiya ana a-taa paa weyi tɔɔ kewiyitu ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa Ɛsɔ samaɣ taa ñɩma sakɩyɛ kaawɛɛ yɔ, yaa a-taa paa weyi nazɩ-wɛ. Nabʋlɛ lɛ, ɛzɩma panazɩ Ɛsɔ samaɣ yɔ, pɩwɩlaa se papaɖɩ toovenim Ɛsɔ Yehowa. Nɛ nabudozo lɛ, ɛzɩma awiya ana a-naalɛ a-taa paa weyi ñɩnaɣ se ɛwɩlɩ se ɛnʋ kpaɖɩnɩ ɖoŋ yɔ pʋyɔɔ lɛ, alʋbɩnɩ ɖama.

5. Ɛzɩ hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ paawɛ kpaɣnɩ pɩnaɣ 100 nɛ piwolo pɩnaɣ 1870? Lɩzɩ pɩ-taa.

5 Pɩnaɣ 100 ɖɛwa nɛ pɩla alɩwaatʋ natʋyʋ lɛ, cɛtɩm Krɩstʋ ñɩma sakɩyɛ sʋʋ toovenim Krɩstʋ ɛgbɛyɛ taa. Pawɩlɩ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ wɩlɩtʋ nɛ pɛmɛsɩ toovenim tɔm ndʋ tɩwɛ Ɛsɔtɔm taa yɔ. Kpaɣnɩ alɩwaatʋ ndʋ nɛ pɩtalɩ pɩnzɩ 1800 waa ɖɩdɛnɖɛ lɛ, Ɛsɔ taatasɩ wɛnʋʋ ɛgbɛyɛ naɖɩyɛ tɛtʋ yɔɔ. Cɛtɩm Krɩstʋ ñɩma ñɩtʋ kɩdɛkɛdɩtʋ ñɔwa nɛ tihuuzi mba pɛkɛ toovenim Krɩstʋ ñɩma yɔ pɔ-yɔɔ. (Mat. 13:36-43) Ɛbɛ yɔɔ pɩcɛyaa se ɖɩtɩlɩ tɔm ndʋ? Pɩcɛyaa se ɖɩtɩlɩ-tʋ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, tɩwɩlɩɣ se hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ ɩɩpɩzɩɣ nɛ pɛkɛ awiya yaa kominawaa mba pɔtɔɔ kewiyitu kpaɣnɩ pɩnaɣ 100 nɛ piwolo pɩnaɣ 1870 yɔ. Ɛsɔ samaɣ ɛgbɛyɛ naɖɩyɛ taawɛ alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa se pakaɖɩɣnɩ-ɖɩ. * Paa mbʋ yɔ, pɩnaɣ 1870 wayɩ kpaagbaa lɛ, papɩzaɣ se paɖaɣnɩ tɩlʋʋ hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ. Ɛzɩma ɖɩlaba nɛ ɖɩtɩlɩ tɔm ndʋ?

6. Alɩwaatʋ ndʋ taa papɩzaɣ se paɖaɣnɩ tɩlʋʋ Ɛsɔ samaɣ? Lɩzɩ pɩ-taa.

6 Kpaɣnɩ pɩnaɣ 1870 nɛ pɩɖɛɛ lɛ, Ɛsɔ samaɣ paɣzɩ kpeɣluu ɛzɩ ɛgbɛyɛ yɔ. Pɩnaɣ ŋga ka-taa Charles Russell nɛ ɛ-taabalaa papaɣzɩ kpeɣluu nɛ patazɩɣ Bibl taa. Koobu Russell nɛ ɛ-taabalaa palabɩ tʋmɩyɛ ɛzɩ tiyiyu weyi ɛ-tɔm paayɔɔdaa se ‘ɛñɔɔzɩ nʋmɔʋ’ pʋcɔ nɛ pasɩɩ Mesiya Kewiyaɣ yɔ. (Mal. 3:1) Lɛɛlɛɛyɔ ɖɔɖɔ lɛ, papɩzaɣ se patasɩ tɩlʋʋ Ɛsɔ samaɣ! Ɛzɩ kominawaa nabɛyɛ kaawɛ alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa se pakaɣ wɛnʋʋ ɖoŋ siŋŋ Ɛsɔ sɛyaa yɔɔ? Iyele nɛ ɖɩna.

