1-3. (a) Ɛbɛ kaacɛyɩ apostoloo Pɔɔlɩ kpem Atɛɛnɩ tɛtʋ taa? (b) Ye ɖɩtazɩ Pɔɔlɩ kɩɖaʋ taa yɔ, ɛbɛ pɩsɩɣnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩtɩlɩ?

 PƆƆLƖ taa kaawɛɛ nɛ pɩwɩɣ kpem. Ɛɛwɛ Grɛɛsɩ tɛtʋ ndʋ payaɣ se Atɛɛnɩ yɔ tɩ-taa. Sukulinaa sɔsaa kaañɔ tɛtʋ ndʋ tɩ-taa. Ɛjaɖɛ yɔɔ lɔŋsɩnɖaa ɛzɩ Sokratɩ, Platɔɔ nɛ Aristɔɔtɩ mbʋ yɔ paawɩlɩ tɔm tɩ-taa. Ɛyaa mba paawɛ peeɖe yɔ, paasɔɔlɩ Ɛsɔ sɛtʋ kpem. Pɛsɛɣaɣ ɛsɔnaa sakɩyɛ pʋyɔɔ lɛ, sɩʋ kpelisi kaatɔyɩ peeɖe. Paa pɩtɩɩkɛ templonaa taa, samaɣ ɖɩjaɣyɛ yaa habɛɛ yɔɔ yɔ, sɩʋ kpelisi ɖeke. Pɔɔlɩ paɖɩɣ sɩʋ kpelisi mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛɛnawa se Yehowa paɖɩɣ-sɩ ɖɔɖɔ.—Ejl. 20:4, 5.

² Pɔɔlɩ talɩ kɩyakʋ taa nɛ ɛna mbʋ yɔ, pɩtaalabɩ-ɩ camɩyɛ. Ɛyʋ ɛsʋnɩ kɩyakʋ nɔnɔɔ sɔsɔɔ yɔ, ɛnaɣ se ɛsɔ weyi payaɣ se Ɛrmɛɛsɩ yɔ ɛ-sɩʋ kpelisi nzɩ sɩɩwɛ kʋzɔɔtʋ yɔ sɩɩpɩlɩnɩ hayo kiŋ wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa yem. Ɛsɔ sɛtʋ lona kaasu kɩyakʋ taa. Ɛzɩma ɛkaɣ labʋ nɛ esusi tɔm ɛyaa mba pɛsɛɣ sɩʋ kpelisi sakɩyɛ mbʋ yɔ? Ɛkaɣ pɩzʋʋ nɛ ɛɖɔkɩ ɛ-tɩ nɛ ɛ nɛ ɛ-tɔm welisiyaa panɩɩnɩ ɖama tɔm natʋyʋ yɔɔ nɛ ɛpɩzɩ esusi-wɛ tɔm na? Ɛkaɣ pɩzʋʋ nɛ ɛsɩnɩ nɔɔyʋ nɛ ɛlɛ ñɩnɩ Ɛsɔ toovenim tʋ nɛ ɛna-ɩ nɛ ɛsɛɛ-ɩ?

³ Ðɩnaɣ tɔm ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdɩ lɔŋsɩnɖaa mba pɛ-ɛsɩndaa Atɛɛnɩ tɛtʋ taa yɔ Tʋma Labʋ 17:22-31 taa. Tɔm ndʋ, tɩwɩlɩɣ se tɔm ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdaa yɔ, tiyekaɣ se ɛ-tɔm welisiyaa taa ɛtɛmnɩ tɔm ndʋ ɛwɩlaɣ-wɛ yɔ, nɛ tɔm pee kɩbana wena ɛlabɩnɩ tʋmɩyɛ yɔ, aapɩzɩɣ nɛ aɖʋ ɛyʋ ɖɩwɩzɩyɛ. Pɩtasɩ lɛ, ɛyɔɔdɩ tɔm nɛ lɛɣtʋ. Ye ɖɩtazɩ Pɔɔlɩ kɩɖaʋ taa yɔ pɩsɩɣnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩtɩlɩ ɛzɩma ɖa nɛ ɖɔ-tɔm welisiyaa ɖɩnɩɩnɩ ɖama tɔm natʋyʋ yɔɔ nɛ ɖɩsɩnɩ-wɛ nɛ pamaɣzɩ pa-ñʋʋ taa nɛ pɔkɔ tɔm ñʋʋ ɛzɩ pɩmʋnaʋ yɔ.

4, 5. (a) Le Pɔɔlɩ susi tɔm Atɛɛnɩ tɛtʋ taa? (b) Nɛ ɛyaa tindima wena kaawɛ peeɖe?

⁴ Pɔɔlɩ ɖɔŋaɣ Ɛsɔtɔm tiyiyu nʋmɔʋ 2 ñɩŋgʋ pɩnaɣ 50 taa mbʋ yɔ lɛ ewobi Atɛɛnɩ. a Ɛɛwɛɛ nɛ ɛɖaŋɩɣ Silaasɩ nɛ Timootee se palɩɩnɩ Beeree nɛ powolo  ɛ-cɔlɔ lɛ, ɛsʋʋ sinaagɔɔgɩ taa nɛ ‘ɛpaɣzɩ cɔlʋʋ Yuuda mba lɩmaɣza’ ɛzɩ ɛtɩɩlakʋʋ yɔ. Ewobi ɖɔɖɔ «kɩyakʋ taa» nɛ esusi tɔm Atɛɛnɩ ñɩma mba patɩkɛ Yuuda mba yɔ. (Tʋma 17:17) Atɛɛnɩ kɩyakʋ kaawɛ piyaɣ ŋga payaɣ se Akropolisi yɔ ka-hayo kiŋ nɛ wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa nɛ kɩ-paɣlɩka kaatalɩ ɛzɩ ɛkɩtaarɩnaa 5 mbʋ yɔ. Kɩyakʋ ŋgʋ, pɩtasɩna se kɩɩkɛ tadɩyɛ ɖɩlaɖɛ lɛ, kɩɩkɛ ɖɔɖɔ tɛtʋ taa kediɣzisi sɔsɔsɩ ɖɩlaɖɛ. Takayaɣ nakɛyɛ yɔɔdaa se peeɖe tadɩyɛ laɖaa, politiki laɖaa, ɛjaɖɛ yɔɔ lɔŋsɩnɖaa nɛ takayɩsɩ mayaa pakɩlaɣ kpeɣluu nɛ palakɩ kediɣzisi. Atɛɛnɩ mba kaasɔɔlɩ kpeɣluu peeɖe nɛ pɔhɔŋnɩ ɖama ɛjaɖɛ yɔɔ lɔŋsɩnɖɛ tɔm.

