1, 2. Ɛzɩ Tony kɩɖaʋ wɩlʋʋ yɔ, lɛɣzɩtʋ kɩbandʋ ndʋ ɛyʋ pɩzɩɣ nɛ ɛla?

PƖKAZƖ pazɩ Tony yekaɣ sukuli. Ɛtaawɛɛnɩ caa, pʋyɔɔ lɛ ɛtaaka ñʋʋ nɛ sukuli nɛ kpɩtaʋ kɛdɛzaɣ kɩyakɩŋ taa lɛ, ɛsɔɔlɩ wobu nɛ ɛcɔŋnɩ sineemaa yaa ɛsɔɔlɩ wobu ɛ-taabalaa cɔlɔ. Ɛtaalakɩ puuyaɣ lakasɩ nɛ ɛɛñɔʋ tabakʋʋyaɣ. Tɔm lɛ se ɛtaawɛɛnɩ kaɖʋwa nakɛyɛ e-wezuu caɣʋ taa. Nɛ etaaɖiɣzina se toovenim taa lɛ, Ɛsɔ wɛɛ yaa ɛfɛyɩ. Kɩyakʋ nakʋyʋ lɛ, ɛkatɩ Koobu nɔɔyʋ nɛ ɛ-halʋ nɛ eheyi-wɛ ɛ-nɩɣzɛ nɛ ɛpɔzɩ-wɛ ɖɔɖɔ tɔm sakɩyɛ. Peeɖe paha-ɩ hatʋ cabɩ takayɩsɩ naalɛ. Nzɩ yɔ: Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie nɛ La vie a-t-elle été créée?

² Koobu ɛnʋ nɛ ɛ-halʋ pɔkɔm nɛ papɩsɩ Tony cɔlɔ lɛ, payʋsɩ se ɛ-wɛtʋ lɛɣzaa. Ɛɛkpaɣ alɩwaatʋ sakɩyɛ nɛ ɛkpɛlɩkɩ takayɩsɩ nzɩ paaha-ɩ yɔ, nɛ halɩ siicuudaa kpem. Peeɖe eheyi-wɛ se: “Pɩtʋʋ fɛyɩ se Ɛsɔ nɔɔyʋ wɛɛ.” Etisi nɛ ɛpaɣzɩ Bibl kpɛlɩkʋʋ nɛ pazɩ pazɩ lɛ, lɩmaɣza wena ɛɛwɛnɩ wezuu caɣʋ yɔɔ yɔ, alɛɣzɩ. Pɩtasɩ lɛ, ɛtɩtasɩ wɛʋ feendu sukuli taa ɛlɛ ɛpɩsɩ sukulibiya nzɩ sɩlakɩ tʋmɩyɛ siŋŋ e-sukuli taa yɔ, sɩ-taa lɛɛka. Halɩ e-sukuli ñʋʋdʋ na tisuu mbʋ ɛwɛnɩ lɛɛlɛɛyɔ lɛ, pɩɖɩɣzɩ-ɩ kpem. Ɛyɔɔdaa se: “Ñɛ-wɛtʋ lɛɣzaa kpem nɛ ŋlakɩ ɖɔɖɔ tʋmɩyɛ camɩyɛ sukuli taa. Ɛzɩma ŋpaɣzɩ taabalɩyɛ ɖʋʋ nɛ Yehowa Aseɣɖe Tɩnaa yɔ, pɩ-cɔlɔ pɩlɩnaa?” Peeɖe Tony  cosi-i se ɛɛɛ nɛ halɩ ɛlɩzɩ-ɩ aseɣɖe kɩbanɖɛ. Ɛɖɛnɩ ɛsɩndaa nɛ ɛtɛzɩ Liisee nɛ sɔnɔ ɛkɛ paa ɖooye nʋmɔʋ lɩzɩyʋ nɛ ɛkɛ ɖɔɖɔ ɛgbɛyɛ taa tʋmlaɖʋ. Ɛ-taa wɛ leleŋ ɖɔɖɔ se lɛɛlɛɛyɔ ɛwɛnɩ caja kɩbanʋ, ɛnʋ lɛ Yehowa.—Keɣa 67:6.

