Liidiye kʋñɔŋ yeba nɛ pɩpɔzʋʋ se ŋcaɣ wezuu kɛlɛʋ na? Kʋdɔmɩŋ sɔsɔŋ kɩɖɛɖɛŋ, asɛyɩŋ, politiki nʋmɔʋ taa ñam ñam lakasɩ nɛ yoŋ pɩzɩɣ piyele nɛ ŋsʋʋ liidiye kʋñɔŋ taa tuda. Pɩkɛ toovenim se ye ŋlesi ña-ñɩm tuda yɔ, pɩpɩzɩɣ nɛ pɩkɔnɩ-ŋ nɩɣzɛ, ɛlɛ lɔŋ tasʋʋ kɩbam mbʋ pɩwɛ Bibl taa yɔ pɩpɩzɩɣ pɩsɩnɩ-ŋ nɛ ŋtɩlɩ ɛzɩma ŋcaɣ wezuu paa ŋfɛyɩnɩ liidiye sakɩyɛ yɔ.

 Bibl paɣtʋ kiɖe: “Mɛnkpɛlɩkɩ . . . ɛzɩma mɛwɛɛnɩ wondu sakɩyɛ nɛ ɛzɩma mɛwɛɛ kɛdɛɖaɣ taa yɔ.”—Filiipi mba 4:12.

 Paa ŋtɩtasɩ wɛnʋʋ liidiye ɛzɩ ɖooo lɛ yɔ, ŋpɩzɩɣ nɛ ŋla lɛɣzɩtʋ pɩlɩɩnɩ liidiye nɖɩ ŋwɛna yɔ ɖɩ-yɔɔ. Ye ŋtisi lɔŋ se wɛtʋ ndʋ tɩ-taa ŋwɛɛ yɔ tɩlɛɣzaa, nɛ ŋla lɛɣzɩtʋ ndʋ pɩpɔzʋʋ yɔ, pɩsɩɣnɩ ña nɛ ñɔ-hɔʋ nɛ ɩpɩzɩ ɩlʋbɩnɩ kaɖɛ nɖɩ ɩkatɩɣ yɔ.

 Ñɩnɩ nɛ ŋtɩlɩ sɩnʋʋ mbʋ komina yaa sɩnʋʋ agbaa pɩzɩɣ nɛ aha-ŋ yɔ. Ðoŋ ɖoŋ lɛ, alɩwaatʋ pazɩ yem pahaɣ ɛyaa se pɔpɔzɩ nɛ pasɩnɩ-wɛ. Ye mbʋ, la mbʋ pɩpɔzʋʋ yɔ kpɛdɛyɛ.

 Bibl paɣtʋ kiɖe: “Lɩmaɣza mɩzɩɣ ɖenɖe lɔŋ pasʋʋ fɛyɩ yɔ; ɖenɖe lɔŋ pasɩyaa kpaɖɩ ɖɔʋ yɔ, peeɖe papɩzɩɣ.”—Aduwa 15:22.

 Ña nɛ ñɛ-tɛŋga nɛ ñe-piya ɩcaɣ nɛ ɩyɔɔdɩ wɛtʋ ndʋ tɩ-taa ɩwɛɛ yɔ tɩ-tɔm. Ye ɩyɔɔdɩnɩ ɖama camɩyɛ yɔ, pɩsɩɣnɩ paa weyi nɛ ɛnɩɩ mbʋ pɩ-taa ɩwɛɛ yɔ pɩ-taa nɛ etisi nɛ ɛɖʋ nesi lɛɣzɩtʋ ndʋ pɩpɔzʋʋ se ɩla yɔ. Ye ɩlakɩ tʋmɩyɛ nɔɔ kʋɖʋmaɣ taa nɛ paa weyi e-liu ɛsɩkɩnɩ mbʋ ɩwɛna yɔ, pɩsɩɣnɩ-mɩ se ɩlabɩnɩ mi-liidiye tʋmɩyɛ camɩyɛ.

 Bibl paɣtʋ kiɖe: ‘Caɣ nɛ ŋtʋʋzɩ liidiye.’—Luka 14:28.