⁵ Pɩtaawɛɛ Pɔɔlɩ kɛlɛʋ se ɛsɩnɩ mba paawɛ kɩyakʋ taa yɔ nɛ petisi tɔm ndʋ ɛwɩlaɣ-wɛ yɔ tɩ-yɔɔ. Pa-taa lɛ Epikuuri mba nɛ Sɩtooyiisi mba; ɛjaɖɛ yɔɔ lɔŋsɩnɖaa tindima ana a-naalɛ a-wɩlɩtʋ kaɖaɣnɩ ɖama. b Epikuuri mba wɩlaɣ se wezuu lɩ kɩ-tɩ yɔɔ yem. Tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ petisaɣ yɔ ndʋ yɔ: «Pɩtɩcɛyɩ se ɛyʋ ese Ɛsɔ sɔɔndʋ; wɩzasɩ nasɩyɩ fɛyɩ sɩm taa, ɛyʋ pɩzɩɣ nɛ ehiɣ koboyaɣ, ɛyʋ pɩzɩɣ nɛ ɛɖɔkɩ ɛ-tɩ wɩzasɩ taa.» Sɩtooyiisi mba ñamaɣzɩɣ se pɩcɛyaa se ɛyʋ ɛwɛɛnɩ sɩmtʋ nɛ tɔm taa nɩʋ lɛɣtʋ. Epikuuri mba nɛ Sɩtooyiisi mba pataatisiɣ sɩɖaa femtu ndʋ Krɩstʋ tɔm kpɛlɩkɩyaa wɩlaɣ yɔ tɩ-yɔɔ. Pɩnaɣ se ɛjaɖɛ yɔɔ lɔŋsɩnɖaa panɛ pa-lɩmaɣza taalakɩ nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ toovenim tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ Krɩstʋ mba tisiɣ yɔ; tɔm ndʋ Pɔɔlɩ ñosusaɣ.

6, 7. (a) Ɛzɩma Grɛɛkɩ lɔŋsɩnɖaa nabɛyɛ mʋ tɔm ndʋ Pɔɔlɩ wɩlaɣ-wɛ yɔ? (b) Nɛ ɛzɩma ɛyaa nabɛyɛ mʋʋ tɔm ndʋ ɖɩwɩlɩɣ-wɛ sɔnɔ yɔ?

⁶ Suwe Grɛɛkɩ lɔŋsɩnɖaa mba pamaɣzaɣ Pɔɔlɩ wɩlɩtʋ yɔɔ? Pa-taa nabɛyɛ ya-ɩ se «kɔkɔɖɛ yaɖʋ» nɛ Grɛɛkɩ kʋnʋŋ taa lɛ, tɔm piye nɖɩ palabɩnɩ tʋmɩyɛ yɔ ɖɩ-tɔbʋʋ ɖɔɖɔ lɛ se «tɔɔnaɣ pee tɔzɩyʋ.» (Tʋma 17:18) Bibl taa tazɩyʋ nɔɔyʋ yɔɔdaa se tɔm piye nɖɩ palabɩnɩ tʋmɩyɛ Grɛɛkɩ kʋnʋŋ taa yɔ «kiɖe tɛɛ lɛ, palakaɣnɩ-ɖɩ tʋmɩyɛ nɛ pɔyɔɔdʋʋ sumaɣ cikpelaɣ ŋga kɔcɔwaɣ kɩyakʋ taa nɛ kɔtɔzʋʋ tɔɔnaɣ pee tataa yɔ kɔ-tɔm; ɛlɛ pʋwayɩ lɛ, papaɣzɩ-ɖɩ labɩnʋʋ tʋmɩyɛ nɛ pɔyɔɔdʋʋ ɛyaa mba pɔtɔzʋʋ tɔɔnasɩ salasɩ nɛ wondu lɛɛtʋ kɩyakʋ taa yɔ pɔ-tɔm. Alɩwaatʋ natʋyʋ wayɩ ɖɔɖɔ lɛ, papaɣzɩ-ɖɩ labɩnʋʋ tʋmɩyɛ nɛ pɔyɔɔdʋʋ ɛyʋ weyi ɛcazɩɣ sɩmtʋ ndɩ ndɩ, nɛ kɔzɩ kɔzɩ lɛ weyi ɛcazɩɣ sɩmtʋ ndʋ, ɛlɛ ɛɛpɩzɩɣ ɛkpɛndɩ-tʋ nɛ ɛnɩɩ tɔm natʋyʋ taa yɔ ɛ-tɔm.» Toovenim taa lɛ, lɔŋsɩnɖaa mba, pañɩnaɣ yɔɔdʋʋ se Pɔɔlɩ kɛ kɩmɛlɛŋ ŋgʋ kɩyɔɔdʋʋ tɔm ndʋ kɩnɩ lalaa nɔsɩ taa, ɛlɛ kɩ-maɣmaɣ kɩɩnɩɣ tɩ-taa yɔ. Ɛlɛ ɛzɩ ɖɩkɔŋʋʋ naʋ yɔ, Pɔɔlɩ tiyele se hɩɖɛ nɖɩ pakʋmɩ-ɩ yɔ ɖiyele nɛ pitibi-i yɔɔɔ.