3. Lɔŋ weyi Yehowa tasɩɣ piya evelisi?

³ Tony kɩɖaʋ tɔzʋʋ-ɖʋ se Yehowa maɣzɩɣ mɩ piya evelisi nzɩ ɩwɛ ɖɛ-hɛkʋ taa yɔ, mɩ-yɔɔ siŋŋ. Ɛsɔɔlaa se piɖeni-mɩ nɛ ihiɣ taa leleŋ mi-wezuu caɣʋ taa. Pʋyɔɔ ɛtasɩɣ-mɩ lɔŋ se: “Tɔzɩ ña-Lɩzɩyʋ yɔɔ ñe-evebitu wɛɛ taa.” (Ekl. 12:1) Sɔnɔ ɛjaɖɛ ɖɩnɛ ɖɩ-taa, pɩfɛyɩ kɛlɛʋ paa ɛzɩmtaa. Ɛlɛ pɩɩwɩlɩɣ se ɩɩpɩzɩɣ nɛ ɩla mbʋ. Pɩtɩŋnɩ Ɛsɔ sɩnʋʋ yɔɔ lɛ, pɩpɩzɩɣ nɛ piɖeni-ŋ ñe-evebitu taa nɛ ñe-wezuu caɣʋ kpeekpe taa. Pɩsa nɛ ɖɩnɩɩ pɩ-taa camɩyɛ lɛ, iyele nɛ ɖɩna lɔŋ weyi ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ, Izrayɛɛlɩ piya cɔlɔ alɩwaatʋ ndʋ sɩlabɩ you se sɩmʋ Lidaʋ Tɛtʋ yɔ; nɛ lɔŋ weyi ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ Daviid cɔlɔ alɩwaatʋ ndʋ ɛkatɩ Gooliyaatɩ yɔ.

4, 5. Lɔŋ kɩbaŋ weyi ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ Izrayɛɛlɩ piya cɔlɔ alɩwaatʋ ndʋ sɩlabɩ you nɛ Kanaŋ ñɩma yɔ, nɛ Daviid cɔlɔ alɩwaatʋ ndʋ ɛkatɩ Gooliyaatɩ yɔ? (Cɔnɩ kiɖe tɛɛ kɩlɛmɩŋ.)

⁴ Alɩwaatʋ ndʋ Izrayɛɛlɩ piya ñɔtɩnɩ Lidaʋ Tɛtʋ yɔ, Ɛsɔ tiheyi-sɩ se sɩfalɩsɩ sɩ-tɩ nɛ sɩwɛɛ niye you labʋ taa yaa sɩkpɛlɩkɩ you labʋ. (Wp. 28:1, 2) Ɛlɛ eheyi-sɩ se pɩcɛyaa se sɩña ɛ-paɣtʋ nɛ sɩtaa-ɩ liu. (Yoz. 1:7-9) Ɛyaa ɛsɩndaa lɛ, pɩpɩzɩɣ nɛ pɩwɛɛ ɛzɩ lɔŋ tasʋʋ mbʋ pɩtɩmʋna yɔ! Ɛlɛ pɩɩkɛnɩ lɔŋ tasʋʋ kɩbam siŋŋ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, Yehowa sɩnɩ ɛ-samaɣ nɛ kawa Kanaŋ ñɩma tam sakɩyɛ. (Yoz. 24:11-13) Toovenim taa lɛ, pɩpɔzʋʋ se ɛyʋ ɛwɛɛnɩ tisuu pʋcɔ nɛ ɛpɩzɩ nɛ ɛña Ɛsɔ, nɛ tisuu wɛnʋʋ yeki se piɖeni ɛyʋ paa ɛzɩmtaa. Kpaɣnɩ ɖooo caanaʋ nɛ sɔnɔ toovenim tɔm tʋnɛ tɩtɩlɛɣzɩ.

⁵ Gooliyaatɩ kaakɛ you laɖʋ sɔsɔ weyi ɛ-ɖaɣlɩkɩŋ kaañɔtɩnɩ mɛtanaa naadozo mbʋ yɔ nɛ ɛɛwɛnɩ ɖɔɖɔ you wondu sɔsɔtʋ. (1 Sam. 17:4-7) Ɛlɛ Daviid ñaawɛnɩ wondu naalɛ ɖeke: pʋtɔɖɛ nɛ tisuu mbʋ ɛɛwɛnɩ ɛ-Ɛsɔ Yehowa yɔɔ yɔ. Ɛyaa mba pɛfɛyɩnɩ tisuu yɔ pɛ-ɛsɩndaa lɛ, pɩɩwɛ ɛzɩ Daviid kɛ kɩmɛlɛŋ yɔ. Ɛlɛ pɛcɛtaɣ pa-tɩ kɩcɛtʋʋ! Gooliyaatɩ kɛnɩnɩ kɩmɛlɛŋ.—1 Sam. 17:48-51.

6. Ɛbɛ taa ɖɩkaɣ tazʋʋ tɔm ñʋʋ kʋnɛ kɩ-taa nɛ pɩkpaɖɩ?

⁶ Tɔm ñʋʋ ŋgʋ kɩɖɛwa yɔ kɩ-taa, ɖɩna wondu naanza ndʋ tɩsɩɣnɩ-ɖʋ se piɖeni-ɖʋ nɛ ɖihiɣ koboyaɣ ɖe-wezuu caɣʋ taa yɔ. Wondu ndʋ yɔ: Ðe-fezuu taa kɩcɛyɩm ɖeɖe cɔnʋʋ, taabalaa kɩbama mba Ɛsɔ haɣ-ɖʋ yɔ, kaɖʋsɩ kɩbanzɩ wɛnʋʋ nɛ tɩ-yɔɔ wɛʋ mbʋ Ɛsɔ samaɣ wɛna yɔ. Iyele nɛ ɖɩtazɩ wondu ndʋ tɩ-taa kʋɖʋm kʋɖʋm nɛ pɩkpaɖɩ. Lɛɛlɛɛyɔ lɛ, ɖɩkaɣ tazʋʋ Bibl paɣtʋ kila wena awɛ Keɣa 15 taa yɔ a-taa naayɛ taa.

