1-3. (a) Ɛzɩma pɩɖɔma nɛ Etiisi sɩ? (b) Ɛbɛ Pɔɔlɩ laba? (c) Nɛ ɛbɛ pɩwɩlɩɣ-ɖʋ ɛ-yɔɔ?

 PƆƆLƖ nɛ Trowaasɩ koobiya sakɩyɛ pakatɩ ɛsɔdaa kuduyuu nakʋyʋ tɛɛ. Ɛkpaɣ ñɩɣtʋ sakɩyɛ nɛ ɛyɔɔdʋʋnɩ koobiya, mbʋ pʋyɔɔ yɔ kɛdɛzaɣ ɖeɖe ɛ nɛ wɛ paakatɩ ɖama mbʋ yɔ. Lɛɛlɛɛyɔ ɖoo tayɩ kɩmaŋ. Paaɖʋ kanɖʋnaa sakɩyɛ nɛ pasɩɩ, piiyeba nɛ kuduyuu tɛɛ wɛɛ hauuu, nɛ pɩtɩla yɔ pɔ-ñɔsɩ kaañɛyɩ kuduyuu tɛɛ pazɩ. Payaɣaɣ evebu nɔɔyʋ se Etiisi, ɛɛcaɣ mondoɖebɔʋ nakʋyʋ yɔɔ. Pɔɔlɩ kaawɛɛ nɛ ɛyɔɔdʋʋ lɛ, ɖom kpaɣ Etiisi nɛ ɛlɩɩnɩ ɛ-ɖɩjaɣyɛ taa ɛsɔdaa kuduyuu 3 ñɩŋgʋ taa nɛ ɛtɔlɩ.

² Pɩtʋʋ fɛyɩ se ɖɔkɔtɔ Luka kaawɛ ɛyaa kajalaɣ ñɩma mba pese lɔŋ nɛ palɩɩ se pana mbʋ pɩ-taa Etiisi kaawɛɛ yɔ pa-taa. Ɛlɛ patalaa lɛ, kɩlabɩm taatasɩ wɛʋ. «Pakʋsɩ-ɩ lɛ ɛsɩba.» (Tʋma 20:9) Peeɖe piti nakʋyʋ laba. Pɔɔlɩ luŋ evebu ɛnʋ ɛ-yɔɔ nɛ eheyi samaɣ se: «Iyele peenduu, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛwɛ wezuu.» Pɔɔlɩ fezi Etiisi.—Tʋma 20:10.

³ Mbʋ pɩɩlaba yɔ pɩwɩlɩ Ɛsɔ fezuu kiɖeɖeu ɖoŋ. Pɩtaakɛ Pɔɔlɩ cɔlɔ pɩlɩnaa nɛ Etiisi sɩ, ɛlɛ ɛtaasɔɔlɩ se koobiya ɩlɩɩnɩ kediɣzaɣ kɩcɛyaɣ ŋga ka-taa nɛ pekpemni laŋwɛɛkɩyɛ nɛ ɛtaasɔɔlɩ ɖɔɖɔ se Etiisi sɩm eyele nɛ nɔɔyʋ lesi tisuu mbʋ ɛɛwɛnɩ Yehowa yɔɔ yɔ. Pɔɔlɩ fezuu Etiisi yɔ, pɩhɛzɩ koobiya laŋa nɛ pɩkpazɩ-wɛ ɖoŋ se papɩzɩ nɛ powolo tɔm susuu yɔɔ nɛ kpekpeka. Pɩnaɣaɣ kpayɩ kpayɩ se ɛyaa lalaa weziŋ tɔm kaacɛyɩ Pɔɔlɩ ɛsɩndaa. Pɩtɔzʋʋ-ɖʋ ɛ-tɔm tɔnɛ tɩ-yɔɔ: «Mantipisi man-tɩ nɛ ɛyʋ nɔɔyʋ calɩm.» (Tʋma 20:26) Iyele nɛ ɖɩtazɩ kɩɖaʋ ŋgʋ Pɔɔlɩ ha-ɖʋ yɔ kɩ-taa nɛ ɖɩna ɛzɩma ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩmaɣzɩnɩ-ɩ yɔ.

4. Ɛbɛ kaatalɩ Pɔɔlɩ Efɛɛzɩ?

⁴ Ɛzɩ ɖɩɩyɔɔdʋʋ ñʋʋ ŋgʋ kɩɖɛwa yɔ kɩ-taa yɔ, mbʋ pɩɩtalɩ Pɔɔlɩ Efɛɛzɩ yɔ pɩɩwɛ sɔɔndʋ. Ɛ-tɔm susuu kaayeba nɛ Efɛɛzɩ mba kɔ pana siŋŋ. Mba payɩ palakaɣ Arɩtemiisi sɩʋ kpelisi nɛ pɛpɛdɩɣ yɔ, paawɛ samaɣ ŋga kaakɔ pana nɛ kala ñam ñam lakasɩ yɔ ka-taa. Tʋma Labʋ 20:1 yɔɔdʋʋ se: «Ñam ñam lakasɩ nzɩ sɩhɛwa lɛ, Pɔɔlɩ tiyi nɛ payaa tɔmkpɛlɩkɩyaa, nɛ ɛkpazɩ-wɛ ɖoŋ nɛ ɛsɛɛ-wɛ . . . lɛ, ɛkpaɣ Masedonii nʋmɔʋ.»