⁷ Mbʋ pɩwɛ sɔnɔ ɖɔɖɔ. Ðe-tisuu yɔɔ lɛ, ɖoŋ ɖoŋ pakʋŋ ɖa Yehowa Aseɣɖe Tɩnaa hɩla sakɩyɛ. Wɩlɩyaa nabɛyɛ wɩlɩɣ évolution wɩlɩtʋ nɛ pɔtɔŋ se tɩkɛ toovenim; nɛ halɩ pɔyɔɔdʋʋ se ye ɛyʋ ɛkɛ lɔŋsɩnɖʋ yɔ, pɩwɛɛ se etisi wɩlɩtʋ ndʋ tɩ-yɔɔ. Toovenim taa lɛ, pañɩnɩɣ yɔɔdʋʋ se mba paatisiɣ wɩlɩtʋ ndʋ tɩ-yɔɔ yɔ pɛkɛ kɩmɛlɛmɩŋ. Lɔŋsɩnɖaa mba, pañɩnɩɣ se ɛyaa ɩmaɣzɩ se ɖɩkɛ kɩmɛlɛmɩŋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɖɩwɩlɩɣ tɔm ndʋ Bibl yɔɔdʋʋ yɔ nɛ mbʋ pɩwɩlɩɣ se Lɩzɩyʋ nɔɔyʋ wɛɛ yɔ. Ɛlɛ ɖa-laŋɩyɛ ɛɛtɔʋ. Ðɩyɔɔdʋʋnɩ abalɩtʋ nɛ ɖɩlʋkɩ ɖe-tisuu yɔɔ nɛ ɖɩwɩlɩɣ se Ɛsɔ Yehowa lɩzɩnɩ wondu tɛtʋ yɔɔ.—Natʋ 4:11.

8. (a) Wɛtʋ ndʋ ɛyaa lalaa mba pewelisaɣni Pɔɔlɩ yɔ paawɛna? (b) Pɔyɔɔdʋʋ se powoni Pɔɔlɩ Areyoopaajɩ yɔ, pɩpɩzɩɣ nɛ pɩwɩlɩ suwe? (Kalɩ pɩ-tɛɛ tɔm.)

 ⁸ Ɛlɛ ɛyaa lalaa mba pewelisaɣ tɔm ndʋ Pɔɔlɩ susaɣ kɩyakʋ taa yɔ pɛ-wɛtʋ kaawɛ ndɩ. Pɔkɔ tɔm ñʋʋ se: «Ɛkɛ ajɛɛ lɛɛna taa agɔlɩma tɔm susuyu nɔɔyʋ.» (Tʋma 17:18) Ɛlɛ toovenim lɛ ɛsɔnaa kɩfama tɔm Pɔɔlɩ kaawɛɛ nɛ esusuu-wɛ? Ye mbʋ yɔ, pɩɩkɛ tɔm sɔsɔtʋ kpem. Mbʋ pʋyɔɔ yɔ pɩnzɩ sakɩyɛ pʋcɔ nɛ pɩtalɩɣ mbʋ lɛ, tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ paakʋ Sokratɩ tɔm se ɛmʋnɩ sɩm yɔ tɩ-taa natʋyʋ lɛ. Ye mbʋ pɩɩɖɩɣzɩɣ-ɖʋ se powoni Pɔɔlɩ Areyoopaajɩ nɛ peheyi-i se ɛlɩzɩ-wɛ wɩlɩtʋ ndʋ pamaɣzaɣ se tɩkɛ wɩlɩtʋ kɩfatʋ yɔ tɩ-taa. c Ɛzɩma Pɔɔlɩ kaɣ kpaɣnʋʋ nɛ esusi tɔm ɛyaa mba paasɩŋ Masɩ yɔ?

9-11. (a) Ɛzɩma Pɔɔlɩ kpaɣnaa nɛ ɛ nɛ ɛ-tɔm welisiyaa panɩɩnɩ ɖama tɔm natʋyʋ yɔɔ nɛ ɛpaɣzɩ kɛdaɣ? (b) Ɛzɩma ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩmaɣzɩnɩ Pɔɔlɩ tɔm susuu taa?

⁹ Tɔzɩ se pɩɩcɛyɩ Pɔɔlɩ kpem alɩwaatʋ ndʋ ɛɛna sɩʋ kpelisi tɛtʋ ndʋ tɩ-taa  yɔ. Paa mbʋ yɔ ɛtɩkʋyɩ pɔ-yɔɔ se pʋyɔɔ pɛsɛɣ sɩʋ kpelisi, ɛlɛ ɛɖɔkɩ ɛ-tɩ. Ɛkpaɣnɩ-wɛ hɛɛɛ nɛ etikulisi nɔɔyʋ pana nɛ ɛñaɣ pana se ɛ nɛ wɛ panɩɩnɩ ɖama tɔm natʋyʋ yɔɔ. Ɛpaɣzɩnaa se: «Atɛɛnɩ mba mɩ, manawa se pɩtɩŋa pɩ-taa lɛ pɩwɛ ɛzɩ ɩsɔɔlɩ agɔlɩma sɛʋ nɛ pɩkɩlɩ ɛyaa lalaa yɔ.» (Tʋma 17:22) Pɔɔlɩ ñɩnaɣ yɔɔdʋʋ se, ‘Manawa se ɩsɔɔlɩ Ɛsɔ sɛtʋ kpem.’ Pɔɔlɩ labɩ lɛɣtʋ nɛ ɛsam-wɛ se pɔsɔɔlɩ Ɛsɔ sɛtʋ kpem. Ɛɛnawa se ɛyaa mba cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ yʋlʋnzaa yɔ pa-taa nabɛyɛ pɩzɩɣ nɛ pɛwɛɛnɩ laŋa kɩbana. Pɔɔlɩ kaanawa se ɛ-maɣmaɣ ‘ɛɛlabɩ kɩɩsɩŋɩyɩtʋ lakasɩ nɛ ɛtaawɛɛnɩ tisuu’ alɩwaatʋ natʋyʋ.—1 Tim. 1:13.

