1, 2. (a) Nʋmɔʋ ŋgʋ Pɔɔlɩ kaɣaɣ ɖɔm? (b) Nɛ pɩtɩla ɛbɛ yɔɔ ɛnɩɣzaɣ?

 KOMINA ñʋʋdʋ Fɛsɩtuusi kaaheyi Pɔɔlɩ se: «Ŋkaɣ wobu Sezaarɩ cɔlɔ.» Pɩtʋʋ fɛyɩ se Pɔɔlɩ maɣzaɣ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ ɖoŋ ɖoŋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ tɩkaɣaɣ ɖoŋ wɛnʋʋ e-wezuu caɣʋ yɔɔ. Pɔɔlɩ kaawɛʋ salaka taa yɔ pɩtɛm labʋ pɩnzɩ 2, nɛ nʋmɔʋ kɩɖaɣlʋʋ ŋgʋ ɛkaɣ ɖɔm se ewolo Roma yɔ pɩtɩla kɩkaɣ yebu nɛ wɛtʋ ndʋ tɩ-taa ɛwɛɛ yɔ tɩlɛɣzɩ. (Tʋma 25:12) Paa mbʋ yɔ Pɔɔlɩ kaaɖɔm nʋmɔŋ sakɩyɛ teŋgu yɔɔ nɛ ɛɛkatɩ tɩlasɩ ɩ-taa nɩɩyɩ taa. Pʋyɔɔ lɛ pɩtɩla, Pɔɔlɩ nɩɣzaɣ nʋmɔʋ ɖɔm pʋnɛ pɩ-yɔɔ nɛ ɛzɩma ɛkaɣ yɔɔdɩnʋʋ Sezaarɩ yɔ pɩ-yɔɔ.

² Pɔɔlɩ kaakatɩ «kala teŋgu yɔɔ» tam sakɩyɛ. Halɩ ɛsʋ mɛlɛ tam nabudozo nɛ kɩyɔkɩ, nɛ ɛcaɣ teŋgu taa ɖoo pilim nɛ evemiye pilim. (2 Kɔr. 11:25, 26) Pɩtasɩ lɛ, ɛɖɔŋaɣ Ɛsɔtɔm tiyiyu nʋmɔŋ lɛ, ɛɛwɛ ɛ-tɩ yɔɔ; ɛlɛ ɛkaɣ nʋmɔʋ kɩɖaɣlʋʋ kʋnɛ ɖɔm ɛzɩ salaka tʋ yɔ. Ɛpɩzɩɣ nɛ ɛɖɔ nʋmɔʋ kilomɛtawaa 3000 kpaɣnɩ Sezaaree nɛ piwolo Roma nɛ nabʋyʋ ɛɛtalɩɣ-ɩ? Paa ɛtalɩ Roma cɩŋgɩlɩm, ɛzɩ paakaɣ ɛ-tɔm kʋʋ se ɛmʋnɩ sɩm na? Tɔzɩ se komina ŋgʋ kɩɩkɩlɩ wɛnʋʋ ɖoŋ Sataŋ ɛjaɖɛ taa alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa yɔ, ŋgʋ kaɣaɣnɩ hʋʋ ɛ-tɔm.

3. (a) Pɔɔlɩ kaatɛm ɛ-taa se ɛlakɩ we? (b) Nɛ ɛbɛ ɖɩkaɣ naʋ tɔm ñʋʋ kʋnɛ kɩ-taa?

³ Ŋmaɣzɩɣ se mbʋ pɩɩɖaŋɩ Pɔɔlɩ nɛ ɛsɩndaa yɔ ɛmaɣzaɣ pɩ-yɔɔ lɛ pɩlakaɣ-ɩ ɛzɩ lidaʋ nakʋyʋ fɛyɩ yɔ? Aayɩ! Ɛɛnawa se ɛkaɣ katʋʋ tɩlasɩ, ɛlɛ ɛtaatɩlɩ tɩlasɩ nzɩ ɖeyi ɖeyi ɛkaɣ katʋʋ yɔ. Ɛtɩha nʋmɔʋ se mbʋ pɩ-yɔɔ ɛfɛyɩnɩ ɖoŋ nɩɩyɩ yɔ pɩ-yɔɔ nɩɣzʋʋ eyele nɛ elesi taa leleŋ weyi ɛɛwɛnɩ ɛ-Ɛsɔ sɛtʋ tʋmɩyɛ labʋ taa yɔ. (Mat. 6:27, 34) Pɔɔlɩ kaanawa se Yehowa kaasɔɔlaa se ɛtɩŋnɩ wala wena payɩ ɛwɛna yɔ a-yɔɔ nɛ esusi Kewiyaɣ tɔm, nɛ ɛɛnawa se Yehowa sɔɔlaa ɖɔɖɔ se esusi-tʋ ajɛɛ ñʋndɩnaa. (Tʋma 9:15) Pɔɔlɩ kaatɛm ɛ-taa se ɛlakɩ tʋmɩyɛ nɖɩ, paa kaɖɛ nɖɩ ɛkatɩɣ yɔ. Ða ɖɔɖɔ ɖa-kaɖʋwa lɛ. Ye mbʋ, iyele nɛ ɖɩtazɩ nɛ ɖɩna mbʋ pɩɩlabɩ alɩwaatʋ ndʋ Pɔɔlɩ ɖɔŋaɣ nʋmɔʋ ŋgʋ yɔ nɛ lɔŋ weyi pɩkpɛlɩkɩɣ-ɖʋ yɔ.