AKƐNƖ HADƐ KIŊ WIYAƲ?

7. Aakɛnɩ hadɛ kiŋ wiyaʋ Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ alɩwaatʋ taa?

7 Pɩnaɣ 1870 taa, Grandɩ Bretaañɩ pɩsɩ ɛjaɖɛ kpeekpe yɔɔ kewiyaɣ ŋga kakpaɖɩ ɖoŋ, nɛ kɛwɛɛnɩ sɔɔjanaa mba pakɩlɩ ɖoŋ yɔ. Danɩyɛɛlɩ natʋ tɔm yɔɔdʋʋ hɩlʋʋ cikpeluu nakʋyʋ tɔm se kɩwabɩ hɩŋ naadozo lɛɛŋ. Hɩlʋʋ cikpeluu ŋgʋ kɩsɩŋnɩ Grandɩ Bretaañɩ nɛ hɩŋ lɛɛŋ ñasɩŋnɩ Fransɩ, Ɛsɩpaañɩ nɛ Peeyibaa. (Dan. 7:7, 8) Nɛ Grandɩ Bretaañɩ kaakɛnɩ hadɛ kiŋ wiyaʋ Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ alɩwaatʋ taa. Alɩwaatʋ kʋɖʋmtʋ ndʋ tɩ-taa lɛ, Etaazuunii ɛjaɖɛ kaapɩsɩ ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩwɛnɩ ñɩm nɛ pɩkpaɖɩ yɔ, nɛ ɖɩɩɖʋ ɛgbɛyɛ nɛ Grandɩ Bretaañɩ.

8. Akɛnɩ hadɛ kiŋ wiyaʋ kɛdɛzaɣ kɩyakɩŋ taa?

8 Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ alɩwaatʋ taa, Etaazuunii nɛ Grandɩ Bretaañɩ palabɩ nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ palʋ nɛ papɩsɩ kewiyaɣ ŋga kɛwɛ ɖoŋ siŋŋ yɔ. Grandɩ Bretaañɩ nɛ Etaazuunii papɩsɩ taabalaa nɛ pɛkpɛndɩ papɩsɩ ajɛɛ wena akpaɖɩ ɖoŋ ɛjaɖɛ kpeekpe yɔɔ yɔ. Ɛzɩ Danɩyɛɛlɩ kaayɔɔdʋʋ yɔ, wiyaʋ ɛnʋ ekpeɣli “sɔɔjanaa sakɩyɛ nɛ ɖoŋ tɩnaa pɩŋŋ.” (Dan. 11:25) Kɛdɛzaɣ kɩyakɩŋ taa lɛ, Grandɩ Bretaañɩ nɛ Etaazuunii pɛkpɛndɩna nɛ pɛkɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ. * Ɛlɛ apɩsɩ hayo kiŋ wiyaʋ?

AKƐNƖ HAYO KIŊ WIYAƲ?

9. (a) Ɛzɩmtaa hayo kiŋ wiyaʋ ɖaɣnɩ lɩʋ? (b) Nɛ ɛzɩma tɔm ndʋ tɩwɛ Danɩyɛɛlɩ 11:25 taa yɔ tɩlaba?