¹⁰ Pʋwayɩ lɛ, Pɔɔlɩ heyi Atɛɛnɩ mba se ɛna nabʋyʋ nɛ pɩwɩlɩɣ se pɔsɔɔlɩ Ɛsɔ sɛtʋ kpem; ɛna altaaru nakʋyʋ, pama kɩ-yɔɔ se «Ɛsɔ weyi ɖɩɩsɩŋɩ-ɩ yɔ ɛ-altaaru.» Takayaɣ nakɛyɛ yɔɔdaa se: «Ðoŋ ɖoŋ lɛ, Grɛɛkɩ mba nɛ lalaa pamaɣaɣ altaarunaa ‘ɛsɔnaa mba paasɩŋ-wɛ yɔ,’ mbʋ pʋyɔɔ yɔ, sɔɔndʋ kpaɣaɣ-wɛ se pɩtaakɛdɩ nɛ pɔsɔɔ ɛsɔ nɔɔyʋ yɔɔ pɛ-Ɛsɔ sɛtʋ taa nɛ pɩɖʋ ɛlɛ ɖɩwɩzɩyɛ.» Altaaru ŋgʋ, kɩwɩlaɣ se Atɛɛnɩ mba tisaɣ se Ɛsɔ nɔɔyʋ wɛɛ nɛ paasɩŋɩ-ɩ. Pɔɔlɩ tɩŋnɩ kɩ-yɔɔ nɛ esusi-wɛ tɔm kɩbandʋ. Ɛyɔɔdaa se: «Mbʋ ɩsɛɣ-pʋ nɛ ɩɩsɩŋ-pʋ yɔ, pɩ-tɔm mɛwɛɛ nɛ monsusuu-mɩ.» (Tʋma 17:23) Pɔɔlɩ yɔɔdɩ tɔm ndʋ nɛ lɛɣtʋ, nɛ tɩɩwɛnɩ ɖoŋ kpem. Pɩtaakɛ ɛsɔ kɩfalʋ nɔɔyʋ tɔm esusaɣ-wɛ ɛzɩ pa-taa nabɛyɛ yɔɔdʋʋ yɔ. Ɛsɔ toovenim tʋ weyi patɩsɩmɩ-ɩ yɔ ɛ-tɔm esusaɣ-wɛ.

¹¹ Ɛzɩma ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩmaɣzɩnɩ Pɔɔlɩ ɖɔ-tɔm susuu taa? Ye ɖɩcɔŋnɩ camɩyɛ yɔ, ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩna nabʋyʋ nɛ pɩwɩlɩɣ se ɛyʋ nɔɔyʋ sɔɔlɩ Ɛsɔ sɛtʋ; pʋtɔma yɔ, ɛlɛ Ɛsɔ sɛtʋ wonuu nakʋyʋ yaa epuzi nabʋyʋ ɛ-nɔnɔɔ tɛɛ yaa ɛ-kadaɣ taa yaa tɔm natʋyʋ ɛmawa nɛ ɛsɩɩ. Ðɩpɩzɩɣ nɛ ɖiheyi-i se: ‘Manaɣ se ŋsɔɔlɩ Ɛsɔ sɛtʋ kpem. Maasɔɔlaa se mɔyɔɔdɩnɩ ɛyʋ weyi ɛsɔɔlɩ Ɛsɔ sɛtʋ tɔm yɔ.’ Ye ɖɩsɩm tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ ɛyʋ ɛnʋ etisiɣ yɔ yɔ, ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpaɣnɩ-ɩ nɛ lɛɣtʋ nɛ ɖihiɣ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ ɖa nɛ ɩ ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩnɩɩnɩ ɖama nɛ ɖɩla kɛdaɣ yɔ. Tɔzɩ se ɖa-kaɖʋwa tɩkɛna se ɛyaa lalaa Ɛsɔ sɛtʋ yɔɔ lɛ, ɖɩwɛɛnɩ lɩmaɣza kɩdɛkɛda pɔ-yɔɔ. Alɩwaatʋ ndʋ ɖo-koobiya nabɛyɛ kaawɛ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ agbaa taa yɔ, pa-taa sakɩyɛ tisaɣ cɛtɩm wɩlɩtʋ yɔɔ nɛ pa-laŋɩyɛ pilim.

12. Nʋmɔŋ ndɩ ndɩ weyi yɔɔ Pɔɔlɩ tɩŋnaa nɛ esusi tɔm?

¹² Pɔɔlɩ hiɣ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ ɛ nɛ ɛ-tɔm welisiyaa papɩzaɣ se panɩɩnɩ ɖama yɔ nɛ ɛtɩŋnɩ tɩ-yɔɔ nɛ ɛpaɣzɩ-wɛ aseɣɖe lɩzʋʋ, ɛlɛ ɛzɩ ɛkaɣ pɩzʋʋ nɛ ɛtalɩ ɛ-kaɖʋwa na? Pɔɔlɩ kaanawa se Grɛɛkɩ ɛjaɖɛ yɔɔ lɔŋsɩnɖɛ ɛ-tɔm welisiyaa kaawɛna nɛ pataatɩlɩ tɔm natʋyʋ paa ññɩɩ Masɩ Kiɖeɖesi yɔɔ, pʋyɔɔ ɛlabɩnɩ tʋmɩyɛ tɔm susuu nʋmɔŋ ndɩ ndɩ. Kajalaɣ lɛ, ɛyɔɔdɩ Bibl tɔm ɛlɛ ɛtɩkpaɣ tɔm ndʋ nɛ Masɩ taa kpaagbaa. Nabʋlɛ lɛ, ɛtɩŋnɩ ɛ-yɔɔdaɣ yɔɔ nɛ ɛwɩlɩ se ɛnɩɣ ɛ-tɔm welisiyaa tɔm taa nɛ ɛ nɛ wɛ paka wɛtʋ. Ðoŋ ɖoŋ lɛ ɛlakaɣnɩ tʋmɩyɛ tɔm pee wena yɔ, awɩlɩɣ se tɔm ndʋ ɛyɔɔdaɣ yɔ titukuuni ɛ-maɣmaɣ. Nabudozo lɛ, ɛyɔɔdɩ Grɛɛkɩ mba takayɩsɩ nasɩyɩ taa tɔm se ɛwɩlɩ-wɛ se tɔm ndʋ ɛwɩlaɣ-wɛ yɔ tɩ-taa natʋyʋ kaatɛm wɛʋ pa-maɣmaɣ pa-takayɩsɩ taa. Lɛɛlɛɛyɔ iyele nɛ ɖɩtazɩ tɔm ndʋ ɛyɔɔdaa yɔ tɩ-taa. Ɛsɔ weyi Atɛɛnɩ mba taasɩmɩ-ɩ yɔ, ɛ-yɔɔ toovenim tɔm kɩcɛyɩtʋ ndʋ Pɔɔlɩ susi-wɛ?

13. (a) Pɔɔlɩ lɩzɩ pɩ-taa se le kedeŋa lɩnaa? (b) Tɔm ndʋ ɛyɔɔdaa yɔ tɩwɩlɩɣ suwe?