4. (a) Mɛlɛ ŋgʋ Pɔɔlɩ kaasʋwa nɛ ɛpaɣzɩ ɛ-nʋmɔʋ ɖɔm? (b) Nɛ mba kaasɩ-ɩ?

⁴ Paaɖʋzɩ Pɔɔlɩ nɛ salaka tɩnaa lalaa Roma sɔɔja sɔsɔ Yuliyuusi nesi  tɛɛ, nɛ ɛlɛ kpaɣ lɩmaɣzɩyɛ se paasʋʋ tadɩyɛ mɛlɛ ŋgʋ kɩɩtalɩ Sezaaree yɔ. Mɛlɛ ŋgʋ kɩɩlɩnɩ Adramitiyɔɔm mɛlɛnaa ɖɩzɩŋɩyɛ nɖɩ ɖɩwɛ Aazii Cikpeluu wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa kidiiliŋ yɔɔ yɔ ɖɩ-taa. (Adramitiyɔɔm kaaha ɛsa nɛ Mitiilɛɛnɩ tɛtʋ, nɛ Mitiilɛɛnɩ ñaawɛ lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ ndʋ payaɣ se Lɛsɩbɔsɩ yɔ tɩ-taa.) Mɛlɛ ŋgʋ kɩkaɣ ɖɛnʋʋ hayo kiŋ, nɛ pʋwayɩ lɛ wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa kiŋ, nɛ kɩsɩŋɩɣ lona ndɩ ndɩ taa nɛ kitisiɣ wondu nɛ kɩkpakɩɣ lɛɛtʋ. Mɛlɛnaa mba, pataamʋnɩ nʋmɔɖɔnaa, kɔzɩ kɔzɩ salaka tɩnaa. (Kalɩ aɖakaɣ « Tadɩyɛ mɛlɛ sʋʋ.») Ñʋʋ leleŋ lɛ se pɩtaakɛ Pɔɔlɩ ɖeke kɛnɩnɩ Krɩstʋ tʋ weyi ɛɛwɛ mɛlɛ taa ɛzaɣtʋ laɖaa hɛkʋ taa yɔ. Paa pɩtɩɖɔɔ yɔ, Aristaarkɩ nɛ Luka paasɩ-ɩ. Nɛ pɩtʋʋ fɛyɩ se Luka manɩ ɛzɩma nʋmɔʋ ŋgʋ kɩɩɖɔma yɔ. Ðɩɩsɩŋ se koobiya siɣsiɣ tɩnaa mba paahɛyɩ pa-nʋmɔʋ ɖɔm liidiye yaa paasʋ mɛlɛ ŋgʋ ɛzɩ Pɔɔlɩ lɩmɖʋyaa yɔ.—Tʋma 27:1, 2.

5. (a) Pɔɔlɩ talɩ Sidɔɔ lɛ, ɛbɛ paha-ɩ nʋmɔʋ se ɛla? (b) Nɛ pɩsɩɣnɩ-ŋ se ŋmaɣzɩ ɛbɛ yɔɔ?

⁵ Mɛlɛ kpaɣ hayo kiŋ nʋmɔʋ nɛ pɩla evemiye kʋɖʋmɖɩyɛ lɛ, kɩsɩŋ Siirii kidiiliŋ yɔɔ Siidɔɔ tɛtʋ ndʋ tiiposini Sezaaree ɛzɩ kilomɛtanaa 110 mbʋ yɔ tɩ-taa. Ɛzɩma Yuliyuusi lakaɣ salaka tɩnaa lalaa yɔ pɩwɛ ɛzɩ pɩɩwɛ ndɩ nɛ mbʋ ɛlakaɣ Pɔɔlɩ yɔ. Pɩtɩla ɛlakaɣ Pɔɔlɩ mbʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ Pɔɔlɩ kaakɛ Roma tʋ nɛ nabʋyʋ taawɩlɩɣ se ɛlabɩ kɩwɛɛkɩm nabʋyʋ. (Tʋma 22:27, 28; 26:31, 32) Yuliyuusi kaaha Pɔɔlɩ nʋmɔʋ se ɛlɩɩ mɛlɛ taa nɛ ewolo ɛna Krɩstʋ mba lalaa. Pɔɔlɩ kaawɛʋ salaka taa yɔ pileɖaa nɛ pɩtʋʋ fɛyɩ se ɛtalɩ e-koobiya cɔlɔ lɛ, pa-taa kaawɛ leleŋ se pala nabʋyʋ nɛ pasɩnɩ-ɩ. Ŋpɩzɩɣ ŋmaɣzɩ nɛ ŋna se nʋmɔŋ weyi yɔɔ ŋpɩzɩɣ ŋtɩŋna nɛ ŋwɩlɩ se ŋwɛnɩ agɔma mʋʋ maɣzɩm. Ye ŋmaɣzɩɣnɩ koobiya mba nɛ ŋmʋʋ lalaa ɛgɔndʋ yɔ, pɩkaɣ-ŋ ɖoŋ kpazʋʋ.—Tʋma 27:3.

6-8. (a) Pɔɔlɩ nɛ ɛ-taabalaa paakʋyɩ Sidɔɔ nɛ powoki Kiniidi lɛ, ɛzɩma pɩɩɖɔma? (b) Nɛ pɩtɩla tɔm susuu wala wena Pɔɔlɩ kaahiɣaa?