 Alɩwaatʋ ndʋ ŋwɛɣ liidiye kʋñɔŋ taa yɔ, pɩkɩlɩ cɛyʋʋ se ŋla akɔnta camɩyɛ nɛ ŋtɩlɩ ɛzɩma ŋlabɩnɩ liidiye tʋmɩyɛ yɔ. Pɩsa nɛ ŋla ɖʋtʋ pɩlɩɩnɩ ɛzɩma ŋlabɩnɩ liidiye tʋmɩyɛ yɔ pɩ-yɔɔ lɛ, kajalaɣ lɛ pɩwɛɛ se ŋmaɣzɩ wɛtʋ kɩfatʋ ndʋ tɩ-taa ŋwɛɛ yɔ tɩ-yɔɔ nɛ ŋlɩzɩ mbʋ mbʋ ŋkaɣ yabʋ fenaɣ taa yɔ. Nabʋlɛ lɛ, ma takayaɣ nakɛyɛ yɔɔ mbʋ mbʋ ŋtɩɩyakɩ nɛ mbʋ ŋlakɩnɩ ñe-liidiye paa fenaɣ ŋga yɔ, paa ŋnawa se ŋŋkaɣ pɩzʋʋ nɛ ŋla mbʋ payɩ ŋlakaɣ yɔ. Ŋŋlakɩ ɖʋtʋ pɩlɩɩnɩ ɛzɩma ŋkaɣ labɩnʋʋ ñe-liidiye tʋmɩyɛ paa fenaɣ ŋga yɔ pɩ-yɔɔ lɛ, lɩzɩ liidiye naɖɩyɛ nɛ hɔɔlʋʋ se ɖɩɩwazɩ-ŋ ye kɛgbɛdɩsaɣ nakɛyɛ ɛlaba yaa nabʋyʋ ɛtalɩ-ŋ tuda yɔ.

 Lɔŋ tasʋʋ: Ŋŋlakɩ ɖʋtʋ pɩlɩɩnɩ ɛzɩma ŋlabɩnɩ ñe-liidiye tʋmɩyɛ yɔ pɩ-yɔɔ lɛ, taasɔɔ wondu cikpetu ndʋ ŋkaɣ yabʋ yɔ tɩ-yɔɔ. Pɩkaɣ-ŋ ɖɩɣzʋʋ se ŋna se wondu ndʋ tɩmɩɣ liidiye siŋŋ. Kɩɖaʋ nakʋyʋ yɔ: Abalʋ nɔɔyʋ labɩ mbʋ mbʋ ɛyakɩ yɔ pɩ-tɛ akɔnta lɛ, eɖiɣzina se liidiye nɖɩ ɛyakɩnɩ chewing gum waa paa pɩnaɣ ŋga yɔ ɖɩcɛzɩ dollar waa mɩnɩŋ sakɩyɛ.

 Bibl paɣtʋ kiɖe: “Ɩtɩlɩ mbʋ pɩ-tɔm kɩlɩ cɛyʋʋ yɔ.”—Filiipi mba 1:10.

 Kpaɣ liidiye nɖɩ ŋwɛna yɔ nɛ ŋmaɣzɩnɩ mbʋ ŋyakɩ yɔ. Pʋwayɩ lɛ, ŋlɩzɩ mbʋ pɩ-tɔm tɩcɛyɩ yaa pɩ-tɔm tɩkɩlɩ cɛyʋʋ yɔ nɛ pɩsa nɛ ŋlabɩnɩ ñe-liidiye tʋmɩyɛ camɩyɛ. Maɣzɩ hɔɔlɩŋ ɛnɛ ɩ-yɔɔ:

•   Lɔɔɖɩyɛ yaa kpokpo. Ye ŋwɛnɩ lɔɔɖa yaa kpokponaa naalɛ yaa pɩcɛzɩ mbʋ yɔ, ŋpɩzɩɣ ŋpɛdɩ nɛ pɩkazɩ kʋɖʋm na? Ye ŋwɛnɩ lɔɔɖɩyɛ yaa kpokpo ŋgʋ kɩmʋ ñɩm siŋŋ nɛ kɩñɔʋ sanzɩ sakɩyɛ yɔ, pɩɩwɛɣ ɖeu se ŋlɛɣzɩ-kʋ nɛ ŋgʋ kɩtɩkɩlɩ liidiye nɛ kɩɩkɩlɩɣ ñɔʋ sanzɩ yɔ? Pɩɩwɛɣ ɖeu se ŋsʋʋ lɔɔɖa yaa ŋsaɣ cɛɛcɛ nɛ ŋyele ñɔ-lɔɔɖɩyɛ na?