9 Russell nɛ ɛ-taabalaa palabɩ Bibl kpɛlɩkʋʋ ɖʋtʋ nɛ pɩla pɩnaɣ kʋɖʋmaɣ, pʋ-tɔbʋʋ se pɩnaɣ 1871 taa lɛ, hayo kiŋ wiyaʋ nɔɔyʋ ɖaɣnɩ lɩʋ. Pɩnaɣ ŋga ka-taa Otto von Bismarck kpeɣli ageeta sakɩyɛ nɛ apɩsɩ ɛjaɖɛ ɖoŋ ñɩnɖɛ nɖɩ payaɣ se Caama yɔ. Guillaume Ier pɩsɩ ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ nɖɩ ɖi-wiyaʋ nɛ ɛlɩzɩ Bismarck se ɛlɛ ɛkɛ komina ñʋʋdʋ. * Alɩwaatʋ wɛɛ nɛ tɩɖɛɣ lɛ, Caama kɔm nɛ kɩwɛɛnɩ ɖoŋ Afrika ajɛɛ naayɛ nɛ Océan pacifique yɔɔ, nɛ kɩñaɣ pana se kɩwɛɛ ɖoŋ nɛ pɩkpaɖɩ Grandɩ Bretaañɩ. (Kalɩ Danɩyɛɛlɩ 11:25.) Caama kewiyaɣ kaakpeɣli sɔɔjanaa mba po-ɖoŋ kaañɔtɩnɩ Grandɩ Bretaañɩ ñɩŋ yɔ. Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ taa, Caama labɩnɩ tʋmɩyɛ sɔɔjanaa mba nɛ kiyooni ki-koyindinaa.

10. Ɛzɩma tɔm ndʋ tɩwɛ Danɩyɛɛlɩ 11:25b, 26 taa yɔ tɩlaba?

10 Danɩyɛɛlɩ kaayɔɔdɩ mbʋ pɩkaɣ talʋʋ Caama kewiyaɣ nɛ sɔɔjanaa mba kekpeɣlaa yɔ pɩ-tɔm ɖɔɖɔ. Natʋ ndʋ tɩyɔɔdʋʋ se hayo kiŋ wiyaʋ “ɛɛkaɣ pɩzʋʋ.” Ɛbɛ yɔɔ? “Mbʋ yɔ pɛkpɛyɩ ɛ-tɔm. Nɛ mba pa nɛ ɩ pɔtɔkɩ yɔ, pakaɣnɩ-ɩ tɔyɩtʋʋ.” (Dan. 11:25b, 26a) Danɩyɛɛlɩ alɩwaatʋ taa, mba ‘pɔtɔkaɣ wiyaʋ tɔɔnaɣ nɛ pɔñɔʋ sʋlʋm mbʋ ɛñɔʋ yɔ,’ pa-taa nabɛyɛ lɛ wiyaʋ ɖɩɣa taa tʋmlaɖaa mba ‘pasɩŋaɣ wiyaʋ ɛsɩndaa’ yɔ. (Dan. 1:5) Mba natʋ tʋnɛ titukuuna? Titukuuni ɖoŋ tɩnaa mba paawɛ Caama kewiyaɣ taa yɔ, sɔdɩŋ, nɛ sɔɔjanaa mba pa nɛ wiyaʋ palakaɣ tʋmɩyɛ nɔɔ kʋɖʋmaɣ taa yɔ. Mbʋ ɖoŋ tɩnaa mba paalaba yɔ pɩ-yɔɔ lɛ, wiyaʋ kaalesi e-ɖoŋ nɛ pɛlɛɣzɩ komina kɩfalʋʋ Caama ɛjaɖɛ taa. * Natʋ tɔm ndʋ tɩɩyɔɔdɩ ɖɔɖɔ mbʋ pɩkaɣ lɩʋ you ŋgʋ paalabɩnɩ hadɛ kiŋ wiyaʋ yɔ kɩ-taa yɔ pɩ-tɔm. Tɩyɔɔdaɣ hayo kiŋ wiyaʋ tɔm lɛ, tɩtɔ se: “Pakaɣ kpaʋ ɛ-tɛ sɔɔjanaa nɛ sɩɖaa sakɩyɛ kaɣ tɔlʋʋ.” (Dan. 11:26b) Ɛzɩ paayɔɔdʋʋ yɔ, Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ taa, pawabɩ Caama sɔɔjanaa nɛ pakʋ ɛyaa sakɩyɛ. Ɛyaa mba paasɩbɩ you ŋgʋ kɩ-taa yɔ, pɔɖɔwa nɛ pɩkpaɖɩ ɛyaa mba paasɩbɩ yoŋ weyi paalaba pʋcɔ nɛ pɩtalɩɣ alɩwaatʋ ndʋ yɔ ɩ-taa yɔ.