⁶ Mɛlɛ kʋyɩ Siidɔɔ lɛ, kɩcɔlɩ kidiiliŋ kpaʋ yɔɔ nɛ kɩtɩŋnɩ Siliisii cɔlɔ. Siliisii kaañɔtɩnɩ Taarɩsɩ ɖenɖe Pɔɔlɩ caɣaa nɛ ɛpaɣlɩ yɔ. Luka tɩyɔɔdɩ se mɛlɛ tasɩ sɩŋʋʋ lona naayɛ taa, ɛlɛ ɛyɔɔdaa se pe-weziŋ kaasʋ  kaɖɛ taa, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛmawa se «helim makaɣ tuluŋa.» (Tʋma 27:4, 5) Nɛ paa pɩtaawɛɛ kɛlɛʋ yɔ, ɖɩɩpɩtɩɣ se Pɔɔlɩ kaatɩŋnɩ wala wena eehiɣaa yɔ a-tɩŋa a-yɔɔ nɛ esusi tɔm kɩbandʋ. Pɩtʋʋ fɛyɩ se ɛɛlɩzɩ aseɣɖe salaka tɩnaa lalaa mɛlɛ ŋgʋ kɩ-taa, pɩkpɛndɩnɩ mɛlɛ sayaa nɛ sɔɔjanaa nɛ ɛyaa mba payɩ ɛkataɣ lona wena a-taa mɛlɛ sɩŋaɣ yɔ. Ða ɖɔɖɔ ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩlabɩnɩ tʋmɩyɛ wala wena ɖihikiɣ yɔ nɛ ɖɩlɩzɩnɩ aseɣɖe mbʋ?

⁷ Pʋwayɩ lɛ mɛlɛ talɩ Miiri; mɛlɛnaa ɖɩzɩŋɩyɛ nɖɩ, ɖɩwɛ Aazii Cikpeluu hadɛ kiŋ kidiiliŋ yɔɔ. Patalɩ peeɖe lɛ, Pɔɔlɩ nɛ nʋmɔɖɔnaa lalaa pasʋʋ mɛlɛ kɩfalʋʋ, ŋgʋ kaɣnɩ-wɛ wonuu Roma. (Tʋma 27:6) Pʋbʋ taa lɛ, Roma mba yakaɣ tɔɔnaɣ pee sakɩyɛ Ejipiti, nɛ mɛlɛnaa mba pakpakaɣ tɔɔnaɣ ŋga yɔ pasɩŋaɣ Miiri. Pa-taa nakʋyʋ Yuliyuusi kaaheyi sɔɔjanaa nɛ salaka tɩnaa se pasʋʋ. Nɛ pɩtʋʋ fɛyɩ se mɛlɛ ŋgʋ kɩɩpaɣlaa nɛ pɩkɩlɩ kajalaɣ ñɩŋgʋ ŋgʋ paasʋwa yɔ. Kɩɩkpaɣ blee nɛ ɛyaa 276: Mɛlɛ sayaa, sɔɔjanaa, salaka tɩnaa nɛ ɛyaa lalaa mba powokaɣ Roma yɔ. Ɛyaa kaaɖɔ mɛlɛ ŋgʋ kɩ-taa, nɛ pɩɩha Pɔɔlɩ waɖɛ kɩfaɖɛ se esusi-wɛ tɔm, nɛ ɖɩɩpɩtɩɣ se mbʋ ɛlaba.

⁸ Pakʋyɩ Miiri lɛ, powolo pasɩŋ Kiniidi, Aazii Cikpeluu hadɛ kiŋ wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa. Ye helim ɛmakɩ camɩyɛ yɔ, mɛlɛ kpakɩɣ evemiye mbʋ yɔ nɛ kɩɖɔmnɩ nʋmɔʋ ŋgʋ. Ɛlɛ Luka kɛdaa se ‘pɔɖɔm hɛɛɛ kɩyakɩŋ sakɩyɛ, nɛ pɩlabɩ-wɛ kaɖɛ pʋcɔ nɛ patalɩ Kiniidi.’ (Tʋma 27:7a) Helim taasɩnɩ-wɛ se pɔɖɔ nʋmɔʋ ŋgʋ kɛlɛʋ. (Kalɩ aɖakaɣ « Mediiteraanee teŋgu yɔɔ helim mbʋ pɩmakɩ tuluŋa yɔ.») Helim ɖoŋ ñɩmbʋ nɛ lɩm hola pañamsaɣ mɛlɛ lɛ, maɣzɩ nɛ ŋna kaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa mɛlɛ taa mba kaawɛ yɔ!

9, 10. Paañɔtɩnɩ Krɛɛtɩ tɛtʋ lɛ, tɩlasɩ nzɩ paakataa?