5, 6. (a) Pʋtɔma alɩwaatʋ ɛzɩma Pɔɔlɩ caɣ Masedonii? (b) Nɛ ɛbɛ ɛlabɩ peeɖe koobiya? (c) Wɛtʋ kɩbandʋ ndʋ Pɔɔlɩ kaawɛnɩ e-koobiya yɔɔ?

 ⁵ Pɔɔlɩ kpaɣ Masedonii nʋmɔʋ nɛ ɛtalɩ Trowaasɩ lɛ, ɛsɩŋ peeɖe alɩwaatʋ natʋyʋ. Eetiyi Tiiti Kɔrɛntɩ nɛ ɛtaɣaɣ liu se ɛlɛ kaɣ-ɩ katʋʋ peeɖe. (2 Kɔr. 2:12, 13) Ɛlɛ Pɔɔlɩ ɖiɣzinaa se Tiiti ɛɛkaɣ pɩzʋʋ nɛ ɛkatɩ-ɩ peeɖe lɛ, ɛɖɛɛ Masedonii, nɛ pɩtɩla ɛcaɣ peeɖe ɛzɩ pɩnaɣ mbʋ yɔ. Nɛ alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa lɛ, ɛɛyɔɔdɩ «tɔm sakɩyɛ nɛ ɛkpazɩ peeɖe mba ɖoŋ.» a (Tʋma 20:2) Pʋwayɩ lɛ, Tiiti katɩ-ɩ Masedonii nɛ eheyi-i ɛzɩma Kɔrɛntɩ mba mʋ tɔm ndʋ ɛma-wɛ kajalaɣ takayaɣ taa yɔ nɛ taa leleŋ yɔ. (2 Kɔr. 7:5-7) Mbʋ seɣtini Pɔɔlɩ nɛ ɛma-wɛ takayaɣ lɛɛka, nɛ ŋga payaɣ se 2 Kɔrɛntɩ mba.

⁶ Pɩwɛɣ ɖeu se ɖɩyʋsɩ se Luka yɔɔdaa se Pɔɔlɩ kilimi Efɛɛzɩ nɛ Masedonii koobiya yɔɔ nɛ ‘ɛkpazɩ-wɛ ɖoŋ.’ Pɩwɩlɩɣ se Pɔɔlɩ kaasɔɔlɩ e-koobiya kpem. Ɛtaawɛɛ ɛzɩ Farɩsɩ ñɩma mba peniŋaɣ ɛyaa lalaa yɔ, ɛlɛ ɛ-taa kaawɛ leleŋ se ɛ nɛ koobiya mba, pɛkpɛndɩ nɛ pɛsɛɛ Ɛsɔ. (Yoh. 7:47-49; 1 Kɔr. 3:9) Halɩ ɛɛɖɔkɩ wɛtʋ kɩbandʋ ndʋ pɩkpɛndɩnɩ alɩwaatʋ ndʋ pɩɩpɔzaa se ɛpaɣ koobiya yɔ.—2 Kɔr. 2:4.

7. Ɛzɩma ɛgbɛyɛ yɔɔ cɔnɩyaa maɣzɩɣnɩ Pɔɔlɩ sɔnɔ?

⁷ Sɔnɔ, ɛgbɛyɛ taa ɛzʋtʋyaa nɛ egeetiye yɔɔ cɔnɩyaa pañakɩ pana nɛ  pamaɣzɩɣnɩ Pɔɔlɩ. Paa pɩwɛɛ se papaɣ nɔɔyʋ yɔ, pa-kaɖʋwa lɛ se pakpazɩ ɛyʋ ɛnʋ ɖoŋ alɩwaatʋ ndʋ papakɩ-ɩ yɔ. Pañakɩ pana nɛ panɩɣ lalaa tɔm taa nɛ pakpazɩɣ-wɛ ɖoŋ, pa-kaɖʋwa tɩkɛna se pakʋ pɔ-tɔm. Egeetiye yɔɔ cɔnɩyʋ nɔɔyʋ yɔɔdaa se: «Ðo-koobiya sakɩyɛ sɔɔlaa se pala mbʋ pɩwɛ ɖeu yɔ; ɛlɛ ɖoŋ ɖoŋ lɛ, palʋkɩnɩ tɩlasɩ nzɩ siyeki nɛ pitiki-wɛ yɔɔɔ yaa sɔɔndʋ kpaɣ-wɛ yɔ, yaa tɩlasɩ nzɩ sɩ-taa paanaɣ se pakpaɣnɩ le yɔ.» Ɛzʋtʋyaa pɩzɩɣ nɛ pakpazɩ koobiya mba ɖoŋ.—Ebr. 12:12, 13.