7. (a) Ɛbɛ patɩlɩɣnɩ fezuu taa ɛyʋ? (b) Ɛbɛ kɛnɩ Daviid “kɩhɛyʋʋ” nɛ ɖoŋ weyi kɩɩwɛnɩ ɛ-yɔɔ?

⁷ Fezuu taa ɛyʋ wɛnɩ tisuu Ɛsɔ yɔɔ nɛ ɛwɛnɩ ɖɔɖɔ Ɛsɔ lɩmaɣza paa wɛtʋ ndʋ tɩ-taa. Ɛñɩnɩɣ Ɛsɔ lɔŋ tasʋʋ nɛ ɛtɛŋ ɛ-taa se ɛñaŋɩ-ɩ. (1 Kɔr. 2:12, 13) Daviid kɛnɩ-ɖʋ kɩɖaʋ kɩbaŋʋ. Ete hendu se: “[Yehowa], ñɔ-cɔlɔ mehikiɣ man-kɩhɛyʋʋ leleŋ siŋŋ.” (Keɣa 15:5) “Kɩhɛyʋʋ” ŋgʋ kɩsɩŋnɩ taabalɩyɛ kɩbanɖɛ nɖɩ ɖɩwɛ Daviid nɛ Ɛsɔ pɛ-hɛkʋ taa yɔ nɛ ɛ-cɔlɔ ɛɖʋ kʋyʋʋ. (Keɣa 15:1) Daviid labɩ mbʋ lɛ, ɛbɛ lɩ pɩ-taa? Ɛyɔɔdaa se: “Ma-laŋɩyɛ mɛyɩɣ.” Ɛɛɛ, nabʋyʋ tɩha Daviid taa leleŋ nɛ pɩkpaɖɩ taabalɩyɛ nɖɩ ɖɩɩwɛ ɛ nɛ Ɛsɔ pɛ-hɛkʋ taa yɔ.—Kalɩ Keɣa 15:9, 11.

8. Mbʋ pɩpɩzɩɣ nɛ pɩsɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖihiɣ taa leleŋ siŋŋ ɖe-wezuu caɣʋ taa yɔ, pɩ-taa nabʋyʋ lɛ mbʋ?

⁸ Mba pasɩɣ tomnaɣ yɔɔ ñɩm ñɩnʋʋ kajalaɣ lone taa pe-wezuu caɣʋ taa yɔ, paahikiɣ taa leleŋ weyi Daviid hiɣaa yɔ. (1 Tim. 6:9, 10) Kanadaa koobu abalɩñɩnʋ nɔɔyʋ yɔɔdaa se: “Pɩtɩkɛ mbʋ ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖihiɣ ɖe-wezuu caɣʋ taa yɔ, mbʋ haɣnɩ-ɖʋ taa leleŋ siŋŋ ɛlɛ mbʋ  ɖɩhaɣ Yehowa weyi ɛkɛ kʋjɔŋ kɩbaŋ laɖʋ yɔ, mbʋ haɣnɩ-ɖʋ taa leleŋ siŋŋ.” (Yak. 1:17) Ɛɛɛ, ye ŋwɛnɩ tisuu Yehowa yɔɔ nɛ ŋsɛɣ-ɩ yɔ, ñe-wezuu caɣʋ wɛɣnɩ tɔbʋʋ nɩʋ nɛ ŋnɩɩ leleŋ ñe-wezuu caɣʋ taa. Ɛbɛ pɩzɩɣ nɛ pɩsɩnɩ-ŋ nɛ ŋwɛɛnɩ tisuu nɛ pɩkpaɖɩ? Kalɩɣ Bibl, maɣzɩɣ e-wondu kɩlɩzɩtʋ yɔɔ, maɣzɩɣ ɖɔɖɔ ɛ-wɛtʋ kɩbandʋ ɛzɩ sɔɔlɩm mbʋ ɛwɩlɩɣ-ŋ yɔ pɩ-yɔɔ; piyeki nɛ ŋñɔtʋʋnɩ Yehowa paa ɛzɩmtaa.—Roma 1:20; 5:8.

9. Ɛzɩ Daviid kaalabʋ yɔ, ɛzɩma ŋpɩzɩɣ ŋyele nɛ Masɩ ɖiyi-ŋ?

