1. Nʋmɔʋ ŋgʋ Yoonaasɩ kaawɛna se ɛɖɔŋ? Nɛ suwe ɛmaɣzaɣ tɛtʋ ndʋ tɩ-taa ɛwɛɛ nɛ ewoki yɔ, tɩ-yɔɔ?

YOONAASƖ kaɣ wɛnʋʋ alɩwaatʋ sakɩyɛ se ɛmaɣzɩ ɛ-ñʋʋ taa. Nʋmɔʋ ŋgʋ ɛcaɣ ɖɔm yɔ kɩɖaɣlaa ɛzɩ kilomɛtawaa 800 mbʋ yɔ, nɛ pɩtɩla yɔ ɛkaɣ kpaɣʋ fenaɣ yaa pɩcɛzɩ mbʋ se ɛɖɔmnɩ nʋmɔʋ ŋgʋ. Kajalaɣ lɛ, pɩɩwɛɛ se ɛlɩzɩ nʋmɔŋ weyi ɩɖaɣlaa ɛlɛ ɩ-taa tɩkɩlɩ kaɖɛ yɔ nɛ weyi ɩtɩɖaɣlɩ ɛlɛ ɩ-taa wɛ kaɖɛ yɔ, ɩ-hɛkʋ taa. Nɛ pʋwayɩ lɛ, ɛkaɣ ɖɔm nʋmɔʋ nɛ ɛtɛzɩ kajalanzɩ nɛ ɛkpa pʋŋ sakɩyɛ. Pɩɩpɔzaa se ɛɖɔ nɛ ɛtɛzɩ Siirii kañɩmbusuu sɔsɔʋ nɛ pɔsɩ sakɩyɛ ɛzɩ pɔɔ sɔsɔɔ Efraatɩ yɔ. Nɛ pɩɩpɔzaa ɖɔɖɔ se ɛñɩnɩ ɖɩzʋyɛ Siirii, Mezoopotamii nɛ Asiirii mba tɛtʋ nɛ kɔfɩnaa ndɩ ndɩ taa, ɛyaa mba ɛɛsɩŋ-wɛ yɔ pɔ-cɔlɔ. Kɩyakɩŋ wɛɛ nɛ ɩɖɛɣ lɛ, ɛwɛɛ nɛ ɛmaɣzɩɣ tɛtʋ ndʋ tɩ-taa ewokaɣ yɔ tɩ-yɔɔ nɛ sɔɔndʋ. Ɛɖɔŋ nɛ ɛñɔtʋʋnɩ tɛtʋ ndʋ. Tɛtʋ ndʋ lɛ Niniivi.

2. Ɛbɛ laba nɛ Yoonaasɩ tɩlɩ se ɛɛpɩzɩɣ nɛ ɛtasɩ seu nɛ eyele tʋmɩyɛ nɖɩ paɖʋ-ɩ yɔ?

² Tɔm kʋyʋmtʋ ndʋ Yoonaasɩ sɩm camɩyɛ yɔ lɛ se, ɛɛpɩzɩɣ nɛ ɛha ɛza nɛ ese nɛ eyele tʋmɩyɛ nɖɩ paɖʋ-ɩ yɔ. Ɛɛtɛm labʋ mbʋ nɛ pɩɖɛɛ. Ɛzɩ ɖɩtɛm naʋ ñʋʋ ŋgʋ kɩɖɛwa yɔ kɩ-taa yɔ, Yehowa kpɛlɩkɩ Yoonaasɩ lɔŋ pɩtɩŋnɩ teŋgu yɔɔ kancʋʋlaɣ nɛ maamaaci ŋgʋ ɛlaba se kpakpayaɣ sɔsɔɔ nakɛyɛ ɛya ɛ-ñʋʋ yɔ, pɩ-yɔɔ. Pɩlabɩ kɩyakɩŋ naadozo lɛ, kpakpayaɣ ŋga kohoo-i nɛ kɔtɔ teŋgu kidiiliŋ yɔɔ, ɛ nɛ ɛ-ɛza. Mbʋ pɩlaba yɔ, piyeba nɛ sɔɔndʋ kpa-ɩ nɛ eluzi ɛ-tɩ Ɛsɔ tɛɛ pɩkɩlɩ.​—Yoonaasɩ ñʋŋ 1 nɛ 2.