⁹ Mɛlɛ kʋyɩ Kiniidi lɛ, mɛlɛ sayʋ kpaɣ lɩmaɣzɩyɛ se pɛɖɛɛnɩ wɩsɩ ɖɩɖʋyɛ taa kiŋ, ɛlɛ Luka weyi ɛɛnanɩ ɛ-ɛsa mbʋ pɩlaba yɔ, ɛkɛdaa se: «Helim taaha-ɖʋ nʋmɔʋ se ɖɩɖɛɛnɩ ɛsɩndaa.» (Tʋma 27:7b) Mɛlɛ posini kidiiliŋ lɛ, helim ɖoŋ ñɩmbʋ nabʋyʋ lɩɩnɩ hayo kiŋ nɛ pituyi-kʋ nɛ piwoni hadɛ kiŋ, pɩtɩla piituyi-kʋ ɖoŋ siŋŋ. Alɩwaatʋ natʋyʋ, helim ɖoŋ ñɩmbʋ nabʋyʋ makaɣ lɛ, Siiprɩ lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ kaayabɩnɩ mɛlɛ ñʋʋ, nɛ lɛɛlɛɛyɔ lɛ Krɛɛtɩ lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ kaɣnɩ kɩ-ñʋʋ yabʋ. Mɛlɛ talaa nɛ kɩɖɛɛ Salɩmonee yɔɔ, Krɛɛtɩ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa lɛ, pɩla weewee pazɩ. Mbʋ pʋyɔɔ yɔ mɛlɛ kaatalɩ Krɛɛtɩ lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ hadɛ kiŋ, ɖenɖe helim taakɩlɩ wɛʋ ɖoŋ yɔ. Alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa, pɩtɩla mba paawɛ mɛlɛ taa yɔ, paatisi fezuu fʋʋʋ se palɩ pɩ-taa. Ɛlɛ mɛlɛ sayaa nawa se pɩkazɩ pazɩ lɛ nikaɣ alɩwaatʋ paɣzɩɣ, nɛ mɛlɛ saʋ kaɣ wɛʋ kaɖɛ nɛ pɩkɩlɩ. Nɛ pɩhaɣaɣ-wɛ nɩɣzɛ.

¹⁰ Luka kɛdaa se: «Pɩlabɩ-ɖʋ kaɖɛ pʋcɔ nɛ ɖɩcɔlɩ [Krɛɛtɩ] kidiiliŋ, nɛ ɖɩkɔɔ ɖɩtalɩ lone nɖɩ payaɣ se Mɛlɛnaa Ðɩzɩŋɩyɛ Kɩbanɖɛ yɔ ɖɩ-taa.» Paañɔtɩnɩ tɛtʋ, pʋyɔɔ lɛ helim taakɩlɩ ɖoŋ, paa mbʋ yɔ mɛlɛ saʋ kaawɛ kaɖɛ. Ɛlɛ pehiɣ lone naɖɩyɛ Krɛɛtɩ hadɛ kiŋ kidiiliŋ yɔɔ nɛ pasɩnzɩ mɛlɛ peeɖe. Luka kɛdaa se paacaɣ «alɩwaatʋ sakɩyɛ» peeɖe, ɛlɛ ye paacaɣaa nɛ  pɩkɩlɩ leɖuu yɔ, paakatɩ tɩlasɩ nɛ pɩkɩlɩ ɖɔɖɔ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ septembre nɛ octobre fenasɩ taa mɛlɛ saʋ kaakɩlɩ kaɖɛ.—Tʋma 27:8, 9.

11. (a) Lɔŋ weyi Pɔɔlɩ tasɩ mɛlɛ taa mba? (b) Ɛlɛ lɩmaɣza wena pakpaɣaa?

¹¹ Pɩtɩla nʋmɔɖɔnaa nabɛyɛ kaapɔzɩ Pɔɔlɩ lɔŋ tasʋʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ Pɔɔlɩ kaaɖɔm nʋmɔʋ tam sakɩyɛ Mediiteraanee teŋgu yɔɔ. Pɔɔlɩ tasɩ-wɛ lɔŋ se pɩtɩmʋna se mɛlɛ ɛkʋyɩ peeɖe, pɩtɩkɛ mbʋ yɔ pakaɣ «lesuu wondu siŋŋ» nɛ halɩ pɩtɩla pakaɣ lesuu pe-weziŋ maɣmaɣ. Ɛlɛ mɛlɛ sayʋ nɛ mɛlɛ tʋ paasɔɔlaa se mɛlɛ ɛɖɛɛ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ pɩtɩla pamaɣzaɣ se ye pɛɖɛwa yɔ, papɩzɩɣ nɛ pehiɣ lone naɖɩyɛ, nɖɩ ɖɩ-taa kaɖɛ naɖɩyɛ ɛɛtalɩɣ-wɛ yɔ. Pʋyɔɔ paayeba nɛ Yuliyuusi nɛ mɛlɛ taa ɛyaa hɔɔlʋʋ sɔsɔʋ taa tɛ se pɩwɛɛ se pañaɣ pana nɛ patalɩ Fenikɩsɩ mɛlɛnaa ɖɩzɩŋɩyɛ. Pɩtɩla ɖɩɩpaɣlaa nɛ pɩkɩlɩ ɖenɖe paawɛɛ yɔ nɛ papɩzaɣ se pacaɣ ɖɩ-taa nɛ nikaɣ alɩwaatʋ tɛ. Pʋyɔɔ helifɛtaɣ nakɛyɛ lɩnɩ hadɛ kiŋ lɛ, pakpaɣ nʋmɔʋ; mbʋ pʋyɔɔ yɔ pamaɣzaɣ se kakaɣ-wɛ sɩnʋʋ.—Tʋma 27:10-13.

12. (a) Pakʋyɩ Krɛɛtɩ lɛ, tɩlasɩ nzɩ pakataa? (b) Nɛ ɛzɩma mɛlɛ sayaa laba?