•   Aleɣya. Pɩɩwɛɣ ɖeu se ŋyele cɔnʋʋ teeleewaa mba pɩpɔzʋʋ se ɛyʋ ɛhɛyɩ pɔ-yɔɔ yɔ yaa ŋyele wobu intɛrnɛɛtɩ lona wena pɛhɛyɩɣ pʋcɔ nɛ powoki a-taa yɔ? Ŋpɩzɩɣ nɛ ŋtɩŋnɩ nʋmɔŋ lɛɛŋ weyi ɩɩpɔzʋʋ liidiye sakɩyɛ yɔ ɩ-yɔɔ nɛ ŋla aleɣya na? Kɩɖaŋ nɩɩyɩ yɔ: Ŋpɩzɩɣ nɛ ŋcɔnɩ filimwaa nabɛyɛ yaa ŋkalɩ takayɩsɩ nasɩyɩ intɛrnɛɛtɩ yɔɔ falaa. Ŋpɩzɩɣ ɖɔɖɔ nɛ ŋñɩnɩ nɛ ŋna se takayɩsɩ ɖɩzɩyɛ naɖɩyɛ wɛ ñe-egeetiye taa nɛ ŋpɩzɩɣ nɛ ŋkalɩ ɖɩ-taa takayɩsɩ falaa na? Pɩtasɩ lɛ, ŋpɩzɩɣ nɛ ŋcɔnɩ teeleewaa mba pɩtɩpɔzɩ se ɛyʋ ɛhɛyɩ pɩcɔ nɛ ɛcɔnɩ-wɛ yɔ.

•   Tʋmɩyɛ labɩnʋʋ ɖɩɣa taa wondu kɩcɛyɩtʋ. Hɔʋ pɩzɩɣ nɛ kɩtazɩ nɛ kɩna ɛzɩma kɩlabɩnɩ tʋmɩyɛ camɩyɛ lɩm, laatriki nɛ sanzɩ nɛ kɩtaakɩlɩ liidiye wɛɛkʋʋ yɔ. Ye iɖeziɣ laatriki miŋ alɩwaatʋ ndʋ pɩpɔzʋʋ yɔ nɛ ɩɩkɩlɩɣ leɖuu saʋ taa yɔ pɩsɩɣnɩ-mɩ nɛ ɩtɔsɩ liidiye.

•   Tɔɔnaɣ. Itaawoki tɔɔnasɩ ɖɩdɔɔyɛ nɛ ɩtɔkɩ tɔɔnaɣ peeɖe ɛlɛ ɩlakɩ mɩ-maɣmaɣ mɩ-tɔɔnaɣ. Ɩla ɖʋtʋ pɩlɩɩnɩ mbʋ ɩsɔɔlɩ tɔɔʋ yɔ pɩ-yɔɔ, nɛ ɩya mbʋ pɩpɔzʋʋ yɔ nɛ ɩtɩzɩ nɛ ye pɩkazaa yɔ pʋwayɩ lɛ, ɩɩtɔɔ. Ɩma mbʋ ɩsɔɔlɩ yabʋ pɩcɔ nɛ iwolo kɩyakʋ taa. pɩsɩɣnɩ-mɩ se ɩtaaya mbʋ pɩ-tɔm tɩcɛyɩ yɔ. Alɩwaatʋ ndʋ wonuu nakʋyʋ tɔyʋʋ yɔ kɩɩkɩlɩɣ mʋʋ liidiye. Pʋyɔɔ lɛ, ɩñɩnɩ nɛ ɩtɩlɩ alɩwaatʋ ndʋ tɩŋ pee naayɛ yaa ɖozi hatʋ natʋyʋ tɔyʋʋ yɔ nɛ ɩyakɩ-tʋ alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa. Ɩtaayakɩ tɔɔnasɩ nzɩ sɩfɛyɩ ɖeu yɔ. Ɩmaɣzɩ nɛ ɩna se ɩpɩzɩɣ nɛ ɩwɛɛnɩ ɖozi hatʋ tɛ jardin?