 ¹³ Ɛsɔ lɩzɩnɩ kedeŋa. Pɔɔlɩ yɔɔdaa se:«Ɛsɔ weyi ɛlabɩ ɛjaɖɛ nɛ mbʋ payɩ pɩwɛ ɖɩ-yɔɔ yɔ, ɛnʋ weyi ɛkɛ ɛsɔdaa nɛ tɛtʋ pa-Kɩbaɣlʋ yɔ, ɛɛcakɩ templonaa mba pamanɩ nesi yɔ pa-taa.» d (Tʋma 17:24) Kedeŋa tɩlɩɩ ka-tɩ yɔɔ yem. Ɛsɔ toovenim tʋ lɩzɩnɩ pɩtɩŋa. (Keɣ. 146:6) Ɛkɛ Kɩbaɣlʋ Kɩlɩm ɛsɔdaa nɛ tɛtʋ yɔɔ, nɛ ɛɛcakɩ templonaa mba ɛyaa ma-wɛ yɔ pa-taa. Ɛfɛyɩ ɛzɩ ɛsɔ Ateena nɛ ɛsɔnaa lalaa mba pɩwɛɛ se pama-wɛ altaarunaa nɛ templonaa pʋcɔ nɛ pa-hɩla sɛɛ yɔ. (1 Awi. 8:27) Tɔm ndʋ Pɔɔlɩ ñɩnaɣ yɔɔdʋʋ yɔ tɩ-taa tʋ kpayɩ kpayɩ: Ɛsɔ toovenim tʋ kɩlɩ sɩʋ kpelisi nzɩ ɛyaa saɣaa nɛ pasɩɩ templonaa mba ɛyaa ma-wɛ yɔ pa-taa yɔ.—Iza. 40:18-26.

14. Ɛzɩma Pɔɔlɩ wɩlaa se pɩtɩkɛ ɛyaa yɔɔ Ɛsɔ wɛɛ?

¹⁴ Pɩtɩkɛ ɛyaa yɔɔ Ɛsɔ wɛɛ. Sɩɩnaa layaa suwaɣ wondu ndʋ tɩmʋ ñɩm siŋŋ yɔ pa-sɩʋ kpelisi nɛ palakɩ-sɩ kʋjɔŋ weyi ɩmʋ ñɩm yɔ nɛ pahaɣ-sɩ tɔɔnasɩ nɛ peliziɣ-sɩ kilizasɩ nɛ pamaɣzɩɣ se pɩpɔzʋʋ sɩɩnaa wondu ndʋ. Ɛlɛ Grɛɛkɩ lɔŋsɩnɖaa mba pewelisaɣni Pɔɔlɩ yɔ, pɩtɩla pa-taa nabɛyɛ taa kaatɛma se pɩtɩcɛyɩ se ɛyaa ɩha ɛsɔ nɔɔyʋ wondu ndʋ pɔcɔ nɛ ɛlɛ wɛɛ wezuu. Ye mbʋ yɔ, pa-lɩmaɣza kaalabɩ nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ tɔm ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdaa se Ɛsɔ ‘fɛyɩnɩ kɩcɛyɩm nabʋyʋ se ɛyʋ nesi ɛɖʋ-ɩ lɩm’ yɔ. Toovenim taa lɛ, tomnaɣ yɔɔ wonuu nakʋyʋ fɛyɩ se kɩtɛɖɩɣ Ɛsɔ nɛ pɩpɔzʋʋ se ɛyaa ɩha-ɩ kʋ. Pɩkɩlaa yɔ ɛnʋ haɣnɩ ɛyaa mbʋ pɩpɔzʋʋ-wɛ yɔ: «Wezuu nɛ fezuu nɛ wondu kpeekpe» ɛzɩ wɩsɩ, tɛʋ nɛ tɛtʋ ndʋ tɩlʋlʋʋ tɔɔnaɣ yɔ. (Tʋma 17:25; Kiɖe 2:7) Ye mbʋ, Ɛsɔ weyi ɛhaɣ-ɖʋ pɩtɩŋa yɔ ɛpɩzɩɣ nɛ eteɣ-ɖʋ nɛ ɛsa se ɖɩha-ɩ nabʋyʋ yaa we?

15. (a) Ɛzɩma Pɔɔlɩ kpaɣnaa nɛ ɛwɩlɩ Atɛɛnɩ mba se patɩkɩlɩ ɛyaa lalaa? (b) Nɛ lɔŋ weyi ɛ-kɩɖaʋ kpɛlɩkɩɣ-ɖʋ?

¹⁵ Ɛsɔ labɩnɩ ɛyʋ. Atɛɛnɩ mba maɣzaɣ se pakɩlɩ mba patɩkɛ Grɛɛkɩ mba yɔ. Ɛlɛ Bibl yɔɔdʋʋ se pɩtɩmʋna se ɖɛ-ɛjaɖɛ yaa ɖo-tomnaɣ tɔlɩm eyele nɛ ɖɩkpazɩ ɖa-tɩ. (Wp. 10:17) Pɔɔlɩ kpaɣnɩ lɛɣtʋ nɛ ɛwɩlɩ Grɛɛkɩ mba toovenim tɔm ndʋ, ɛlɛ ɛtɩɖʋ pa-taa nɔɔyʋ ɖɩwɩzɩyɛ. Pɩtʋʋ fɛyɩ se tɔm ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdaa se Ɛsɔ tɩŋnɩ «ɛyʋ kʋɖʋm yɔɔ nɛ ɛla ajɛɛ ndɩ ndɩ taa ɛyaa» yɔ, tiyeba nɛ ɛ-tɔm  welisiyaa maɣzɩ pa-ñʋŋ taa pɩŋŋ. (Tʋma 17:26) Pɩtʋʋ fɛyɩ se abalʋ kajalaɣ ñɩnʋ Aɖam, ɛyaa tɩŋa cɔzɔ, weyi ɛ-tɔm Kiɖe Tɛɛ Tɔm takayaɣ yɔɔdʋʋ yɔ ɛ-tɔm Pɔɔlɩ yɔɔdaɣ. (Kiɖe 1:26-28) Ye ɛyaa tɩŋa ɩwɛnɩ cɔzɔ kʋɖʋm yɔ, ɖɩnɛ ɛlɛ ɛyʋ nɔɔyʋ fɛyɩ se ɛkɩlɩ lɛlʋ, paa tomnaɣ tɔlɩm mbʋ ɛwɛna yaa ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa ɛlɩnaa yɔ. Pɩtʋʋ fɛyɩ se Pɔɔlɩ tɔm welisiyaa tɩŋa kaanɩ tɔm ndʋ tɩ-taa. Ɛ-kɩɖaʋ kpɛlɩkɩɣ-ɖʋ lɔŋ nɩɩyɩ. Ðɩɩlɩzɩɣ aseɣɖe lɛ, ɖɩsɔɔlaa se ɖɩyɔɔdɩ tɔm nɛ lɛɣtʋ nɛ ɖɩtaaɖʋ nɔɔyʋ ɖɩwɩzɩyɛ. Paa mbʋ yɔ, ɖɩtɩsɔɔlɩ se ɖɩca lɩm Bibl taa toovenim tɔm taa se pɩsa nɛ ɛyaa tisi nɛ pamʋ-tʋ.