¹² Peeɖe pɩtasɩ saʋ miŋ nɛ pɩkɩlɩ. Hayo kiŋ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa «helim sɔsɔm» nabʋyʋ paɣzɩ mabʋ. Pɩpaɣzɩ mabʋ lɛ, ‘Koodaa lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ’ ndʋ tiiposini Mɛlɛnaa Ðɩzɩŋɩyɛ Kɩbanɖɛ ɛzɩ kilomɛtanaa 65 yɔ, tikendi pɔ-yɔɔ pazɩ. Ɛlɛ paawɛ kaɖɛ taa mbʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ helim mbʋ pɩpɩzaɣ se pɩɖɛnɩ-wɛ nɛ hadɛ kiŋ nɛ mɛlɛ wolo kiyooni Afrika kidiiliŋ yɔɔ kañɩŋa. Sɔɔndʋ kpaɣaɣ mɛlɛ sayaa se pɩtaakɛdɩ nɛ pɩla mbʋ, pʋyɔɔ pañaɣ pana se pakpazɩ kpɩyʋʋ cikpeluu ŋgʋ kɩɩwɛ mɛlɛ wayɩ yɔ mɛlɛ taa. Ɛlɛ pɔtɔɔ kʋñɔŋ pʋcɔ nɛ papɩzɩ pakpazɩ-kʋ, mbʋ pʋyɔɔ pɩwɛ ɛzɩ lɩm kaasu kɩ-taa yɔ. Pʋwayɩ lɛ, pakpaɣ nimasɩ nɛ pɔhɔkɩ mɛlɛ se ki-kpoŋgbolonaa ɩtaamɩzɩ. Nɛ petisi ɖɔɖɔ mɛlɛ kɛdɛɛkasɩ nɛ pañaɣ pana se papa ɛsa nɛ helim. Maɣzɩ nɛ ŋna ɛzɩma sɔɔndʋ kaakpa-wɛ siŋŋ yɔ! Ɛlɛ paa paañaɣ pana kpem yɔ, ‘helim sɔsɔm nɛ tɛʋ paawɛɛ nɛ pɛkpɛŋɛsɩɣ-wɛ’ mbʋ. Pʋyɔɔ kɩyakʋ 3 ñɩŋgʋ wiye lɛ, palɩzɩ wondu mɛlɛ taa nɛ pɔlɔ, nɛ pɩtʋʋ fɛyɩ se palabɩ mbʋ se kɩtaasʋʋ lɩm.—Tʋma 27:14-19.

13. Helim makaɣ lɛ, wɛtʋ ndʋ taa mɛlɛ ŋgʋ Pɔɔlɩ kaasʋwa yɔ kɩ-taa mba kaawɛ?

¹³ Pɩtʋʋ fɛyɩ se sɔɔndʋ kaakpa mɛlɛ taa mba siŋŋ. Ɛlɛ Pɔɔlɩ nɛ ɛ-taabalaa pa-taa kaatɛma se paa pɩɩlabɩ ɛzɩma yɔ paakaɣ sɩbʋ. Kɩbaɣlʋ kaatɛmɩ-ɩ heyuu se ɛkaɣ aseɣɖe lɩzʋʋ Roma tɛtʋ taa, nɛ pʋwayɩ Ɛsɔ tiyiyu nɔɔyʋ tasɩ-ɩ tɔm kʋɖʋmtʋ ndʋ heyuu. (Tʋma 19:21; 23:11) Paa mbʋ yɔ, tɛʋ nɛ helim sɔsɔm mbʋ, piwobi pɩ-yɔɔ mbʋ kpɩtaŋ 2, wɩsɩ nɛ ɖoo. Tɛʋ kaawɛ nɩʋ yɔɔ nɛ mɩndʋ huuzi tɩɩnzɩ nɛ wɩsɩ pɔ-yɔɔ; pʋyɔɔ lɛ, mɛlɛ sayʋ taapɩzɩɣ se eɖiɣzini lone nɖɩ ɖɩ-taa ɛɛwɛɛ yɔ, nɛ ɛtaanaɣnɩ ɛsɩndaa ɖɔɖɔ se ɛpɩzɩ nɛ ɛsaa mɛlɛ ɛzɩ pɩpɔzʋʋ yɔ. Halɩ pataapɩzɩɣ se pɔtɔɔ tɔɔnaɣ. Ɛyʋ taapɩzɩɣ se ɛmaɣzɩ tɔɔnaɣ yɔɔ nikaɣ, tɛʋ, sɔɔndʋ nɛ tɩlasɩ lɛɛsɩ nzɩ sɩ-taa pawɛɛ yɔ sɩ-taa.

14, 15. (a) Pɔɔlɩ yɔɔdaɣnɩ mɛlɛ taa mba lɛ, ɛbɛ yɔɔ ɛyɔɔdɩ lɔŋ weyi ɛɛtasɩ-wɛ yɔ ɛ-tɔm? (b) Lidaʋ tɔm ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdaa yɔ, ɛbɛ yɔɔ tɩtɔzʋʋ-ɖʋ?