•   Wondu kususutu. Ɩtaayakɩ wondu kɩfatʋ mbʋ pʋyɔɔ yɔ ndʋ ɛyaa sakɩyɛ sɔɔlaa, ɛlɛ ɩyakɩ wondu ndʋ tɩ-tɔm cɛyaa yɔ nɛ ɩlɛɣzɩnɩ ndʋ tɩcɩyaa yɔ. Nabʋyʋ taa wondu ndʋ ɛyaa maɣzɩɣ se tɩ-alɩwaatʋ ɖɛwa yɔ, ɩpɩzɩɣ nɛ ɩna-tʋ kpaŋjo taa nɛ tɩwɛ camɩyɛ. Ye ɩcɔtɩ wondu yɔ, ɩpɩzɩɣ ilem-tʋ nɛ wɩsɩ yele nɛ tɩwɩlɩ. Pɩsɩɣnɩ-mɩ se ɩtaalabɩnɩ tʋmɩyɛ wondu wɩlʋʋ menziini.

•   Mbʋ ɩlabɩ ɖʋtʋ se ɩkaɣ yabʋ yɔ. Pʋcɔ nɛ ŋya wonuu nakʋyʋ lɛ, pɔzɩ ña-tɩ se: ‘Manpɩzɩɣ kɩ-yabʋ na? Pɩcɛyaa se maya-kʋ?’ Ye ŋsɔɔlaa se ŋlɛɣzɩ ñɛ-tɛ pɔrtaabɩlɩ, taabɩlɛɛtɩ, lɔɔɖɩyɛ yaa kpokpo yɔ, pɩɩwɛɣ ɖeu se ŋyele nɛ wɛtʋ ndʋ tɩ-taa ŋwɛɛ yɔ tɩlɛɣzɩ nɛ pʋcɔ? Pɩtasɩ lɛ, pɩɩwɛɣ ɖeu se ŋpɛdɩ wondu ndʋ ŋŋtasɩɣ labɩnʋʋ tʋmɩyɛ yaa tɩɩtasɩɣ-ŋ wazʋʋ yɔ? Pɩsɩɣnɩ-ŋ nɛ ŋhiɣ liidiye pazɩ

 Lɔŋ tasʋʋ: Ye wɛtʋ ndʋ tɩ-taa ŋwɛɛ yɔ, tɩlɛɣzɩ kpɛlɩ nɛ ŋtɩtasɩ wɛnʋʋ liidiye sakɩyɛ yɔ pɩpɩzɩɣ piseɣti-ŋ nɛ ŋyele lakasɩ nzɩ sɩpɩzɩɣ sɩkɔnɩ-ŋ kaɖɛ nɛ siiyeki nɛ ŋwɛɛkɩɣ liidiye yɔ ɛzɩ sɩgaa ñɔʋ nɛ sʋlʋm kpaŋʋʋ mbʋ yɔ. Ye ŋyebi labʋ lakasɩ nzɩ yɔ, ŋpɩzɩɣ nɛ ŋtɔsɩ liidiye nɛ ŋñɔɔzɩ ɖɔɖɔ ñe-wezuu caɣʋ.

 Bibl paɣtʋ kiɖe: “Koboyaɣ tɩnaa kɛlɛ mba panawa se pɩpɔzʋʋ-wɛ fezuu taa wondu yɔ.”—Maatiyee 5:3.

 Bibl tasɩɣ-ɖʋ lɔŋ kɩbaŋ ɛnɛ: “Ɛzɩ lɔŋ huuzuu yɔ mbʋ ɖɔɖɔ liidiye huuzuu; ɛlɛ sɩmtʋ kpaɖɩna, mbʋ yɔ, mbʋ lɛ sise lɔŋ haɣ wezuu weyi ɛwɛna-ɩ yɔ.” (Eklesɩyastɩ 7:12) Ŋpɩzɩɣ ŋhiɣ lɔŋ kɩbaŋ ɛnɩ Bibl taa, nɛ ɛyaa sakɩyɛ yɔɔdaa se lɔŋ ɛnɩ, ɩsɩɣnɩ-wɛ se pataakɩlɩɣ nɩɣzʋʋ liidiye yɔɔ. —Maatiyee 6:31, 32.