16. Kaɖʋwa ŋga Lɩzɩyʋ wɛnɩ ɛyaa yɔɔ?

¹⁶ Ɛsɔ kaɖʋwa lɛ se ɛyaa ɩñɔtɩnɩ-ɩ. Paa ɛjaɖɛ yɔɔ lɔŋsɩnɖaa mba pewelisaɣni Pɔɔlɩ yɔ paahɔmnɩ ɖama tɔm pɩnzɩ sakɩyɛ se patɩlɩ kaɖʋwa ŋga kɔ-yɔɔ ɛyʋ wɛ wezuu yɔ, patɩpɩzɩ kpa nɛ palɩzɩ tɔm ndʋ tɩ-taa kpayɩ kpayɩ. Ɛlɛ Pɔɔlɩ ñawɩlɩ kpayɩ kpayɩ kaɖʋwa ŋga Lɩzɩyʋ wɛnɩ ɛyaa yɔɔ yɔ. Ɛyɔɔdaa se pɩwɛɛ se «pañɩnɩ Ɛsɔ, ye papɩzɩɣ patakɩ nɛ pana-ɩ toovenim taa yɔ, ŋgʋ toovenim taa lɛ etiposini ɖa-taa nɔɔyʋ.» (Tʋma 17:27) Ɛsɔ weyi Atɛɛnɩ mba taasɩmɩ-ɩ yɔ, toovenim taa lɛ, papɩzɩɣ nɛ patɩlɩ-ɩ. Halɩ etiposini mba pañɩnɩɣ toovenim taa se pana-ɩ nɛ pɛkpɛlɩkɩ nɛ patɩlɩ-ɩ yɔ. (Keɣ. 145:18) Yʋsɩ se Pɔɔlɩ yɔɔdaa se Ɛsɔ tiposini «ɖa-taa» nɔɔyʋ, nɛ pɩwɩlɩɣ se ɛɖʋ ɛ-tɩ ɛyaa mba pɩpɔzʋʋ se «pañɩnɩ Ɛsɔ» nɛ «patakɩ» nɛ pana-ɩ yɔ pa-taa.

17, 18. (a) Ɛbɛ yɔɔ pɩcɛyaa se ɛyaa ɩñɔtɩnɩ Ɛsɔ? (b) Nɛ lɔŋ weyi ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ ɛzɩma Pɔɔlɩ kpaɣnaa nɛ pɩsa nɛ pewelisini-i yɔ pɩ-taa?

¹⁷ Pɩwɛɛ se ɛyaa ɩsɔɔlɩ se pɔñɔtɩnɩ Ɛsɔ. Pɔɔlɩ yɔɔdaa se Ɛsɔ yɔɔ «ɖɩwɛ wezuu nɛ ɖiciɣdiɣ nɛ ɖɩwɛɛ.» Pɔɔlɩ tɔm tʋnɛ, Bibl taa tazɩyaa nabɛyɛ yɔɔdaa se Krɛɛtɩ mba takayɩsɩ mayʋ Epimenid weyi ɛcaɣ wezuu pɩnzɩ 500 waa taa P.P.Y. yɔ, ɛ-tɔm natʋyʋ Pɔɔlɩ yɔɔdaɣ, nɛ Atɛɛnɩ mba sɩɩnaa layaa kaawɛnɩ  ñamtʋ takayɩsɩ mayʋ ɛnʋ ɛ-yɔɔ. Pɔɔlɩ yɔɔdɩ lɩmaɣzɩyɛ lɛɛɖɛ nɖɩ ɖɩ-yɔɔ pɩwɛɛ se ɛyaa ɩñɔtɩnɩ Ɛsɔ yɔ ɖɩ-tɔm nɛ eheyi ɛ-tɔm welisiyaa se pa-takayɩsɩ mayaa nabɛyɛ maɣmaɣ yɔɔdaa se: «Mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɖɩkɛ ɖɔɖɔ e-piya.» (Tʋma 17:28) Pɩwɛɛ se ɛyaa ɩñɔtɩnɩ Ɛsɔ mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛnʋ lɩzɩnɩ kajalaɣ abalʋ, nɛ ɖa-tɩŋa ɖɩkɛ ɛlɛ lʋlʋʋ taa mba. Pɩsa nɛ Pɔɔlɩ seɣti ɛ-tɔm welisiyaa nɛ pewelisini-i lɛ, ɛlabɩnɩ tʋmɩyɛ Grɛɛkɩ mba takayɩsɩ nzɩ ɛ-tɔm welisiyaa kaañaŋaɣ yɔ sɩ-taa nasɩyɩ taa tɔm. e Ɛzɩ Pɔɔlɩ yɔ, nabʋyʋ taa ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩlabɩnɩ tʋmɩyɛ takayɩsɩ nasɩyɩ taa tɔm pazɩ nɛ ɖɩñɩɣnɩ niye tɔm natʋyʋ yɔɔ; sɩpɩzɩɣ nɛ sɩkɛ caanaʋ taa takayɩsɩ yaa takayɩsɩ lɛɛsɩ nzɩ ɛyaa ñaŋ yɔ. Kɩɖaʋ nakʋyʋ yɔ: Ye pɩcɛyaa yɔ, ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩlabɩnɩ tʋmɩyɛ takayaɣ nakɛyɛ, ŋga ɛyaa ñaŋ yɔ ka-taa tɔm natʋyʋ nɛ ɖɩsɩnɩnɩ ɛyʋ weyi ɛtɩkɛ Yehowa Aseɣɖe Tʋ yɔ nɛ ɛtɩlɩ ɖenɖe cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ kazandʋ yaa lakasɩ nasɩyɩ lɩnaa yɔ.