8, 9. (a) Ɛbɛ yeba nɛ Pɔɔlɩ lɛɣzɩ ɖʋtʋ ndʋ ɛɛlaba se ewoki Siirii yɔ? (b) Pɩtɩla ɛbɛ yɔɔ Yuuda mba paɖaɣ Pɔɔlɩ?

⁸ Pɔɔlɩ kʋyɩnɩ Masedonii lɛ, ewolo Kɔrɛntɩ. b Ɛcaɣ peeɖe fenasɩ 3 lɛ, ɛñɩnaɣ se ewolo Sankree nɛ ɛsʋʋ mɛlɛ nɛ ɛɖɛɛ Siirii. Ðɩnɛ ɛlɛ ɛpɩzɩɣ nɛ ewolo Yeruzalɛm nɛ ɛcɛlɩ koobiya mba paawɛ tanɩm taa peeɖe yɔ haɖɛ nɖɩ lalaa laba yɔ. c (Tʋma 24:17; Roma 15:25, 26) Ɛlɛ nabʋyʋ la tuda nɛ piyele nɛ Pɔɔlɩ lɛɣzɩ ɛ-ɖʋtʋ. Tʋma labʋ 20:3 heyiɣ-ɖʋ se: «Yuuda mba [kaalabɩ] nɔɔ se pakʋʋ-ɩ.»

⁹ Pɩɩɖɩɣzɩɣ-ɖʋ se Yuuda mba paɖaɣ Pɔɔlɩ siŋŋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ eeyebi pɛ-Ɛsɔ sɛtʋ. Pɔɔlɩ kaatɛm wobu Kɔrɛntɩ nɛ esusi tɔm nɛ Krispuusi weyi ɛɛkɛ peeɖe sinaagɔɔgɩ yɔɔ cɔnɩyʋ yɔ, ɛpɩsɩ Krɩstʋ tʋ. (Tʋma 18:7, 8; 1 Kɔr. 1:14) Yuuda ñɩma mba paawɛ Kɔrɛntɩ yɔ paatɛm kʋʋ Pɔɔlɩ tɔm Akayii egeetiye sɔsɔyɛ ñʋʋdʋ Galiyɔɔ ɛsɩndaa se ɛmanɩ paɣtʋ yɔɔ. Ɛlɛ Galiyɔɔ titisini-wɛ. Piiyeba nɛ pɔkɔ pana siŋŋ. (Tʋma 18:12-17) Lɛɛlɛɛyɔ Pɔɔlɩ wɛʋ Kɔrɛntɩ yɔ, pɩtɩla Yuuda mba nɩwa yaa pekpeɣaa se pɩkazɩ pazɩ lɛ, ɛkaɣ wobu Sankree se ɛsʋʋ mɛlɛ nɛ ɛɖɛɛ, pʋyɔɔ palabɩ lɩmaɣza se pañɩkɩ-ɩ kpaca peeɖe nɛ pakʋ-ɩ. Ɛbɛ Pɔɔlɩ kaɣ labʋ?

10. Pɔɔlɩ kizuu se ɛɛtɩŋɩɣ Sankree yɔ pɩwɩlɩɣ se ɛfɛyɩ abalɩtʋ na? Lɩzɩ pɩ-taa.

¹⁰ Pɔɔlɩ kpaɣ lɩmaɣzɩyɛ se eewoki Sankree, ɛlɛ ɛpɩsɩɣ nɛ ɛɖaɣnɩ tɩŋnʋʋ Masedonii. Ɛlabɩ mbʋ se ɛkandɩyɩ e-wezuu yɔɔ nɛ koobiya haɖɛ yɔɔ. Pɩɩpɔzaa se ɛɖɔ kɩɖɔm nɛ ɛɖaɣnɩ pɩsʋʋ, nɛ nʋmɔʋ ŋgʋ kɩɩwɛ kaɖɛ ɖɔɖɔ; mbʋ pʋyɔɔ yɔ alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa lɛ, mɩlaa sakɩyɛ pabaɣ nʋmɔŋ taa. Halɩ kaɖɛ pɩzaɣ se ɖɩtalɩ ɛyʋ lona wena a-taa ɛyaa sɩŋaɣ pa-nʋmɔʋ ɖɔm taa nɛ poɖou yɔ. Ɛlɛ Pɔɔlɩ kaanawa se paa nʋmɔʋ ŋgʋ kɩ-ɖɔm ɛɛwɛ kaɖɛ yɔ, kɩɩwɛ weewee nɛ pɩkɩlɩ mbʋ pɩɩɖaŋɩ-ɩ Sankree yɔ. Ɛlɛ tɔm kɩbandʋ lɛ se ɛtaaɖɔŋ nʋmɔʋ ŋgʋ e-ɖeke. Koobiya mba ɛ nɛ wɛ paaɖɔm-kʋ yɔ mba lɛ Aristaarkɩ, Gayuusi, Sekunduusi, Sopatɛɛrɩ, Timootee, Trofim nɛ Tisiiki.—Tʋma 20:3, 4.