¹⁴ Peeɖe Pɔɔlɩ kʋyaa nɛ ɛtasɩ yɔɔdʋʋ lɔŋ weyi ɛɛtasɩ-wɛ yɔ ɛ-tɔm,  ɛtɩyɔɔdɩ ɛ-tɔm se ɛkalɩnɩ-wɛ se pʋyɔɔ patiwelisini-i. Ɛlɛ kaɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa paawɛɛ yɔ, ɖɩwɩlaɣ kaɣlaa se lɔŋ kɩbaŋ ɛɛtasɩ-wɛ. Peeɖe eheyi-wɛ se: «Lɛɛlɛɛyɔ menseɣtiɣ-mɩ se ɩwɛɛ abalɩtʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ mɩ-taa nɔɔyʋ ɛɛkaɣ lebu, mɛlɛ ɖeke kaɣnɩ yɔkʋʋ.» (Tʋma 27:21, 22) Pɩtʋʋ fɛyɩ se Pɔɔlɩ tɔm tʋnɛ tɩɩkpazɩ mɛlɛ taa mba ɖoŋ, nɛ ɛ-taa kaalabɩ leleŋ se Yehowa ha-ɩ waɖɛ se eheyi-wɛ lidaʋ tɔm ndʋ. Pɩcɛyaa se ɖɩtɔzɩ se Yehowa maɣzɩɣ paa ɛyʋ weyi lɛ e-wezuu yɔɔ. Paa ɛyʋ weyi lɛ, e-wezuu mʋ ñɩm ɛ-ɛsɩndaa. Apostoloo Pɩyɛɛrɩ mawa se: «Yehowa . . . [tɩsɔɔlɩ] se paɖɩzɩ nɔɔyʋ; ɛlɛ ɛsɔɔlaa se ɛyaa tɩŋa ikpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ.» (2 Pɩy. 3:9) Ye mbʋ pɩcɛyɩ kpem se ɖɩla ɖo-ɖoŋ ɖeɖe nɛ ɖisusi lidaʋ tɔm ndʋ Yehowa ɖʋzɩ ɖe-nesi taa yɔ. Sɩm nɛ wezuu tɔm pɩkɛnaa.

¹⁵ Pɩtʋʋ fɛyɩ se Pɔɔlɩ kaalɩzɩ aseɣɖe ɛyaa sakɩyɛ mɛlɛ taa nɛ eheyi-wɛ ‘lidaʋ tamaɣ ŋga Ɛsɔ kaalaba’ yɔ kɔ-tɔm. (Tʋma 26:6; Kol. 1:5) Pa-tɩŋa peɖiɣzinaa se mɛlɛ kaɣ yɔkʋʋ lɛ, Pɔɔlɩ heyi-wɛ lɩmaɣzɩyɛ nɖɩ ɖɩ-yɔɔ pa-taa pɩzɩɣ nɛ pɩtɛ se lidaʋ wɛɛ yɔ. Eheyi-wɛ se: «Ðoo anɛ, Ɛsɔ weyi ɛtɩnɩ-m [yɔ] . . . e-tiyiyu nɔɔyʋ sɩŋ mɔn-cɔlɔ nɛ eheyi-m se: “Taase sɔɔndʋ, Pɔɔlɩ. Pɩwɛɛ se ŋsɩŋ Sezaarɩ ɛsɩndaa, nɛ na! Ɛsɔ ɖʋzɩ mba payɩ ña nɛ wɛ ɩwɛ mɛlɛ taa yɔ ñe-nesi tɛɛ.”» Nɛ ɛkpazɩ-wɛ ɖoŋ se: «Ɩwɛɛ abalɩtʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ mentisiɣ Ɛsɔ yɔɔ se pɩkaɣ labʋ ɖeyi ɖeyi ɛzɩ eheyuu-m yɔ. Ɛlɛ pɩwɛɛ se pɩlɩzɩ-ɖʋ lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ natʋyʋ taa.»—Tʋma 27:23-26.

16, 17. (a) Ɛzɩmtaa Pɔɔlɩ tɩmaa? Nɛ ɛbɛ lɩ pɩ-taa? (b) Tɔm ndʋ Pɔɔlɩ yɔɔdaa yɔ, ɛzɩma tɩlaba?

¹⁶ Mɛlɛ sayaa kaawɛʋ nɛ palʋkɩnɩ helim teŋgu yɔɔ yɔ, kpɩtaŋ 2 kaatɛm ɖɛʋ. Paaɖɔm ɛzɩ kilomɛtanaa 870 mbʋ yɔ. Nɛ paanɩ pɩ-taa se paañɔtɩnɩ tɛtʋ natʋyʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ pɩtɩla panɩɣaɣ ɛzɩma lɩm hola wokaɣ nɛ ayouni kidiiliŋ yɔ pɩ-taŋ. Peeɖe petisi mɛlɛ wayɩ kolosi lɩm taa se pɩsɩnɩ-wɛ nɛ palʋbɩnɩ helim nɛ pɛkɛzɩ mɛlɛ nɛ powobini tɛtʋ ndʋ panɩ tɩ-taŋ yɔ tɩ-yɔɔ kiŋ nɛ tɛtɛ Ɛsɔ kaayeba nɛ pasɩnzɩ-kʋ peeɖe. Ðɩnɛ ɛlɛ, mɛlɛ sayaa caɣaɣ se palɩɩ nɛ pese, ɛlɛ sɔɔjanaa tɩha-wɛ nʋmɔʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ Pɔɔlɩ kaaheyi sɔɔja sɔsɔ nɛ sɔɔjanaa lalaa se: «Ye abalaa panɛ patɩcaɣ mɛlɛ taa yɔ, ɩɩpɩzɩɣ nɛ ihiɣ ñʋʋ yabʋ.» Helim pasaa lɛ, Pɔɔlɩ seɣti pa-tɩŋa se pɔtɔɔ tɔɔnaɣ, nɛ ɛtasɩ-wɛ ɖoŋ kpazʋʋ se pa-taa nɔɔyʋ wezuu ɛɛkaɣ lebu. Nɛ «ɛsɛɛ Ɛsɔ [se ɛlabaɣ lɛ] pa-tɩŋa pɛ-ɛsɩndaa.» (Tʋma 27:31, 35) Pɔɔlɩ kaasɛʋ Ɛsɔ se ɛlabaɣ lɛ yɔ, pɩɩkɛnɩ kɩɖaʋ kɩbaŋʋ Luka, Aristaarkɩ nɛ sɔnɔ Krɩstʋ mba. Ña yɔ, adɩma wena ŋlakɩ ɛyaa ɛsɩndaa yɔ, akpazɩɣ-wɛ ɖoŋ nɛ ahɛzɩɣ pa-laŋa na?

