YESU yɔɔdɩ Maatiyee 13:24-26 taa se: “Ɛsɔdaa Kewiyaɣ caɣ ɛzɩ ɛyʋ weyi eɖuu ɖomaɣ kɩbaŋa ɛ-hayɩm taa yɔ; ɛyaa ɖiɣni ɖou lɛ, e-koyindu kɔɔ eɖuu kalɩɣa ɛ-mɩla tɛɛ nɛ ɛcaŋ ɛɖɛɛ. Mɩla ñɔwa se aɖʋʋ pee lɛ, kalɩɣa ñɔ a-taa ɖɔɖɔ.” Lɔŋsɩnɖaa nabɛyɛ maɣzɩɣ se tɔm ndʋ Yesu yɔɔdɩ eduuye nɖɩ ɖɩ-taa yɔ tɩɩpɩzɩɣ nɛ tɩla mbʋ, ɛlɛ Roma paɣtʋ takayɩsɩ ñawɩlɩɣ se pɩpɩzɩɣ nɛ pɩla mbʋ toovenim taa.

Bibl tɔm kpou nakʋyʋ yɔɔdaa se: “Roma paɣtʋ wɩlɩɣ se ye nɔɔyʋ eɖu kalɩɣa lɛlʋ hayɩm taa se ɛkpa kɩmɩyɛ yɔ, . . . pɩkɛ kɩwɛɛkɩm sɔsɔm. Ɛzɩma Roma kewiyaɣ kaalɩzɩ paɣtʋ pɩlɩɩnɩ wɛtʋ ndʋ tɩ-yɔɔ yɔ, pɩwɩlɩɣ se pɩlakaɣ mbʋ toovenim taa yɔ.” Paɣtʋ yɔɔ lɔŋsɩnɖʋ Alastair Kerr lɩzɩ pɩ-taa se pɩnaɣ 533 taa, Roma wiyaʋ sɔsɔ Justinian lɩzɩ takayaɣ nakɛyɛ. Nɛ takayaɣ ŋga ka-taa, ekpeɣli paɣtʋ ndʋ Roma mba lɩzaa yɔ nɛ ndʋ tɔm hʋyaa sɔsaa nabɛyɛ yɔɔdɩ kpaɣnɩ pɩnaɣ 100 nɛ piwolo pɩnaɣ 250 taa yɔ. Takayaɣ ŋga ka-taa, tɔm hʋyʋ sɔsɔ Ulpian kɛdɩ ɛzɩma pɩnzɩ mɩnʋʋ naalɛ ñɩŋgʋ taa, nɔɔyʋ kaawoba nɛ eɖuu kalɩɣa lɛlʋ hayɩm taa nɛ ɛlɛ tɔɔnaɣ wɛɛkɩ yɔ pɩ-tɔm. Takayaɣ ŋga kɔyɔɔdaa se ye nɔɔyʋ ɛlabɩ haɖʋ nɔɔyʋ mbʋ yɔ, haɖʋ ɛnʋ ɛwɛnɩ waɖɛ se ewoni ɛyʋ ɛnʋ tɔm hʋyaa ɛzɩdaa, nɛ ɛlɛ hɛyɩ-ɩ mbʋ elesaa yɔ pɩ-ñʋʋ taa.

Pɩɩlabɩ mbʋ Roma kewiyaɣ taa, nɛ pɩwɩlɩɣ se tɔm ndʋ Yesu yɔɔdɩ eduuye nɖɩ ɖɩ-taa yɔ, tɩpɩzɩɣ nɛ tɩla mbʋ toovenim taa.

KAJALAƔ pɩnzɩ mɩnʋʋ taa, Roma mba ɖiyaɣni Yudee egeetiye. Palɩzaɣ Roma tʋ nɔɔyʋ se ɛcɔnɩ egeetiye nɖɩ ɖɩ-yɔɔ, nɛ ɛɛwɛnɩ sɔɔjanaa. Ɛ-tʋmɩyɛ kajalaɣ ñɩnɖɛ lɛ se ɛmʋ lambuu nɛ eyele nɛ laŋhɛzɩyɛ nɛ pɛɛyɛ pɛwɛɛ ɛjaɖɛ taa mbʋ pʋyɔɔ yɔ, Roma mba taahaɣ ɛyaa nʋmɔʋ se pala tʋma wena amaɣnɩ paɣtʋ yɔɔ yɔ, nɛ pɔhɔŋaɣ mba palakɩ puuyaɣ lakasɩ yɔ pa-nɩŋgbaaŋ. Ɛlɛ ɖoŋ ɖoŋ lɛ, pahaɣaɣ Yuda ñʋndɩnaa waɖɛ se pɔcɔnɩ tɔm lɛɛtʋ ndʋ tɩlakɩ pe-egeetiye taa yɔ, ti-ɖeɖe.

Sahedrɛɛ taa mba kaakɛnɩ Yuda ñɩma tɔm hʋyaa sɔsaa nɛ mba lɩzaɣnɩ paɣtʋ ndʋ tiɖiyiɣ Yuda mba yɔ. Ɛlɛ tɔm hʋyaa cikpema kaawɛ ɖɔɖɔ Yudee egeetiye hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ taa. Ye tɔm natʋyʋ ɛkɔm ɛyaa nabɛyɛ hɛkʋ taa, yaa ye pakpa nɔɔyʋ se ɛlabɩ kɩwɛɛkɩm sɔsɔm nabʋyʋ yɔ, tɔm hʋyaa mba pɔcɔŋnɩnɩ ti-ɖeɖe nɛ Roma ñʋndɩnaa ɩɩɖʋʋ pɔ-nɔɔ tɩ-taa. Ɛlɛ, waɖɛ nɖɩ paaha Yuda tɔm hʋyaa mba yɔ, ɖɩɩwɛnɩ kamaɣ. Roma mba ɖeke kaawɛnɩnɩ waɖɛ se pakʋ kɩwɛɛkɩm laɖʋ nɔɔyʋ, nɛ pataaha waɖɛ nɖɩ Yuda tɔm hʋyaa. Ɛlɛ, Etiyɛɛnɩ hɔɔlʋʋ taa lɛ Sahedrɛɛ taa mba maɣmaɣ kaahanɩ nɔɔ nɛ paɖabɩ-ɩ pɛɛ nɛ ɛsɩ.—Tʋma 6:8-15; 7:54-60.

Ye mbʋ, pɩwɩlɩɣ se paaha Yuda ñʋndɩnaa waɖɛ sɔsɔɖɛ tɔm hʋʋ nʋmɔʋ taa. Ɛlɛ lɔŋsɩnɖʋ Emil Schürer yɔɔdaa se: “Waɖɛ nɖɩ ɖɩɩwɛnɩ kamaɣ. Roma ñʋndɩnaa pɩzɩɣ pɔkɔɔ paa alɩwaatʋ ndʋ nɛ petii tɔm natʋyʋ taa nɛ paapɔzʋʋ nɔɔyʋ; nɛ mbʋ palakaɣ alɩwaatʋ ndʋ panaɣ se nɔɔyʋ caɣ se ɛkaɖɩnɩ Roma paɣtʋ yɔ.” Mbʋ sɔɔjanaa ñʋʋdʋ Kloodi Lisiyaasɩ laba. Alɩwaatʋ ndʋ ɛnawa se Yuda mba caɣ se pakʋ Pɔɔlɩ yɔ, ewoba nɛ ɛlɛɣ-ɩ pe-nesi tɛɛ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛɛnɩwa se Pɔɔlɩ kɛ Roma tʋ.—Tʋma 23:26-30.