11. (a) Ɛbɛ ɖɩpɩzɩɣ ɖɩla nɛ ɖɩkandɩyɩ ɖa-tɩ yɔɔ? (b) Nɛ kɩɖaʋ ŋgʋ Yesu ha-ɖʋ?

¹¹ Ɛzɩ Pɔɔlɩ yɔ, sɔnɔ Krɩstʋ mba lakɩ po-ɖoŋ ɖeɖe nɛ pakandɩyɩɣ pa-tɩ yɔɔ alɩwaatʋ ndʋ pɛwɛɣ tɔm susuu taa yɔ. Ageeta naayɛ taa lɛ,  tɔm susuyaa iisusuu tɔm kʋɖʋm kʋɖʋm, ɛlɛ pɔɖɔŋ com com, yaa paa pɩtɩɖɔɔ yɔ naalɛ naalɛ. Ɛlɛ alɩwaatʋ ndʋ panazɩɣ-ɖʋ yɔ, ɛbɛ ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩla? Ðɩnawa se ɖɩɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩfɛɛ nazɩm. (Yoh. 15:20; 2 Tim. 3:12) Paa mbʋ yɔ ɖɩɩɖʋʋ ɖa-tɩ wɛtʋ ndʋ tɩpɩzɩɣ nɛ tɩkɔnɩ-ɖʋ kaɖɛ yɔ tɩ-taa falaa yem. Kɩɖaʋ ŋgʋ Yesu ha-ɖʋ. Alɩwaatʋ natʋyʋ taa Yesu kaawɛ Yeruzalɛm nɛ e-koyindinaa kpaɣ pɛɛ se payakɩ-ɩ lɛ, «[ɛmɛlaa] nɛ ɛlɩɩ templo taa.» (Yoh. 8:59) Pʋwayɩ Yuuda mba labɩ nɔɔ se pakʋʋ Yesu lɛ, ɛtaatasɩɣ «ɖɔm Yuuda mba hɛkʋ taa kaɣlaa, ɛlɛ ɛkʋyɩ peeɖe nɛ ewolo egeetiye nɖɩ ɖɩñɔtɩnɩ kañɩmbusuu yɔ ɖɩ-taa.» (Yoh. 11:54) Yesu labɩ mbʋ payɩ ɛpɩzɩɣ yɔ nɛ ɛkandɩyɩ ɛ-tɩ yɔɔ alɩwaatʋ ndʋ payɩ ɛnawa se pɩ-labʋ ɛɛkaɖɩɣnɩ Ɛsɔ sɔɔlɩm yɔ. Sɔnɔ, Krɩstʋ mba maɣzɩɣnɩ-ɩ.—Mat. 10:16.

12, 13. (a) Ðoŋ weyi Etiisi femtu kaawɛnɩ koobiya yɔɔ? (b) Bibl taa lidaʋ ŋgʋ hɛzɩɣ ɛyaa mba pelesi pɛ-ɛyaa kʋsɔɔlaa yɔ pa-laŋa?

¹² Pɩwɛ ɛzɩ Pɔɔlɩ nɛ ɛ-taabalaa pɔɖɔm nʋmɔʋ nɛ pɛtɛzɩ Masedonii lɛ, paya ɖama alɩwaatʋ natʋyʋ yɔ. Pɩtʋʋ fɛyɩ se pɔkɔm nɛ paɖaɣnɩ ɖama katʋʋ Trowaasɩ. d Bibl kɛdaa se: «Kɩyakɩŋ 5 taa lɛ, ɖɩtalɩ pɔ-cɔlɔ Trowaasɩ.» e (Tʋma 20:6) Peeɖe Pɔɔlɩ kaafezi Etiisi ɛzɩ ɖɩnaʋ ñʋʋ kʋnɛ kɩ-ɖɩbazɩyɛ yɔ. Maɣzɩ nɛ ŋna ɛzɩma pɩɩlabɩ koobiya alɩwaatʋ ndʋ Etiisi fema yɔ. Bibl kɛdaa se ‘pa-laŋɩyɛ hɛwa pɩfɛyɩ yɔɔdʋʋ.’—Tʋma 20:12.