¹⁷ Pɔɔlɩ tɛm tɩmʋʋ lɛ, «pɩkpazɩ pa-tɩŋa ɖoŋ nɛ . . . papaɣzɩ tɔɔnaɣ tɔɔʋ.» (Tʋma 27:36) Pʋwayɩ lɛ pakpaɣ blee ŋgʋ kɩɩwɛ mɛlɛ taa yɔ nɛ pɔlɔ teŋgu taa se papasɩ ki-yuŋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ paañɔtɩnɩ kidiiliŋ. Pɩñandaa lɛ, mɛlɛ sayaa sɛtɩ nimasɩ nzɩ pɔhɔkɩnɩ mɛlɛ kolasɩ yɔ, nɛ pɛhɛɖɩ nimasɩ nzɩ pɔhɔkɩnɩ ɖaŋ weyi pasaɣnɩ mɛlɛ yɔ; nɛ pakpazɩ kɛdɛɛka se kasɩnɩ-wɛ nɛ pasaa mɛlɛ nɛ powoni-kʋ kidiiliŋ yɔɔ. Peeɖe mɛlɛ nɔɔ woba nɛ koyooni kañɩŋa huuye naɖɩyɛ nɛ lɩm hola paɣzɩ pɛlʋʋ kpoŋgbolonaa mba paalabɩnɩ-kʋ yɔ nɛ kɩ-wayɩ kiŋ. Pɩlakaɣ mbʋ lɛ, sɔɔjanaa nabɛyɛ ñɩnaɣ se pakʋ salaka tɩnaa nɛ pa-taa nɔɔyʋ ɛtaatʋlɩ, ɛlɛ Yuliyuusi kizini-wɛ. Nɛ ɛha nɔɔ se pa-tɩŋa paya lɩm nɛ palɩɩ kidiiliŋ yɔɔ. Ɛzɩ Pɔɔlɩ kaayɔɔdʋʋ yɔ, ɛyaa 276 mba paawɛ mɛlɛ taa yɔ «pa-tɩŋa patalɩ tataa nɛ alaafɩya.» Ɛlɛ le paatalɩ mbʋ yɔ?—Tʋma 27:44.

18-20. (a) Ɛzɩma Malɩtɩ mba labɩ «camɩyɛ lakasɩ nzɩ sɩ-wayɩ fɛyɩ yɔ»? (b) Nɛ maamaaci ŋgʋ Ɛsɔ tɩŋnɩ Pɔɔlɩ yɔɔ nɛ ɛla?

¹⁸ Malɩtɩ lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ ndʋ tɩwɛnɩ Sisili hadɛ kiŋ yɔ tɩ-taa mɛlɛ taa mba kaatalaa. (Kalɩ aɖakaɣ « Le Malɩtɩ kaawɛɛ?») Nɛ Malɩtɩ mba la «camɩyɛ lakasɩ nzɩ sɩ-wayɩ fɛyɩ yɔ» mɛlɛ taa mba, paa pa nɛ wɛ pataakaa kʋnʋŋ yɔ. (Tʋma 28:2) Tɛʋ nɩɣaɣ, nɛ nikaɣ kaakpa agɔma nɛ peseliɣ, pʋyɔɔ tɛtʋ taa mba puzi-wɛ miŋ se pohoyi. Miŋ ɖihoyiye peeɖe maamaaci nakʋyʋ laba.

¹⁹ Pɔɔlɩ kaasɔɔlaa se ɛla nabʋyʋ nɛ ɛsɩna. Ɛkpaɣ ɖasɩ nasɩyɩ se ɛɖʋʋ miŋ lɛ, cakpada nɔɔyʋ lɩɩnɩ sɩ-taa nɛ ɛñasɩ-ɩ nɛ ɛmɩlɩtɩnɩ e-nesi. Malɩtɩ mba na mbʋ lɛ, pɔkɔ tɔm ñʋʋ se ɛsɔnaa hɔŋnɩ ɛ-nɩŋgbaŋʋʋ. a

²⁰ Ɛyaa mba panawa se cakpada ñasɩ Pɔɔlɩ yɔ pamaɣzaɣ se «ehuu.» Takayaɣ nakɛyɛ yɔɔdaa se kiɖe tɛɛ kʋnʋŋ taa tɔm piye nɖɩ palabɩnɩ tʋmɩyɛ cɩnɛ yɔ, «kɔyɛ labʋ nʋmɔʋ taa» palakaɣnɩ-ɖɩ tʋmɩyɛ. Pʋyɔɔ lɛ pɩɩɖɩɣzɩɣ-ɖʋ se «fɛɖʋ kʋsɔɔlʋ Luka» labɩnɩ tʋmɩyɛ tɔm piye nɖɩ. (Tʋma 28:6; Kol. 4:14) Ɛlɛ ndʋ pamaɣzaɣ yɔ tɩtɩla, Pɔɔlɩ mɩsɩ e-nesi nɛ cakpada tɔlɩ, nɛ ɛnʋ lɛ pɩtɩlabɩ-ɩ nabʋyʋ.