11. Ɛbɛ hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ palaba?

11 Danɩyɛɛlɩ 11:27, 28 kaakɛdɩ mbʋ mbʋ pɩlakɩ pʋcɔ nɛ Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ paɣzɩ yɔ pɩ-tɔm. Masɩ nzɩ sɩyɔɔdʋʋ se hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ “pakaɣ ɖama cɛtʋʋ taabɩlɩ kʋyʋmʋʋ” yɔɔ. Sɩyɔɔdʋʋ ɖɔɖɔ se hayo kiŋ wiyaʋ kaɣ kpeɣluu “ñɩm sakɩyɛ.” Mbʋ ɖeyi ɖeyi pɩlaba. Caama nɛ Grandɩ Bretaañɩ peheyi ɖama se pɔsɔɔlɩ laŋhɛzɩyɛ, ɛlɛ alɩwaatʋ ndʋ you paɣzɩ pɩnaɣ 1914 taa yɔ, pɩwɩlɩ kpayɩ kpayɩ se tɔm ndʋ tɩkɛ cɛtɩm. Nɛ pɩnzɩ hiŋ cabɩ pʋcɔ nɛ pɩtalɩɣ 1914 lɛ, Caama pɩsɩ ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩwɛ ñɩm yɔ; nɛ ɛjaɖɛ kpeekpe yɔɔ lɛ, ɖɩpɩsɩ naalɛ ñɩnɖɛ ñɩm wɛnʋʋ hɔɔlʋʋ taa. Nɛ ɛzɩ Danɩyɛɛlɩ 11:29 nɛ kalɩtʋ 30 tɛ kajalaɣ hɔɔlʋʋ yɔɔdʋʋ yɔ, Caama labɩ you nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ, ɛlɛ pawabɩ-kʋ.

AWIYA YOUNI ƐSƆ SAMAƔ

12. Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ taa, ɛbɛ hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ palaba?

12 Kpaɣnɩ pɩnaɣ 1914 lɛ, awiya ana a-naalɛ awɛɛ nɛ ayouni ɖama. Ɛlɛ awɛɛ nɛ ayouni Ɛsɔ samaɣ nɛ pɩkɩlɩɣ. Kɩɖaʋ nakʋyʋ yɔ. Caama you kajalaɣ ñɩŋgʋ taa, Caama komina nɛ Grandɩ Bretaañɩ komina panazɩ Ɛsɔ sɛyaa mba pekizaa se paalakɩ you yɔ. Nɛ Etaazuunii komina ñakpa mba pɛɖɛɣaɣ nɔɔ tɔm susuu tʋmɩyɛ taa yɔ nɛ kɩɖɩɣ-wɛ salaka taa. Nazɩm mbʋ, piyeba nɛ natʋ tɔm ndʋ tɩwɛ Natʋ 11:7-10 taa yɔ tɩla.

13. Ɛbɛ hayo kiŋ wiyaʋ labɩ pɩnzɩ 1930 waa taa nɛ Caama you naalɛ ñɩŋgʋ alɩwaatʋ taa?

13 Pʋwayɩ pɩnzɩ 1930 waa taa nɛ kɔzɩ kɔzɩ Caama you naalɛ ñɩŋgʋ alɩwaatʋ taa, hayo kiŋ wiyaʋ nazɩ Ɛsɔ samaɣ siŋŋ. Alɩwaatʋ ndʋ Naaziiwaa kaawɛnɩ ɖoŋ Caama yɔɔ yɔ, Hitler nɛ ɛ-wayɩ tɩŋɩyaa paasɩnzɩ tʋmɩyɛ nɖɩ Ɛsɔ samaɣ lakaɣ yɔ. Hayo kiŋ wiyaʋ kʋ Yehowa samaɣ taa ñɩma 1500 mbʋ yɔ, nɛ ɛɖɩɣ kudokiŋ sakɩyɛ Naazii ñɩma salakanaa taa. Danɩyɛɛlɩ kaayɔɔdaa se mbʋ pɩkaɣ labʋ. Hayo kiŋ wiyaʋ sɩnzɩ tɔm susuu tʋmɩyɛ nɛ pɩtɩŋnɩ pɩ-yɔɔ lɛ, ‘episi kooka pɩŋŋ’ nɛ ‘eɖezi tamtam kɩlaʋ.’ (Dan. 11:30b, 31a) Halɩ Hitler ɖuwaa se ɛɖɩzɩɣ Ɛsɔ samaɣ Caama ɛjaɖɛ taa caɣ caɣ.