¹⁸ Pɩtalʋʋnɩ cɩnɛ yɔ, Pɔɔlɩ yɔɔdɩ Ɛsɔ yɔɔ tɔm kɩcɛyɩtʋ sakɩyɛ, ɛlɛ ɛlabɩ lɛɣzɩtʋ ɛ-tɔm yɔɔdʋʋ taa nɛ tɩmʋnɩ ɛ-tɔm welisiyaa kɩcɛyɩm. Ɛbɛ yɔɔ apostoloo Pɔɔlɩ heyi tɔm ndʋ tɩ-tɩŋa Atɛɛnɩ mba? Eheyi-wɛ kpaagbaa lɩmaɣzɩyɛ nɖɩ ɖɩ-yɔɔ eheyi-wɛ tɔm ndʋ yɔ.

19, 20. (a) Ɛzɩma Pɔɔlɩ kpaɣnɩ lɛɣtʋ nɛ ɛwɩlɩ se sɩʋ kpelisi sɛʋ kɛ tulutu? (b) Nɩŋgbanzɩ nzɩ pɩɩcɛyaa se Pɔɔlɩ tɔm welisiyaa ɩkpɛzɩ?

¹⁹ Pɔɔlɩ seɣti ɛ-tɔm welisiyaa se pala nabʋyʋ. Ɛɖaɣnɩ pɩsʋʋ Grɛɛkɩ mba takayɩsɩ taa tɔm ndʋ ɛɛlabɩnɩ tʋmɩyɛ yɔ tɩ-taa lɛɛtʋ yɔɔ nɛ ɛtɔ se: «Ye mbʋ, ɖɩkɛ Ɛsɔ piya; pʋyɔɔ lɛ, pɩtɩmʋna se ɖɩmaɣzɩ se Ɛsɔ wɛ ɛzɩ sika yaa liidiye yaa kaaʋ, yaa ɛzɩ mbʋ ɛyaa maɣzaa nɛ polu yɔ.» (Tʋma 17:29) Ye Ɛsɔ ɛlɩzɩnɩ ɛyaa yɔ, ɛzɩma ɛpɩzɩɣ nɛ ɛwɛɛ ɛzɩ sɩʋ kpelisi nzɩ ɛyaa luba yɔ? Pɔɔlɩ kpaɣnɩ lɛɣtʋ nɛ ɛcɔlɩ pa-lɩmaɣza nɛ patɩlɩ se tulutu pɩkɛnaa se ɛyʋ ɛsɛɛ sɩʋ kpelisi nzɩ ɛyʋ luba yɔ. (Keɣ. 115:4-8; Iza. 44:9-20) Pɔɔlɩ yɔɔdaa se «pɩtɩmʋna se ɖɩmaɣzɩ,» nɛ pɩwɩlɩɣ se ɛ-maɣmaɣ ɛwɛ pɩ-taa. Piyeba nɛ pɩwɛɛ kɛlɛʋ se pamʋ ɛ-lɔŋ tasʋʋ.

²⁰ Pɔɔlɩ wɩlɩ kpayɩ se pɩɩpɔzaa se ɛ-tɔm welisiyaa ɩkpɛzɩ nɩŋgbanzɩ nasɩyɩ. Ɛyɔɔdaa se: «Ɛsɔ kaahuuzi ɛsa kaatɩlɩtʋ alɩwaatʋ ndʋ tɩ-yɔɔ [alɩwaatʋ ndʋ pamaɣzaɣ se papɩzɩɣ nɛ pɛsɛɛ sɩʋ kpelisi nɛ pɔ-tɔm kɛdɩnɩ Ɛsɔ yɔ tɩ-yɔɔ]; ɛlɛ lɛɛlɛɛyɔ lɛ, ɛwɛɛ nɛ eheyiɣ ɛyaa tɩŋa paa le se pɩwɛɛ se pekpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ.» (Tʋma 17:30) Pʋtɔma yɔ, pɩɩcɛyɩ mba pewelisaɣni-i yɔ pa-taa nabɛyɛ se eheyi-wɛ se pekpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ. Ɛlɛ tɔm ndʋ eeheyi-wɛ yɔ tɩwɩlɩɣ se Ɛsɔ tɩnɩ pe-wezuu nɛ pakaɣ-ɩ labʋ akɔnta. Pɩɩcɛyaa se pañɩnɩ Ɛsɔ, pɛkpɛlɩkɩ nɛ patɩlɩ-ɩ nɛ pacaɣ wezuu nɛ pɩla nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ tɔm ndʋ pɛkpɛlɩkaa yɔ. Pɩɩwɛɛ se Atɛɛnɩ mba ɩnɩɩ pɩ-taa se sɩʋ kpelisi sɛtʋ kɛ kɩwɛɛkɩm nɛ pekizi sɩ-sɛʋ.

21, 22. (a) Tɔm kɩcɛyɩtʋ ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdaa nɛ ɛkɔnɩ ɛ-tɔm ñʋʋ? (b) Nɛ ɛzɩma titukuuni-ɖʋ sɔnɔ?

 ²¹ Pɔɔlɩ kɔ ɛ-tɔm ñʋʋ nɛ tɔm kɩcɛyɩtʋ tʋnɛ: «[Ɛsɔ ɖʋ] kɩyakʋ nakʋyʋ, ŋgʋ ki-wiye ɛɖʋwa se ɛtɩŋɩɣnɩ ɛyʋ weyi ɛlɩzaa yɔ ɛ-yɔɔ nɛ ɛhʋʋnɩ tɛtʋ kpeekpe tɔm siɣsiɣ yɔ, nɛ efezi ɛyʋ ɛnʋ nɛ sɩɖaa taa se ɛwɩlɩ ɛyaa tɩŋa se pɩkaɣ labʋ mbʋ.» (Tʋma 17:31) Atɛɛnɩ mba tɩlʋʋ se Ɛsɔ Tɔm hʋʋ kɩyakʋ wɛɛ nɛ kɩñɔtʋʋ yɔ, pɩwɛɛ se piseɣti-wɛ nɛ pañɩnɩ Ɛsɔ nɛ pana-ɩ. Pɔɔlɩ tɩyaa Tɔm hʋyʋ weyi Ɛsɔ lɩzaa yɔ ɛ-hɩɖɛ. Ɛlɛ ɛyɔɔdɩ Tɔm hʋyʋ ɛnʋ ɛ-tɔm ndʋ tɩpɩzɩɣ nɛ tɩɖɩɣzɩ ɛ-tɔm welisiyaa yɔ: Tɔm hʋyʋ ɛnʋ ɛɛcaɣ wezuu ɛzɩ ɛyʋ yɔ, ɛsɩ nɛ Ɛsɔ fezi-i nɛ sɩɖaa taa.