⁹ Nabʋyʋ taa Ɛsɔ wɩlɩɣ-ɖʋ ɛ-sɔɔlɩm pɩtɩŋnɩ ɛzɩma ɛhɔŋ ɖa-nɩŋgbaaŋ nɛ ɛtasɩɣ-ɖʋ lɔŋ ɛzɩ caja kʋsɔɔlʋ yɔ. Daviid kaatisaa se pɔhɔ ɛ-nɩŋgbaaŋ mbʋ. Daviid yɔɔdaa se: “Mansaŋ [Yehowa], ɛnʋ ɛpasɩnɩ-m lɔŋ, pɩkpɛndɩnɩ ɖoo taa nɛ ma-laŋɩyɛ tɔzʋʋ-m.” (Keɣa 15:7) Daviid maɣzaɣ tɔm ndʋ Yehowa wɩlaɣ-ɩ yɔ tɩ-yɔɔ, eyeki ɖɔɖɔ nɛ tɩcakɩ ɛ-lɩmaɣza taa nɛ ɛɖɔŋ tɩ-yɔɔ. Ye ña ɖɔɖɔ ŋlakɩ mbʋ nɛ tisuu yɔ, ŋkaɣ sɔɔlʋʋ Ɛsɔ nɛ ŋkaɣ-ɩ ñam nɛ pɩkpaɖɩ. Pɩtasɩ lɛ, ŋkaɣ wobu pɩ-yɔɔ nɛ ŋpɩɣ fezuu taa. Payaɣ koobu halɩñɩnʋ nɔɔyʋ se Christin. Ɛyɔɔdaa se: “Alɩwaatʋ ndʋ mañɩnɩɣ tɔm natʋyʋ ɛgbɛyɛ takayɩsɩ taa nɛ mamaɣzɩɣ ndʋ mankalɩɣ yɔ tɩ-yɔɔ lɛ, pɩlakɩ-m ɛzɩ men-ɖeke mɔ-yɔɔ Yehowa ma tɔm ndʋ yɔ!”

10. Ɛzɩ Izaayii 26:3 yɔɔdʋʋ yɔ, ye ɖɩkɛ fezuu taa ɛyʋ yɔ wazasɩ nzɩ ɖihikiɣ?

¹⁰ Ye ŋkɛ fezuu taa ɛyʋ yɔ, ŋkaɣ wɛnʋʋ Ɛsɔ lɩmaɣza pɩlɩɩnɩ ɛjaɖɛ ɖɩnɛ nɛ mbʋ pɩkaɣ-ɖɩ tɛmnʋʋ yɔ pɩ-yɔɔ. Yehowa haɣnɩ-ŋ lɔŋsɩnɖɛ nɛ lɛɣtʋ kɩbandʋ ndʋ. Ɛbɛ yɔɔ? Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, ɛsɔɔlaa se ŋtɩlɩ mbʋ pɩ-tɔm kɩlɩ cɛyʋʋ ñe-wezuu caɣʋ taa yɔ, ŋkpaɣ lɩmaɣza kɩbana nɛ ŋwɛɛnɩ lidaʋ kɩbaŋʋ cee wayɩ yɔɔ! (Kalɩ Izaayii 26:3.) Etaazuunii ɛjaɖɛ taa koobu abalɩñɩnʋ weyi payaɣ se Joshua yɔ, ɛyɔɔdaa se: “Ye ɛyʋ ɛñɔnɩ Yehowa kpam yɔ, pɩsɩɣnɩ-ɩ nɛ ɛsɩɩ paa mbʋ lɛ pi-lone taa camɩyɛ.” Tɔm tʋnɛ tɩkɛ toovenim nɛ pɩkɔŋnɩ ɛyʋ taa leleŋ siŋŋ!

11. Daviid wɩlaa se ɛzɩma ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖihiɣ taabalaa kɩbama?

¹¹ Daviid yɔɔdaa se: “Nɛ ɛyaa kiɖeɖema mba pɛwɛ tɛtʋ yɔɔ yɔ, mba pɛkɛ sɔsaa yɔ, pahaɣ-m taa leleŋ siŋŋ.” (Keɣa 16:3, nwt) Daviid kaasɩm mbʋ pɩpɩzɩɣ nɛ pɩsɩnɩ-ɩ nɛ ehiɣ taabalaa kɩbama yɔ. Ɛkɛ mba pɔsɔɔlɩ Yehowa yɔ pa-taabalʋ, pʋyɔɔ pɩha-ɩ “taa leleŋ siŋŋ.” Ɛyɔɔdaa se pɛkɛ “ɛyaa kiɖeɖema” nɛ pɩwɩlɩɣ se paawɛ kele kele pa-maɣzɩm nɛ pa-lakasɩ taa. Mbʋ ɖeyi ɖeyi pɩlabɩ keɣa maɖʋ nɔɔyʋ ɖɔɖɔ taabalaa mba ɛlɩzaa yɔ pɔ-yɔɔ. Ɛmawa se: “Mɛnkɛ mba pañaŋɩ-ŋ nɛ pɔɖɔŋ ña-paɣtʋ yɔɔ yɔ, pa-tɩŋa pɛ-ɛgbaɣdʋ.” (Keɣa 118:63) Ɛzɩ ɖɩnaʋ tɔm ñʋʋ ŋgʋ kɩɖɛwa yɔ kɩ-taa yɔ, ña ɖɔɖɔ ŋpɩzɩɣ nɛ ŋhiɣ taabalaa kɩbama, mba peseɣ Yehowa sɔɔndʋ nɛ pañaŋɩ-ɩ yɔ pɛ-hɛkʋ taa. Nɛ ŋpɩzɩɣ nɛ ŋwɛɛnɩ taabalaa mba pa-pɩnzɩ wɛ ndɩ ndɩ yɔ.