HAYO KIŊ WIYAƲ KƖFALƲ

14. Apɩsɩ hayo kiŋ wiyaʋ Caama you naalɛ ñɩŋgʋ wayɩ? Lɩzɩ pɩ-taa.

14 Caama You naalɛ ñɩŋgʋ wayɩ, Iniyɔɔ Soviyetiiki pɩsɩ hayo kiŋ wiyaʋ. Ɛpaɣzɩ kewiyitu tɔɔʋ ageeta sakɩyɛ wena a-yɔɔ Caama kaawɛnɩ ɖoŋ yɔ a-yɔɔ. Ɛzɩ Naazii ñɩma yɔ, Iniyɔɔ Soviyetiiki nazɩ mba payɩ pasɩ Ɛsɔ toovenim tʋ sɛtʋ kajalaɣ lone taa pe-wezuu caɣʋ taa yɔ siŋŋ.

15. Caama you naalɛ ñɩŋgʋ tɛma lɛ, ɛbɛ hayo kiŋ wiyaʋ laba?

15 Caama you naalɛ ñɩŋgʋ tɛma nɛ pitileɖi lɛ, hayo kiŋ wiyaʋ kɩfalʋ, pʋ-tɔbʋʋ se Iniyɔɔ Soviyetiiki nɛ ajɛɛ wena aɖʋʋ-kʋ nesi yɔ, panazɩ Ɛsɔ samaɣ. Natʋ 12:15-17 kpaɣ nazɩm mbʋ nɛ kɩmaɣzɩnɩ “pɔɔ.” Ɛzɩ natʋ tɔm ndʋ tɩyɔɔdʋʋ yɔ, hayo kiŋ wiyaʋ ɖɩɣ nʋmɔʋ ɖɔ-tɔm susuu tʋmɩyɛ nɛ ɛñɩɣ Yehowa samaɣ taa ɛyaa kudokiŋ sakɩyɛ yɔɔ se pɛlɛɣzɩ tɛtʋ nɛ powolo Siiberii. Ye mbʋ, kpaɣnɩ alɩwaatʋ ndʋ kɛdɛzaɣ kɩyakɩŋ paɣzaa yɔ, hayo kiŋ wiyaʋ wɛɛ nɛ ɛnazɩɣ Ɛsɔ samaɣ nɛ pɩkɩlɩɣ, ɛlɛ ɛtɩpɩzɩ nɛ ɛsɩnzɩ ka-tʋmɩyɛ kpa. *

16. Ɛzɩma Iniyɔɔ Soviyetiiki yeba nɛ tɔm ndʋ tɩwɛ Danɩyɛɛlɩ 11:37-39 taa yɔ tɩla?