¹³ Pɩkɛ toovenim se piti lakasɩ nzɩ sɩtɩtasɩ wɛʋ sɔnɔ. Ɛlɛ sɩɖaa fezuu lidaʋ ŋgʋ kɩwɛ Bibl taa yɔ, kɩhɛzɩɣ ɛyaa mba pelesi pɛ-ɛyaa kʋsɔɔlaa yɔ pa-laŋa pɩfɛyɩ yɔɔdʋʋ. (Yoh. 5:28, 29) Etiisi ɖaɣnɩ sɩbʋ pʋwayɩ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛtaatalɩ pilim. (Roma 6:23) Ɛlɛ ɛyaa mba pakaɣ-wɛ fezuu ɛjaɖɛ kɩfaɖɛ taa yɔ, pakaɣ wɛnʋʋ waɖɛ se pacaɣ wezuu tam. Pɩtasɩ lɛ, mba pakaɣ-wɛ fezuu se pa nɛ Yesu pɔtɔɔ kewiyitu ɛsɔdaa yɔ, paakaɣ tasʋʋ sɩbʋ wiɖiyi. (1 Kɔr. 15:51-53) Ye mbʋ paa ɛyʋ ɛtɩɩkɛ patam num yaa «heŋ lɛɛŋ» taa tʋ yɔ, sɩɖaa femtu lidaʋ pɩzɩɣ nɛ kɩhɛzɩ ɛ-laŋɩyɛ kpem.—Yoh. 10:16.

14. Alɩwaatʋ ndʋ Pɔɔlɩ katɩ Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa Milɛɛ yɔ tɔm ndʋ eheyi-wɛ?

¹⁴ Pɔɔlɩ nɛ ɛ-taabalaa pakʋyɩnɩ Trowaasɩ lɛ, powolo Asoosi, pʋwayɩ lɛ powolo Mitiilɛɛnɩ, Kiyɔɔsɩ, Samoosɩ nɛ Milɛɛ. Pɔɔlɩ kaasɔɔlaa se ɛtalɩ Yeruzalɛm pʋcɔ nɛ pɔtɔɔ Pantekooti kazandʋ. Ɛɛsɔɔlaa se ɛtalɩ peeɖe lɔŋ, pʋyɔɔ ɛtaasɩŋ Efɛɛzɩ alɩwaatʋ ndʋ ɛpɩsaɣ yɔ. Ɛlɛ Pɔɔlɩ ñɩnaɣ se ɛyɔɔdɩnɩ  Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa, pʋyɔɔ eheyi-wɛ se pakatɩ-ɩ Milɛɛ. (Tʋma 20:13-17) Patalaa lɛ Pɔɔlɩ heyi-wɛ se: «Ɩsɩm camɩyɛ ɖɔnɛ nɖɩ mɔnɖɔm mɩ-hɛkʋ taa pɩkpaɣʋnɩ kajalaɣ kɩyakʋ ŋgʋ mɛnfɛyɩ nɩŋgbaŋaɣ Aazii egeetiye taa yɔ; ɛzɩma malabɩ Kɩbaɣlʋ tʋmɩyɛ nɛ tɩ luzuu kpeekpe ɛzɩ yom yɔ, nɛ ɛsɩtɛɣlɩm nɛ kʋñɔmɩŋ weyi Yuuda mba labɩ nɔɔ nɛ pɔkɔnɩ mɔ-yɔɔ yɔ, ɩsɩm ɖɔɖɔ se mantikizi-mɩ heyuu tɔm ndʋ tɩwazɩɣ-mɩ yɔ ti-kpeekpe, nɛ mantikizi-mɩ tɔm wɩlʋʋ samaɣ taa nɛ kpaɣ ɖɩɣa nɛ ŋwolo ɖɩɣa. Ɛlɛ malɩzɩ Yuuda mba nɛ Grɛɛkɩ mba aseɣɖe tete se pɩwɛɛ se pekpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ nɛ papɩsɩnɩ Ɛsɔ yɔɔ nɛ pɛwɛɛnɩ tisuu ɖa-Kɩbaɣlʋ Yesu yɔɔ.»—Tʋma 20:18-21.