12. Ɛbɛ kaayeba nɛ taabalɩyɛ wɛɛ Daviid nɛ Yonataanɩ pɛ-hɛkʋ taa?

¹² Keɣa maɖʋ Daviid taalɩzɩ ɛ-taabalaa ɛ-ɖaɣʋnaa ɖeke hɛkʋ taa. Ŋtɔzʋʋ ɛyʋ ‘sɔsɔ’ weyi ɛpɩsɩ Daviid taabalʋ kɩbanʋ yɔ ɛ-hɩɖɛ yɔɔ? Ɛ-hɩɖɛ lɛ Yonataanɩ. Toovenim taa lɛ, pɛwɛ ɛyaa mba Bibl yɔɔdʋʋ pɔ-tɔm se taabalɩyɛ kɩbanɖɛ kaawɛ pɛ-hɛkʋ taa yɔ pa-taa. Ɛlɛ ŋnawa se Yonataanɩ kaakɩlɩ Daviid nɛ pɩnzɩ 30 mbʋ yɔ? Ye mbʋ, ɛbɛ kaayeba nɛ taabalɩyɛ wɛɛ pɛ-hɛkʋ taa? Pa-tɩŋa paawɛnɩ tisuu Ɛsɔ yɔɔ, pañaŋaɣ ɖama siŋŋ, nɛ pana ɖɔɖɔ ɛzɩma pa-taa paa anɩ lɩzɩ abalɩtʋ nɛ ɛwɩlɩ alɩwaatʋ ndʋ poyowaɣni Ɛsɔ koyindinaa yɔ.—1 Sam. 13:3; 14:13; 17:48-50; 18:1.

13. Ɛzɩma ŋpɩzɩɣ nɛ ŋwalɩsɩ ña-taabalɩyɛ ɖʋʋ? Ha kɩɖaʋ nakʋyʋ.

¹³ Ɛzɩ Daviid nɛ Yonataanɩ yɔ, ye ŋɖʋʋ taabalɩyɛ nɛ ɛyaa mba pɔsɔɔlɩ Yehowa nɛ pawɩlɩɣ se pɛwɛnɩ tisuu ɛ-yɔɔ yɔ, ña ɖɔɖɔ pɩkaɣ-ŋ haʋ “taa leleŋ siŋŋ.” Kiera sɛ Yehowa pɩnzɩ sakɩyɛ; ɛyɔɔdaa se: “Manɖʋ taabalɩyɛ nɛ ɛyaa mba palɩnɩ ɛjaɖɛ hɔɔlɩŋ ndɩ ndɩ taa yɔ, mba pacaɣ  wezuu wɛtʋ ndɩ ndɩ taa nɛ pɛwɛɛnɩ sɔnzɩ ndɩ ndɩ yɔ.” Ye ña ɖɔɖɔ ŋwalɩsɩɣ ña-taabalɩyɛ ɖʋʋ mbʋ yɔ, ŋkaɣ naʋ ɛzɩma Masɩ nɛ Ɛsɔ fezuu kiɖeɖeu sɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩwɛɛ nɔɔ kʋɖʋmaɣ taa ɛjaɖɛ kpeekpe yɔɔ yɔ kpayɩ kpayɩ.

14. (a) Ɛbɛ pɩzɩɣ pɩsɩnɩ-ŋ nɛ ŋɖʋ ña-tɩ kaɖʋsɩ kɩbanzɩ ñe-wezuu caɣʋ taa? (b) Lɩmaɣza wena piya evelisi nasɩyɩ wɛnɩ fezuu taa kaɖʋsɩ wɛnʋʋ yɔɔ?