16 Kalɩ Danɩyɛɛlɩ 11:37-39. Ɛzɩma hayo kiŋ wiyaʋ wɩlaa se ‘eekeŋ ɛ-caanaa tɛ Ɛsɔ cɔlɔ’? Iniyɔɔ Soviyetiiki kaasɔɔlaa se kɩɖɩzɩ Ɛsɔ sɛtʋ agbaa, pʋyɔɔ lɛ kɩñaɣ pana se kɩmʋ a-ɖoŋ. Pɩsa nɛ Iniyɔɔ Soviyetiiki komina talɩ kɩ-kaɖʋwa lɛ, kɩɖʋ paɣtʋ pɩnaɣ 1918 taa se pawɩlɩ sukulinaa taa se Ɛsɔ fɛyɩ. Ɛzɩma tɩyɛ hayo kiŋ wiyaʋ ɛnʋ ‘ɛɖʋ hɩɖɛ maalikasɩ tɛ ɛsɔ’? Iniyɔɔ Soviyetiiki kpaɣ liidiye sakɩyɛ nɛ kikpeɣlini kɩ-sɔɔjanaa nɛ kilu you wondu kudokiŋ sakɩyɛ se pɩsa nɛ kɩtasɩ wɛʋ ɖoŋ nɛ pɩkpaɖɩ. Alɩwaatʋ wɛɛ nɛ tɩɖɛɣ lɛ, hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ pɔkɔm nɛ pekpeɣli you wondu sɔsɔtʋ sakɩyɛ se pakʋ ɛyaa miiliyaarɩwaa sakɩyɛ!

AWIYA ANA A-NAALƐ AKPƐNDAA NƐ ALA TƲMƖYƐ

17. Ɛbɛ kɛnɩ “yɔkɩyʋ kʋzɔɔtʋ sɩʋ kpeliɣa”?

17 Hayo kiŋ wiyaʋ sɩnɩ hadɛ kiŋ wiyaʋ nɛ pala nabʋyʋ; nɛ pɩ-tɔm cɛyaa. ‘Pesiɣ yɔkɩyʋ kʋzɔɔtʋ sɩʋ kpeliɣa.’ (Dan. 11:31) “Kʋzɔɔtʋ sɩʋ kpeliɣa” ŋga lɛ, ajɛɛ kɩgbɛndʋʋ ɛgbɛyɛ nɖɩ payaɣ se ONU yɔ.

18. Ɛbɛ yɔɔ pɔyɔɔdaa se ONU wɛ ɛzɩ “kʋzɔɔtʋ sɩʋ kpeliɣa” yɔ?

18 Pɔyɔɔdaa se ONU wɛ ɛzɩ “kʋzɔɔtʋ sɩʋ kpeliɣa,” mbʋ pʋyɔɔ yɔ kɩmaɣzɩɣ se kɩpɩzɩɣ nɛ kɩla mbʋ Ɛsɔ Kewiyaɣ ɖeke pɩzɩɣna nɛ kala yɔ: Kɩmaɣzɩɣ se kɩpɩzɩɣ nɛ kɩkɔnɩ laŋhɛzɩyɛ ɛjaɖɛ kpeekpe yɔɔ. Nɛ natʋ tɔm ndʋ, tɩyɔɔdʋʋ se kʋzɔɔtʋ sɩʋ kpeliɣa ŋga kɛkɛ “yɔkɩyʋ” mbʋ pʋyɔɔ yɔ ONU kaɣ kʋyʋʋ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ yɔɔ nɛ kɩɖɩzɩ-tʋ.—Cɔnɩ ɖɔɖɔ anjaʋ ŋgʋ kɩ-cɔlɔ pamawa se “Awiya wena ayouni ɖama kɛdɛzaɣ alɩwaatʋ taa yɔ.”

ƐBƐ YƆƆ PƖCƐYAA SE ÐƖTƖLƖ TƆM NDƲ?

19-20. (a) Ɛbɛ yɔɔ pɩcɛyaa se ɖɩtɩlɩ tɔm ndʋ? (b) Tɔm pɔzʋʋ mbʋ yɔɔ ɖɩkaɣ cosuu tɔm ñʋʋ ŋgʋ kɩkɔŋ yɔ kɩ-taa?

19 Pɩcɛyaa se ɖɩtɩlɩ tɔm ndʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ tɩwɩlɩɣ se natʋ tɔm ndʋ Danɩyɛɛlɩ yɔɔdaa pɩlɩɩnɩ hayo kiŋ wiyaʋ nɛ hadɛ kiŋ wiyaʋ pɔ-yɔɔ yɔ tɩ-hɔɔlʋʋ nakʋyʋ tɛm labʋ. Hɔɔlʋʋ ŋgʋ kitukuuni alɩwaatʋ ndʋ tɩpaɣzɩ kpaɣnɩ pɩnaɣ 1870 nɛ piwolo pɩnaɣ 1991 yɔ. Pʋyɔɔ lɛ, ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩwɛɛnɩ tisuu se natʋ tɔm ndʋ tɩ-hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩkazaa yɔ, kɩkaɣ labʋ ɖɔɖɔ.