15. Kpaɣ ɖɩɣa nɛ ŋwolo ɖɩɣa tɔm susuu wazasɩ nasɩyɩ lɛ nzɩ?

¹⁵ Sɔnɔ, ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩtɩŋnɩ nʋmɔŋ sakɩyɛ yɔɔ nɛ ɖɩtanɩ ɛyaa tɔm kɩbandʋ. Ɛzɩ Pɔɔlɩ yɔ, ɖɩñakɩ pana nɛ ɖiwoki ɖenɖe ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖɩna ɛyaa yɔ. Pɩpɩzɩɣ nɛ pɩkɛ lɔɔɖa ɖɩzɩŋɩyɛ, habɛɛ wena a-yɔɔ ɛyaa sakɩyɛ ɖɔŋ yɔ yaa kɩyakɩŋ taa. Ɛlɛ nʋmɔʋ ŋgʋ kɩ-yɔɔ Yehowa Aseɣɖe Tɩnaa kɩlɩɣ tɩŋnʋʋ nɛ posusuu tɔm yɔ, ŋgʋ lɛ kpaɣ ɖɩɣa nɛ ŋwolo ɖɩɣa. Ɛbɛ yɔɔ? Lɩmaɣzɩyɛ kajalaɣ ñɩnɖɛ lɛ se kpaɣ ɖɩɣa nɛ ŋwolo ɖɩɣa tɔm susuu haɣ paa anɩ waɖɛ se ɛnɩɩ Kewiyaɣ tɔm ɖoŋ ɖoŋ, nɛ pɩwɩlɩɣ se Ɛsɔ ɛɛɖʋʋ tʋkaɣ ɛyaa taa. Pɩtasɩ lɛ, pɩhaɣ laŋa kɩbana tɩnaa waɖɛ se pamʋ sɩnʋʋ mbʋ pɩlabɩ nɔɔ kʋɖʋmaɣ nɛ pa-kɩcɛyɩm keekee yɔ. Pɩtasɩ ɖɔɖɔ lɛ, tʋmɩyɛ nɖɩ,  ɖɩsɩɣnɩ mba palakɩ-ɖɩ yɔ se pɛcɛyɩsɩ pe-tisuu nɛ pɛwɛɛnɩ laŋɩyɛ ɖɔkʋʋ nɛ pɩkɩlɩ. Toovenim lɛ, wɛtʋ ndʋ patɩlɩɣnɩ toovenim Krɩstʋ mba sɔnɔ yɔ ndʋ lɛ kpekpeka ŋga pɛwɛnɩ «samaɣ taa nɛ kpaɣ ɖɩɣa nɛ ŋwolo ɖɩɣa» tɔm susuu taa yɔ.

16, 17. (a) Ɛzɩma Pɔɔlɩ kaawɩlaa se ɛwɛ abalɩtʋ? (b) Nɛ ɛzɩma ɖɩmaɣzɩɣnɩ-ɩ sɔnɔ?

¹⁶ Pɔɔlɩ lɩzɩ Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa pɩ-taa se ɛpɩsʋʋ Yeruzalɛm yɔ, ɛnʋ tɩna se kaɖɛ nɖɩ ɖaŋɩ-ɩ peeɖe. Eheyi-wɛ se: «Paa mbʋ yɔ, maakpakɩɣ ma-maɣmaɣ me-wezuu nɛ mayaa pʋyʋ; mbʋ pɩ-tɔm cɛyaa yɔ lɛ se mɛntɛ men-seya nɛ tʋmɩyɛ nɖɩ Kɩbaɣlʋ Yesu ɖʋ-m se malɩzɩ aseɣɖe tete Ɛsɔ lootiye tɔm kɩbandʋ yɔɔ yɔ.» (Tʋma 20:24) Pɔɔlɩ kaawɛ abalɩtʋ! Paa pɩtɩɩkɛ kʋdɔŋ yaa nazɩm yaa paa pɩtɩɩkɛ ɛbɛ yɔ, etiyele se pɩɖɩɣ-ɩ nʋmɔʋ se ɛtaala tʋmɩyɛ nɖɩ paɖʋ-ɩ yɔ nɛ ɛtɛm-ɖɩ.

¹⁷ Sɔnɔ, ɖa ɖɔɖɔ ɖɩkatɩɣ tɩlasɩ ndɩ ndɩ. Ajɛɛ naayɛ taa lɛ, kominawaa ɖɩɣ ɖo-koobiya nʋmɔʋ se pataala pɛ-Ɛsɔ sɛtʋ tʋma nɛ panazɩɣ-wɛ. Ðo-koobiya nabɛyɛ lʋkɩnɩ kʋdɔmɩŋ, ɛlɛ paayeki kaaʋ se pitibi-wɛ yɔɔɔ Yehowa sɛtʋ taa. Ðo-koobiya mba pɛkɛ piya evelisi yɔ, pa-ɖaɣʋnaa ñɩkɩɣ pɔ-yɔɔ sukulinaa taa se pala ɛzaɣtʋ, ɛlɛ pɔɖɔkʋʋ pa-tɩ kpam nɛ palakɩ mbʋ pɩtʋʋzaa yɔ. Paa wɛtʋ ndʋ taa Yehowa Aseɣɖe Tɩnaa ɩtɩɩwɛɛ yɔ, pañakɩ pana nɛ pɔɖɔkʋʋ kpam ɛzɩ Pɔɔlɩ yɔ. Pɛtɛm pa-taa se ‘palɩzɩɣ aseɣɖe tete tɔm kɩbandʋ yɔɔ.’

18. (a) Ɛbɛ Pɔɔlɩ laba nɛ piyele nɛ etipisi ɛ-tɩ nɛ nɔɔyʋ calɩm? (b) Nɛ ɛzɩma Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa pɩzaɣ se pamaɣzɩnɩ-ɩ?