²² Pɔɔlɩ kɔ tɔm ñʋʋ kɔʋ mbʋ yɔ, ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ lɔŋ sakɩyɛ pɩ-taa. Ðɩnawa se Tɔm hʋyʋ weyi Ɛsɔ lɩzaa yɔ ɛnʋ lɛ Yesu Krɩstʋ weyi Ɛsɔ fezi-i nɛ sɩɖaa taa yɔ. (Yoh. 5:22) Ðɩnawa ɖɔɖɔ se Tɔm hʋʋ kɩyakʋ kaɣ kpaɣʋ pɩnzɩ kudoku nɛ kɩñɔtɩ kpam. (Natʋ 20:4, 6) Ðiiseɣ Tɔm hʋʋ kɩyakʋ sɔɔndʋ, ɖɩnawa se kɩkaɣ kɔnʋʋ wazasɩ nzɩ sɩ-wayɩ fɛyɩ yɔ mba pakaɣ wɛʋ siɣsiɣ yɔ. Pefezuu Yesu Krɩstʋ nɛ sɩɖaa taa yɔ, pɩwɩlɩɣ se lidaʋ kɩbaŋʋ ŋgʋ ɖɩwɛnɩ cee wayɩ yɔɔ yɔ, paa pɩɩkpawa nɛ pitii yɔ kɩkaɣ labʋ.

23. Ɛzɩma ɛyaa mʋ Pɔɔlɩ tɔm?

²³ Ɛyaa mba pewelisaɣni Pɔɔlɩ yɔ pɩtɩkɛ lɩmaɣza kʋɖʋma paamʋnɩ ɛ-tɔm. «Panɩ sɩɖaa femtu tɔm lɛ, nabɛyɛ paɣzɩ woŋuu.» Lalaa ñañaŋaɣ Pɔɔlɩ, ɛlɛ patɩla lɛɣzɩtʋ se pɛwɛɛnɩ tisuu; pɔyɔɔdaa se: «Ðɩkaɣ-ŋ tasʋʋ welisinuu tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ.» (Tʋma 17:32) Paa mbʋ yɔ nabɛyɛ pazɩ kpɛzɩ nɩŋgbanzɩ nzɩ pɩpɔzʋʋ yɔ. Bibl yɔɔdaa se: «Ɛyaa nabɛyɛ kpɛndɩ ɛ-yɔɔ nɛ papaɣzɩ wɛnʋʋ tisuu. Pa-taa kɛlɛ Diyonisiyuusi weyi ɛɛkɛ tɔm hʋyʋ Areyoopaajɩ tɔm ɖɩhʋyɛ taa yɔ, nɛ halʋ weyi payaɣ se Damarisi yɔ, nɛ pɩtasɩnɩ ɛyaa lalaa.» (Tʋma 17:34) Sɔnɔ ɖɔɖɔ ɖɩkatɩɣ wɛtʋ ndʋ ɖɔ-tɔm susuu taa. Ɛyaa nabɛyɛ pɩzɩɣ nɛ powoŋ-ɖʋ, lalaa lɛ papɩzɩɣ nɛ pañam-ɖʋ, ɛlɛ paamʋʋ ɖɔ-tɔm. Paa mbʋ yɔ, ɖa-taa lakɩ leleŋ kpem alɩwaatʋ ndʋ nabɛyɛ mʋʋ Kewiyaɣ tɔm nɛ papɩsɩɣ koobiya yɔ.

24. Tɔm ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdɩ Areyoopaajɩ yɔ, lɔŋ weyi tɩkpɛlɩkɩɣ-ɖʋ?

²⁴ Tɔm ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdaa yɔ tɩkpɛlɩkɩɣ-ɖʋ se alɩwaatʋ ndʋ ɖisusuu tɔm yɔ, pɩcɛyaa se ɖɩcɔlɩ ɖɔ-tɔm camɩyɛ, ɖɩyɔɔdɩ tɔm ndʋ tiyeki nɛ ɛyaa taa tɛ se toovenim tɔm ɖiheyiɣ-wɛ yɔ nɛ ɖɩyɔɔdɩ ɖɔɖɔ tɔm ndʋ tɩlakɩ nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ ɖɔ-tɔm welisiyaa kɩcɛyɩm yɔ. Tɩkpɛlɩkɩɣ-ɖʋ ɖɔɖɔ se pɩwɛɛ se ɖɩwɛɛnɩ suuɖu nɛ ɖɩyɔɔdɩnɩ nɔɔ kɩbaŋa ɛyaa mba petisiɣ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ wɩlɩtʋ yɔɔ yɔ. Ðɩpɩzɩɣ ɖɔɖɔ nɛ ɖɩkpɛlɩkɩ tɔm kɩcɛyɩtʋ tʋnɛ: Pɩfɛyɩ kaaʋ se ɖɩca lɩm Bibl taa toovenim tɔm taa se tɩkɛdɩnɩ ɖɔ-tɔm welisiyaa. Ye ɖɩmaɣzɩɣnɩ apostoloo Pɔɔlɩ yɔ, ɖɩkaɣ kɛʋ wɩlɩyaa kɩbama ɖɔ-tɔm susuu taa. Pɩtasɩ lɛ, ye ɛgbɛyɛ yɔɔ cɔnɩyaa ɩmaɣzɩɣnɩ ɛ-kɩɖaʋ yɔ pɩpɩzɩɣ pɩsɩnɩ-wɛ nɛ pɛkɛ wɩlɩyaa kɩbama ɛgbɛyɛ taa. Ðɩnɛ ɛlɛ ɖɩwɛɣnɩ mbʋ payɩ pɩpɔzʋʋ-ɖʋ yɔ nɛ ɖɩpɩzɩ ɖɩsɩnɩ lalaa «nɛ pañɩnɩ Ɛsɔ . . . nɛ pana-ɩ toovenim taa.»—Tʋma 17:27.