20 Pɩnaɣ 1991 taa, Iniyɔɔ Soviyetiiki lesi ki-ɖoŋ. Ye mbʋ, akɛnɩ hayo kiŋ wiyaʋ sɔnɔ? Tɔm ñʋʋ ŋgʋ kɩkɔŋ yɔ, kicosuu tɔm pɔzʋʋ mbʋ pɩ-yɔɔ.

HENDU 128 Ðɔkɩ kpam nɛ pɩkɔɔ pɩtalɩ tɛm wiye

^ tay. 5 Ðɩwɛɛ nɛ ɖɩnaɣ kpayɩ kpayɩ se natʋ tɔm ndʋ Danɩyɛɛlɩ yɔɔdaa pɩlɩɩnɩ “hayo kiŋ wiyaʋ” nɛ “hadɛ kiŋ wiyaʋ” pɔ-yɔɔ yɔ, tɩwɛɛ nɛ tɩlakɩ. Ɛbɛ yɔɔ ɖa-taa pɩzɩɣ nɛ pɩtɛ mbʋ? Nɛ ɛbɛ yɔɔ pɩcɛyaa se ɖɩtɩlɩ natʋ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ tɔm tɩŋa?

^ tay. 5 Lɩmaɣzɩyɛ nɖɩ ɖɩ-tɔm ɖɩyɔɔdɩ cɩnɛ yɔ ɖɩ-yɔɔ lɛ, pɩwɛ ɛzɩ pɩɩtasɩɣ mʋnʋʋ se ɖɩyaa Roma Wiyaʋ Aurélien (weyi ɛtɔɔ kewiyitu kpaɣnɩ pɩnaɣ 270 nɛ piwolo pɩnaɣ 275 yɔ) se “hayo kiŋ wiyaʋ,” yaa Abiɖe Zénobie (weyi ɛtɔɔ kewiyitu kpaɣnɩ pɩnaɣ 267 nɛ piwolo pɩnaɣ 272 yɔ) se “hadɛ kiŋ wiyaʋ.” Tɔm ndʋ, tɩlɛɣzɩɣ ndʋ paalɩzɩ Prêtons attention à la prophétie de Daniel! takayaɣ ñʋʋ 13 nɛ 14 taa yɔ ti-lone taa.

^ tay. 9 Pɩnaɣ 1890 taa, wiyaʋ Guillaume II ɖɔɔnɩ Bismarck kewiyaɣ kpelaɣ yɔɔ.

^ tay. 10 Mbʋ paalaba nɛ piyele nɛ po-komina lesi ki-ɖoŋ lɛɛ lɛɛ yɔ pɩɖɔwa. Kɩɖaʋ nakʋyʋ yɔ. Paayebi wiyaʋ sɩnʋʋ, peheyi ɛyaa mɛsaɣ tɛɛ tɔm ndʋ tiiyeba nɛ pelesi you yɔ, nɛ pañɩɣ wiyaʋ yɔɔ se eyele kewiyitu tɔɔʋ.

^ tay. 15 Ɛzɩ Danɩyɛɛlɩ 11:34 yɔɔdʋʋ yɔ, Krɩstʋ ñɩma mba pɛwɛ hayo kiŋ wiyaʋ tɛɛ yɔ, peyebi-wɛ nazʋʋ alɩwaatʋ natʋyʋ. Kɩɖaʋ nakʋyʋ yɔ: Peyebi-wɛ nazʋʋ alɩwaatʋ ndʋ Iniyɔɔ Soviyetiiki lesi ki-ɖoŋ pɩnaɣ 1991 taa yɔ.