¹⁸ Pʋwayɩ Pɔɔlɩ tɩŋnɩ ɛ-maɣmaɣ ɛ-kɩɖaʋ yɔɔ nɛ ɛpaɣ Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa kpayɩ. Kajalaɣ lɛ, eheyi-wɛ se pʋtɔma yɔ kɛdɛzaɣ ɖeɖe lɛ panaʋ ɛnʋ yɔ. Pʋwayɩ lɛ, eheyi-wɛ se: «Mantipisi man-tɩ nɛ ɛyʋ nɔɔyʋ calɩm, mbʋ pʋyɔɔ yɔ mantikizi-mɩ heyuu Ɛsɔ lɔŋ tasʋʋ kpeekpe.» Ɛzɩma Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa pɩzaɣ se pamaɣzɩnɩ Pɔɔlɩ nɛ pataapisi pa-tɩ nɛ nɔɔyʋ calɩm? Eheyi-wɛ se: «Ɩcɔnɩ mɩ-maɣmaɣ mɩ-tɩ yɔɔ nɛ ewiɖe tɩŋa yɔɔ, nɖɩ ɖɩ-yɔɔ fezuu kiɖeɖeu lɩzɩ-mɩ se ɩkɛ cɔnɩyaa nɛ iɖiyi Ɛsɔ ɛgbɛyɛ, nɖɩ ɛyabɩnɩ ɛ-maɣmaɣ ɛ-Pɩyalʋ calɩm yɔ.» (Tʋma 20:26-28) Pɔɔlɩ heyi-wɛ se ɛyaa mba pɛwɛ ɛzɩ «ñɩtʋ taa hasɩ nzɩ sɩwɛ ñaŋ yɔ» pakaɣ sʋʋ ɛgbɛyɛ taa nɛ «pɔyɔɔdɩ tɔm ndʋ tɩtɩtʋʋzɩ yɔ se pɔhɔ tɔmkpɛlɩkɩyaa nɛ patɩŋ pa-wayɩ.» Ɛbɛ pɩɩwɛɛ se ɛzʋtʋyaa ɩla? Pɔɔlɩ tasɩ-wɛ lɔŋ se: «Ɩcaɣnɩ mɩ-ɛsa nɛ ɩtɔzɩ se pɩnzɩ 3, ɖoo nɛ wɩsɩ lɛ, wiɖiyi mantiyele paɣʋ mɩ-taa paa weyi nɛ ɛsɩtɛɣlɩm.»—Tʋma 20:29-31.

19. (a) Ɛbɛ laba kajalaɣ pɩnzɩ mɩnʋʋ ɖɩdɛnɖɛ taa? (b) Nɛ pɩnzɩ nzɩ sɩtɩŋ pʋwayɩ yɔ sɩ-taa ɛbɛ pɩtɛmnaa?

¹⁹ «Ñɩtʋ taa hasɩ nzɩ sɩwɛ ñaŋ yɔ» sɩpaɣzɩ lɩʋ kajalaɣ pɩnzɩ mɩnʋʋ ɖɩdɛnɖɛ. Pɩnaɣ 98 taa mbʋ yɔ lɛ apostoloo Yohanɛɛsɩ mawa se: «Halɩ lɛɛlɛɛyɔ Krɩstʋ koyindinaa sakɩyɛ lɩwa . . . Palɩnɩ ɖɛ-hɛkʋ taa, ɛlɛ pataakɛ  ɖa-ñɩma; mbʋ pʋyɔɔ yɔ ye paakɛ ɖa-ñɩma yɔ, paacaɣ ɖɔ-cɔlɔ.» (1 Yoh. 2:18, 19) Pɩtalaɣ pɩnzɩ 200 waa taa mbʋ yɔ lɛ, cooci taa nɔɔɖɛyaa mba pɛkɛ tisuu yebiyaa yɔ, papaɣzɩ pa-tɩ kpaɣʋ se pakɩlɩ ɛgbɛyɛ taa mba lalaa. Nɛ pɩnzɩ 300 waa taa mbʋ yɔ lɛ, Roma Wiyaʋ sɔsɔ Kɔnsɩtantɛɛ wɩlɩ kaɣlaa se ɛtɩnɩɣ cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ ndʋ tɩ-yɔɔ. Ɛzɩma cɛtɩm Ɛsɔ sɛtʋ ñʋndɩnaa mba paakɔnɩ sɩɩnaa layaa wɩlɩtʋ nɛ pɔ-sɔnzɩ ɛgbɛyɛ taa nɛ posuu-sɩ ‘Krɩstʋ mba toko’ nɛ palakɩ-sɩ yɔ, toovenim taa lɛ, «pɔyɔɔdɩ tɔm ndʋ tɩtɩtʋʋzɩ yɔ.» Cɛtɩm wɩlɩtʋ nɛ sɔnzɩ nzɩ, sɩkpɛndɩ sɩwɛ coocinaa taa halɩ nɛ sɔnɔ.