21. (a) Kɩɖaŋ weyi wɩlɩɣ se Luka tʋʋzɩ tɔm keekee ɛzɩ tɩɖɔm yɔ? (b) Piti lakasɩ nzɩ Pɔɔlɩ kaalaba? (c) Nɛ ɖoŋ weyi sɩɩwɛnɩ Malɩtɩ mba yɔɔ?

²¹ Payaɣ tɛtʋ tʋ se Pubiliyuusi, ɛɛkɛ ñɩm tʋ nɔɔyʋ nɛ ɛɛwɛ egeetiye taa peeɖe. Pɩtɩla ɛnʋ kaakɛnɩ Roma sɔɔja sɔsɔ Malɩtɩ tɛtʋ taa. Luka ya abalʋ ɛnʋ se «lɩm hɛkʋ taa tɛtʋ ndʋ tɩ-taa ɛyʋ sɔsɔ.» Hɩɖɛ kɩsɛsɛyɛ nɖɩ, pana-ɖɩ ɖeyi ɖeyi Malɩtɩ mba tɔm kɩmamatʋ 2 taa. Pubiliyuusi mʋ Pɔɔlɩ nɛ ɛ-taabalaa ɛgɔndʋ kɩyakɩŋ 3. Ɛlɛ pɩwɩɣaɣ ɛ-caa. Cɩnɛ ɖɔɖɔ, Luka yɔɔdɩ kʋdɔŋ ŋgʋ keekee kɩwɩɣaɣ Pubiliyuusi caa yɔ nɛ ɛzɩma pɩlakaɣ-ɩ yɔ pɩ-tɔm; ɛmawa se «[ɛɛsa] miŋ nɛ anɩza kaakpa-ɩ nɛ ɛhɩnɩ kaɖʋ yɔɔ.» Pɔɔlɩ tɩmɩ, nɛ ɛtɩnɩ e-nesi ɛ-yɔɔ, nɛ ɛwaa ɛ-kʋdɔŋ. Piti lakasɩ nzɩ sɩla tʋmɩyɛ peeɖe mba yɔɔ kpem, nɛ pɔkɔnɩ kʋdɔndɩnaa lalaa nɛ Pɔɔlɩ waa-wɛ; nɛ pala kʋjɔŋ sakɩyɛ ɛ nɛ ɛ-taabalaa se pɔcɔnɩnɩ pa-kɩcɛyɩm ɖeɖe.—Tʋma 28:7-10.

22. (a) Tɔm ndʋ Luka kɛdaa yɔ, suwe wɩlɩyʋ sɔsɔ nɔɔyʋ yɔɔdɩ tɩ-yɔɔ? (b) Ɛbɛ tɔm ɖɩkaɣ yɔɔdʋʋ ñʋʋ ŋgʋ kɩkɔŋ yɔ kɩ-taa?

²² Ɛzɩ ɖɩtɛm naʋ yɔ, Luka kɛdɩ ɛzɩma ɖeyi ɖeyi Pɔɔlɩ nʋmɔʋ hɔɔlʋʋ kʋnɛ kɩɖɔma yɔ. Wɩlɩyʋ sɔsɔ nɔɔyʋ yɔɔdaa se: «Bibl tɩŋa taa lɛ, Luka kɩlɩnɩ tɔm kɛdʋʋ piye piye. Ɛkɛdɩ ɖeyi ɖeyi ɛzɩma kajalaɣ pɩnzɩ mɩnʋʋ taa mɛlɛ sayaa lakaɣ teŋgu yɔɔ yɔ nɛ ɛzɩma ɖeyi ɖeyi pɩɩwɛ Mediiteraanee wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa yɔ,» nɛ ɛtʋʋzɩ tɔm ndʋ tʋʋzʋʋ mbʋ yɔ, pɩwɛ ɛzɩ ɛmaɣaɣ-tʋ takayaɣ nakɛyɛ taa nɛ ɛsɩɣ yɔ. Pɩtɩla ɛ nɛ apostoloo Pɔɔlɩ pɔɖɔŋaɣ nʋmɔʋ lɛ ɛmaɣaɣ tɔm ndʋ nɛ ɛsɩɣ. Ye mbʋ yɔ ɛɛtasɩ tɔm sakɩyɛ maʋ nʋmɔʋ hɔɔlʋʋ ŋgʋ kɩɩkazaa yɔ kɩ-yɔɔ. Patalɩ Roma lɛ, ɛbɛ talɩ Pɔɔlɩ? Pɩ-tɔm ɖɩkaɣ yɔɔdʋʋ ñʋʋ ŋgʋ kɩkɔŋ yɔ kɩ-taa.