¹⁴ Kalɩ Keɣa 15:8. Daviid kaakam ɛ-lɩmaɣza Ɛsɔ sɛtʋ yɔɔ e-wezuu caɣʋ kpeekpe taa. Ye ŋsɩɣ Yehowa tʋmɩyɛ kajalaɣ lone taa nɛ ŋɖʋʋ ña-tɩ kaɖʋsɩ nzɩ sɩlabɩ nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ ɛ-lɩmaɣza yɔ, ña ɖɔɖɔ ŋkaɣ hiɣu taa leleŋ siŋŋ ñe-wezuu caɣʋ taa. Payaɣ koobu abalɩñɩnʋ nɔɔyʋ se Steven. Ɛyɔɔdaa se: “Manɖʋʋ man-tɩ kaɖʋwa nakɛyɛ nɛ mañaɣ pana nɛ mantalɩ-kɛ nɛ menkisi nɛ mana ɛzɩma mɛnɖɛnɩ ɛsɩndaa yɔ lɛ, man-taa lakɩ leleŋ.” Pɩɣa evelaɣ nakɛyɛ lɩnɩ Caama ɛjaɖɛ taa nɛ kowolo nɛ kaɖʋʋ nesi tɔm susuu tʋmɩyɛ ɛjaɖɛ lɛɛɖɛ taa. Kɔyɔɔdaa se: “Mɔnkɔŋ nɛ mankpadɩyɩ lɛ, mantɩsɔɔlɩ se mana se mbʋ payɩ malaba me-wezuu caɣʋ taa nɛ pɩɖɛɛ yɔ, men-ɖeke mɛn-kɛzɛɣa yɔɔ malabɩ-pʋ.” Ðɩtaɣ liu se ña ɖɔɖɔ lɩmaɣza ana ŋwɛna. Ye mbʋ yɔ, kpaɣ ño-ɖoŋ nɛ ñɛ-lɛɣtʋ nɛ ŋɖʋnɩ hɩɖɛ Ɛsɔ nɛ ŋsɩnɩ lalaa ɖɔɖɔ. (Gal. 6:10) Ðʋ ña-tɩ fezuu taa kaɖʋsɩ nɛ ŋtɩmnɩ Yehowa se ɛsɩnɩ-ŋ nɛ ŋtalɩ-sɩ. Ɛsɔɔlɩ siŋŋ se ecosi adɩma ana a-yɔɔ.—1 Yoh. 3:22; 5:14, 15.

15. Kaɖʋsɩ nzɩ ŋpɩzɩɣ nɛ ŋɖʋ ña-tɩ? (Kalɩ aɖakaɣ “kaɖʋsɩ nzɩ nɔɔyʋ pɩzɩɣ nɛ ɛɖʋ ɛ-tɩ yɔ.”)

¹⁵ Kaɖʋsɩ nzɩ ŋpɩzɩɣ nɛ ŋɖʋ ña-tɩ? Ŋpɩzɩɣ nɛ ŋɖʋ ña-tɩ kaɖʋwa se ŋŋcosuu tɔm kediɣzisi taa lɛ, ŋlakɩnɩ tʋmɩyɛ ña-maɣmaɣ ñɔ-tɔm pee, yaa ŋlakɩ nʋmɔʋ lɩzʋʋ tʋmɩyɛ yaa ŋlakɩ tʋmɩyɛ Betɛɛlɩ. Ŋpɩzɩɣ ɖɔɖɔ nɛ ŋñaɣ pana nɛ ŋkpɛlɩkɩ kʋnʋŋ nakʋyʋ se pɩsa nɛ ŋsusi tɔm mba pɛwɛ ñɛ-ɛjaɖɛ taa nɛ paayɔɔdʋʋ ɖɩ-kʋnʋŋ yɔ. Barak kɛ pɩɣa evelaɣ ŋga kalakɩ alɩwaatʋ tɩŋa Ɛsɔ sɛtʋ tʋmɩyɛ yɔ. Ɛyɔɔdaa se: “Paa evemiye nɖɩ, manaɣ se mɛwɛɛ nɛ mahaɣ mon-ɖoŋ kpeekpe Yehowa lɛ, pɩhaɣ-m taa leleŋ weyi tʋmɩyɛ naɖɩyɛ ɛɛpɩzɩɣ nɛ ɖɩha-m yɔ.”

16. (a) Lɩmaɣza wena Daviid kaawɛnɩ Yehowa paɣtʋ yɔɔ? (b) Nɛ ɛbɛ yɔɔ ɛɛwɛnɩ-yɛ?

¹⁶ Kalɩ Keɣa 15:2, 4. Ɛzɩ ɖɩnaʋ tɔm ñʋʋ ŋgʋ kɩɖɛwa yɔ kɩ-taa yɔ, Ɛsɔ paɣtʋ nɛ  ɛ-paɣtʋ kila lɩzɩ-ɖʋ yomiye taa mbʋ pʋyɔɔ yɔ tɩsɩnɩ-ɖʋ se ɖɩsɔɔlɩ mbʋ pɩwɛ ɖeu nɛ ɖɩpaɖɩ mbʋ pɩfɛyɩ ɖeu yɔ. (Am. 5:15) Keɣa maɖʋ Daviid ɖiɣzinaa se Yehowa camɩyɛ lakasɩ yekina se ehiɣ koboyaɣ. Camɩyɛ lakasɩ kɛnɩ wɛtʋ kɩbandʋ siŋŋ. Daviid ñaɣ pana se ɛmaɣzɩnɩ ɛ-Ɛsɔ nɛ ɛkɛnɩ kɩbandʋ laɖʋ. Pɩtasɩ ɖɔɖɔ lɛ, ɛñaɣ pana se ɛpaɖɩ mbʋ pɩfɛyɩ ɖeu Ɛsɔ ɛsɩndaa yɔ. Pɩ-taa nabʋyʋ lɛ, sɩɩnaa latʋ. Sɩɩnaa latʋ lakasɩ tisiɣ ɛyaa nɛ sɩɩɖʋʋ Yehowa hɩɖɛ.—Iza. 2:8, 9; Natʋ 4:11.