20, 21. (a) Ɛzɩma Pɔɔlɩ wɩlaa se ɛwɛnɩ tɩ laʋ lɩmaɣza? (b) Nɛ ɛzɩma ɛzʋtʋyaa pɩzɩɣ nɛ pamaɣzɩnɩ-ɩ sɔnɔ?

²⁰ Pɔɔlɩ wezuu caɣʋ kaawɛ ndɩ kpem nɛ mba pɔkɔm pʋwayɩ nɛ patɩŋɩɣnɩ ɛgbɛyɛ yɔɔ nɛ pañɩnɩɣ pa-maɣmaɣ pɛ-kɛzɛsɩ yɔ. Ɛɛlabɩ tʋmɩyɛ nɛ ɛ-maɣmaɣ ɛcɔnɩ ɛ-kɩcɛyɩm ɖeɖe se pɩsa nɛ ɛtaapɩsɩ koobiya sʋʋtʋ. Pana wena ɛɛñaɣ e-koobiya yɔɔ yɔ, ɛtaañaɣ-yɛ se ehiɣ ɛ-maɣmaɣ ɛ-kɛzɛɣa nakɛyɛ. Pɔɔlɩ seɣti Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa se pɛwɛɛnɩ tɩ laʋ lɩmaɣza. Eheyi-wɛ se: «Ɩsɩnɩ ajamaa, nɛ pɩwɛɛ se ɩtɔzʋʋ Kɩbaɣlʋ Yesu tɔm yɔɔ, alɩwaatʋ ndʋ ɛ-maɣmaɣ ɛyɔɔdaa se: “Taa leleŋ wɛ haʋ taa nɛ pɩkɩlɩ mʋʋ taa” yɔ.»—Tʋma 20:35.

²¹ Ɛzɩ Pɔɔlɩ yɔ, sɔnɔ, ɛgbɛyɛ taa ɛzʋtʋyaa wɛnɩ tɩ laʋ lɩmaɣza. Pɛfɛyɩ ɛzɩ coocinaa ñʋndɩnaa mba pamʋʋ liidiye po-coocinaa taa mba cɔlɔ se papɩsɩ ñɩm tɩnaa yɔ. Panɩ pɩ-taa se Ɛsɔ ɖʋ-wɛ tʋmɩyɛ se pɔcɔnɩ ɛ-ɛgbɛyɛ yɔɔ. Nɛ palakɩ tʋmɩyɛ nɖɩ Ɛsɔ ɖʋ-wɛ yɔ nɛ tɩ laʋ lɩmaɣza, paalakɩ-ɖɩ pa-maɣmaɣ pɛ-kɛzɛɣa nakɛyɛ yɔɔ. Pɩtɩpɔzɩ kaaʋ se nɔɔyʋ ɛwɛɛ Krɩstʋ ɛgbɛyɛ taa nɛ ɛkɛ tɩ kpazɩyʋ yaa lone sɔsɔyɛ ñɩnɩyʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛyʋ weyi «[ɛñɩnɩɣ] ɛ-maɣmaɣ ɛ-samtʋ» yɔ, alɩwaatʋ kaaɖɛɣ lɛ, ɛkaɣ tɔlʋʋ. (Adu. 25:27) Fɛyɛ ɖeke tɩ kpazʋʋ kɔŋna.—Adu. 11:2.

22. Ɛbɛ yɔɔ Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa kaasɔɔlɩ Pɔɔlɩ tɔm kpem?

²² Pɔɔlɩ kaasɔɔlɩ e-koobiya kpem pʋyɔɔ paasɔɔlɩ-ɩ ɖɔɖɔ kpem. Halɩ alɩwaatʋ talaa se ɛ nɛ Efɛɛzɩ ɛzʋtʋyaa paya ɖama lɛ, «pa-tɩŋa [pewii] siŋŋ, nɛ pekpiikini Pɔɔlɩ nɛ pɛkpɛlɩ ɛ-yɔɔ nɛ sɔɔlɩm.» (Tʋma 20:37, 38) Krɩstʋ ñɩma mba pahaɣ pa-tɩ faaa nɛ palaɣ pa-tɩ ɛgbɛyɛ yɔɔ ɛzɩ Pɔɔlɩ kaalabʋ yɔ, pamʋ ñɩm po-koobiya ɛsɩndaa nɛ paba sɔɔlɩ-wɛ kpem. Ðɩtazʋʋ Pɔɔlɩ kɩɖaʋ kɩbaŋʋ kʋnɛ kɩ-taa nɛ ŋna yɔ, pɩtʋʋ fɛyɩ se ŋtisiɣ se ɛtaaɖɛlɛsɩɣ niye yaa ɛtaakpazɩɣ ɛ-tɩ alɩwaatʋ ndʋ ɛyɔɔdaa se «mantipisi man-tɩ nɛ ɛyʋ nɔɔyʋ calɩm» yɔ.—Tʋma 20:26.