17, 18. (a) Ɛbɛ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ kɔŋna? (b) Ɛbɛ yeba nɛ sɔnɔ ɛyaa kʋñɔmɩŋ ɖɔʋ ɖɔʋ yɔɔ?

¹⁷ Bibl alɩwaatʋ taa, ɖoŋ ɖoŋ lɛ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ hɔɔlʋʋ nakʋyʋ lɛ, kʋzʋʋ kɩdɛkɛdʋʋ wezuu caɣʋ. (Ozee 4:13, 14) Toovenim taa lɛ, Ɛsɔ sɛtʋ ndʋ, tɩkɛdɩɣnɩ ɖo-tomnaɣ ŋga katɩtalɩ pilim yɔ. Ɛlɛ pɩɩhaɣ taa leleŋ weyi ɩwɛɣ tam yɔ. Mba pɔñɔnɩ ɛsɔnaa lalaa yɔ pɩkɔnɩ-wɛ kʋñɔmɩŋ ndɩ ndɩ. Pɩtasɩ lɛ, cɛtɩm ɛsɔnaa sɛyaa mba, palaɣaɣ-wɛ pe-piya. (Iza. 57:5) Yehowa paɖɩɣ kañatʋ lakasɩ nzɩ! (Yer. 7:31) Ye ŋŋcaɣ wezuu alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa nɛ ña-lʋlɩyaa wɛɛnɩ tisuu Yehowa yɔɔ nɛ pañaŋɩ-ɩ yɔ, pɩtʋʋ fɛyɩ se ña-taa kaalabɩ leleŋ siŋŋ.

¹⁸ Sɔnɔ ɖɔɖɔ, ɖoŋ ɖoŋ lɛ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ haɣ nʋmɔʋ kʋzʋʋ kɩdɛkɛdʋʋ wezuu nɛ halɩ pɩkpɛndɩnɩ ɛyaa mba paka kʋzʋʋ pilinzi yɔ pa-ɖama sʋnʋʋ. Paa ɛyaa ɩwɛnɩ wɛtʋ ndʋ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, pamaɣzɩɣ se pɛwɛnɩ waɖɛ se palɩzɩ mbʋ pɔsɔɔlɩ labʋ yɔ, kpaɣnɩ ɖooo Bibl alɩwaatʋ taa nɛ sɔnɔ, mbʋ wɛtʋ kɩdɛkɛdɩtʋ ndʋ tɩkɔŋna yɔ, pɩtɩlɛɣzɩ. (1 Kɔr. 6:18, 19) Pɩtɩla ña-maɣmaɣ ŋnawa se, ɛyaa wɛɛ nɛ peyeki nɛ pa-kʋñɔmɩŋ ɖɔʋ ɖɔʋ yɔɔ. Pʋyɔɔ lɛ, piya evelisi, iwelisini mɩ-Caa weyi ɛwɛ ɛsɔdaa yɔ. Mɩ-taa ɩtɛ se ye ɩñaŋɩ-ɩ yɔ, mɩ-maɣmaɣ pɩwazɩɣ. Ɩtaasɔɔ kaaʋ se wɩzasɩ nzɩ wezuu kɩdɛkɛdʋʋ caɣʋ kɔŋna yɔ, sɩɖɔwa nɛ pɩkpaɖɩ leleŋ weyi ɩnɩɣ alɩwaatʋ pazɩ yɔ. (Gal. 6:8) Joshua weyi ɛ-tɔm ɖɩyɔɔdaa nɛ pɩɖɛɛ yɔ, ɛyɔɔdaa se: “Ðɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩlabɩnɩ ɖa-tɩ yɔɔ wɛʋ waɖɛ tʋmɩyɛ ɛzɩ ɖɩsɔɔlʋʋ yɔ, ɛlɛ ye ɖɩtɩlabɩnɩ-ɖɩ tʋmɩyɛ camɩyɛ yɔ, ɖiihikiɣ taa leleŋ.”

19, 20. Piya evelisi nzɩ sɩwɛnɩ tisuu Yehowa yɔɔ nɛ sɩñaŋɩ-ɩ yɔ, wazasɩ nzɩ sɩkaɣ hiɣu?

¹⁹ Yesu heyi ɛ-wayɩ tɩŋɩyaa se: “Ye ɩɖɔkɩ mɔn-tɔm kɔyɔ, ɩkɛ mɔn-tɔmkpɛlɩkɩyaa siŋŋ, nɛ ɩkaɣ tɩlʋʋ toovenim, nɛ toovenim kaɣ-mɩ holuu.” (Yoh. 8:31, 32) Tɩ-yɔɔ wɛʋ mbʋ, pɩ-hɔɔlɩŋ nɩɩyɩ lɛ se pɩlɩzɩɣ-ɖʋ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ wɩlɩtʋ, kaatɩlɩtʋ, nɛ aleewaa sɔɔndʋ seu yomiye taa nɛ hɔɔlɩŋ lɛɛŋ taa ɖɔɖɔ. Pɩtasɩ ɖɔɖɔ lɛ, ɛzɩ ɖɩɩtɛm naʋ nɛ pɩɖɛɛ yɔ, ɖɩkaɣ hiɣu “Ɛsɔ piya tɩ-yɔɔ wɛʋ sɔsɔm.” (Roma 8:21) ‘Ðɔkɩ Krɩstʋ tɔm’ yaa ɛ-wɩlɩtʋ kpam nɛ ŋhiɣ tɩ-yɔɔ wɛʋ mbʋ lɛɛlɛɛyɔ. Ye ŋlabɩ mbʋ yɔ, ŋkaɣ “tɩlʋʋ toovenim tɔm” pɩtɩŋnɩ tɩ-kpɛlɩkʋʋ nɛ tɩ-yɔɔ ɖɔm yɔɔ.

²⁰ Piya evelisi, tɩ-yɔɔ wɛʋ mbʋ Ɛsɔ ha-mɩ yɔ, iyele nɛ pɩmʋ ñɩm siŋŋ mɩ-ɛsɩndaa. Ɩlabɩnɩ tʋmɩyɛ tɩ-yɔɔ wɛʋ mbʋ nɛ lɛɣtʋ nɛ pɩsa nɛ ɩwɛɛnɩ lidaʋ kɩbaŋʋ cee wayɩ. Pɩɣa evelaɣ nakɛyɛ yɔɔdaa se: “Ye ŋlakɩnɩ tʋmɩyɛ ña-tɩ yɔɔ wɛʋ waɖɛ nɛ lɛɣtʋ ñe-evebitu yaa ñɛ-pɛlɛtʋ taa yɔ, pɩkaɣ-ŋ sɩnʋʋ alɩwaatʋ ndʋ pɩpɔzʋʋ se ŋkpaɣ lɩmaɣza sɔsɔna hɔɔlɩŋ nɩɩyɩ taa ɛzɩ tʋmɩyɛ nɖɩ ɖɩmʋnaa yɔ ɖɩ-ñɩnʋʋ, nesi ɖɔkʋʋ yaa ɛɖandʋ caɣʋ alɩwaatʋ natʋyʋ mbʋ yɔ.”

21. Ɛzɩma ŋpɩzɩɣ ŋwolo pɩ-yɔɔ nɛ ŋwɛɛ nʋmɔʋ ŋgʋ kɩsɩɣnɩ-ŋ se ŋhiɣ “wezuu siŋŋ” yɔ kɩ-taa?

²¹ Ɛjaɖɛ kɩdɛkɛdɩyɛ ɖɩnɛ ɖɩ-taa, wezuu ŋgʋ ɛyaa yaɣ se wezuu kɩbaŋʋ yɔ, toovenim taa lɛ, kiileɖiɣ. Ðɩɩsɩŋ ɛzɩma pɩkaɣ wɛʋ nɛ ɛsɩndaa yɔ. (Yak. 4:13, 14) Ye mbʋ pɩkɛɣnɩ lɔŋsɩnɖɛ se ɖɩwɛɛ nʋmɔʋ ŋgʋ kɩsɩɣnɩ-ɖʋ se ɖihiɣ “wezuu siŋŋ” pʋ-tɔbʋʋ se tamtam wezuu yɔ kɩ-taa. (1 Tim. 6:19) Yehowa ɛɛkpaɣ-ɖʋ nɛ ɖoŋ se ɖɩɖɔ nʋmɔʋ ŋgʋ kɩ-taa. Ða pɩwɛɛ se ɖɩlɩzɩ. Ñɩnɩ ‘ña-kɩhɛyʋʋ’ Yehowa cɔlɔ. “Kɩbam sakɩyɛ” mbʋ ɛha-ŋ yɔ, yele nɛ pɩmʋ ñɩm ñɛ-ɛsɩndaa. (Keɣa 103:5, nwt.) Nɛ taapɩtɩ kaaʋ se ɛkaɣ-ŋ haʋ “laŋhɛzɩyɛ” nɛ ‘taa leleŋ maatɛŋ.’—Keɣa 15:11.