3. Wɛtʋ kɩbandʋ ndʋ Yehowa wɩlɩ Yoonaasɩ? Ɛlɛ tɔm ndʋ pɩwɛɛ se ɖɩpɔzɩ?

³ Alɩwaatʋ ndʋ Yehowa pɔzɩ Yoonaasɩ nabʋlɛ ɖeɖe se ewolo Niniivi yɔ, ɛkʋyɩnɩ  ñamtʋ nɛ ɛkpaɣ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ nʋmɔʋ kɩɖaɣlʋʋ ŋgʋ. (Kalɩ Yoonaasɩ 3:1-3.) Ɛlɛ eyeba nɛ Yehowa nɩŋgbaaŋ hɔm ñɔɔzɩ-ɩ hɔɔlɩŋ kpeekpe taa? Yehowa na ɛ-pʋtɔdɩyɛ nɛ ɛya ɛ-ñʋʋ, nɛ ɛtɩsɩ teŋgu lɩm taa. Pɩtasɩ lɛ, ɛtɩlɔ-ɩ se ɛlabɩ ñʋʋ taa ɖoŋ, ɛlɛ ɛtasɩ-ɩ haʋ waɖɛ se ewolo tʋmɩyɛ nɖɩ ɖɩ-yɔɔ. Pɩtɩŋa payɩ mbʋ yɔ, pɩsɩnɩ Yoonaasɩ nɛ ɛkpɛlɩkɩ pʋtɔdɩyɛ naʋ na? Ðoŋ ɖoŋ lɛ, pɩwɛ ɛyaa mantɩtalɩ pilimwaa kaɖɛ se pana lalaa pʋtɔdɩyɛ. Yele nɛ ɖɩna lɔŋ weyi tɩlasɩ nzɩ Yoonaasɩ kataa yɔ, sɩkpɛlɩkɩɣ-ɖʋ yɔ.

4, 5. Ɛbɛ yɔɔ Yehowa tɔma se Niniivi kaakɛ tɛtʋ sɔsɔtʋ? Nɛ ɛbɛ pɩkpɛlɩkɩɣ-ɖʋ Yehowa yɔɔ?

⁴ Yoonaasɩ taawɛɛnɩ Yehowa lɩmaɣza Niniivi yɔɔ. Ðɩkalɩɣ Bibl taa se: “Niniivi kaakɛ tɛtʋ sɔsɔtʋ Ɛsɔ ɛzɩdaa.” (Yon. 3:3) Yoonaasɩ kɛdaɣ kanɛ ka-taa, Yehowa ya Niniivi tam nabudozo se “tɛtʋ sɔsɔtʋ” yaa “ɛjaɖɛ sɔsɔyɛ.” (Yon. 1:2; 3:2; 4:11) Ɛbɛ yɔɔ pɩɩkɛ tɛtʋ sɔsɔtʋ yaa tɛtʋ ndʋ tɩ-tɔm cɛyɩ Yehowa ɛzɩdaa yɔ?

⁵ Niniivi kaakɛ caanaʋ taa tɛtʋ sɔsɔtʋ natʋyʋ. Tɩɩkɛ kajalaɣ  tɛtʋ sɔsɔtʋ ndʋ Nimroodi ma tɛʋ sɔsɔʋ wayɩ yɔ, tɩ-taa natʋyʋ. Pɩwɛ ɛzɩ pɩɩkɛ egeetiye sɔsɔyɛ nɖɩ ɖɩ-taa tɛtʋ sɔsɔtʋ sakɩyɛ kaawɛɛ yɔ. Nɛ pɩɩpɔzaa se ɛyʋ ɛɖɔ kɩyakɩŋ naadozo pʋcɔ nɛ ɛtɛzɩ egeetiye nɖɩ. (Kiɖe 10:11; Yon. 3:3) Niniivi kaakɛ tɛtʋ sɔsɔtʋ ndʋ tɩ-taa paama ɛsɔ sɛtʋ kuduyuŋ sɔsɔŋ, kolonzi sɔsɔsɩ nɛ kuduyuŋ sɔsɔŋ lɛɛŋ yɔ. Ɛlɛ, pɩtaakɛ mbʋ yebina nɛ tɛtʋ ndʋ tɩkɛ tɛtʋ sɔsɔtʋ Yehowa Ɛsɔ ɛzɩdaa. Mbʋ pɩɩkɩlɩ cɛyʋʋ Ɛsɔ ɛzɩdaa yɔ lɛ ɛyaa samaɣ ŋga kaawɛ tɛtʋ ndʋ tɩ-taa yɔ. Ɛyaa samaɣ sɔsɔɔ siŋŋ kaawɛnɩ Niniivi taa, alɩwaatʋ ndʋ tɩ-taa. Paa pa-kañatʋ lakasɩ kaaɖɔwa yɔ, Yehowa maɣzaɣ pɔ-yɔɔ. Ɛsɔ sɔɔlɩ paa ɛyʋ weyi nɛ ɛñɩnɩɣ se paa weyi lɛ, ekpiɖi ɛ-kɩwɛɛkɩm yɔɔ nɛ ɛkpɛlɩkɩ camɩyɛ lakasɩ labʋ.

6. (a) Ɛbɛ yɔɔ sɔɔndʋ kpa Yoonaasɩ alɩwaatʋ ndʋ ɛna Niniivi yɔ? (Cɔnɩ ɖɔɖɔ pɩ-tɛɛ tɔm.) (b) Ɛbɛ Yoonaasɩ tɔm kpɛlɩkɩɣ-ɖʋ pɩlɩɩnɩ ɛzɩma esusi tɔm yɔ, pɩ-yɔɔ?

⁶ Alɩwaatʋ ndʋ Yoonaasɩ talaa nɛ ɛsʋʋ Niniivi tɛtʋ taa yɔ, ɛyaa samaɣ sɔsɔɔ ŋga ɛna peeɖe yɔ, keyeba nɛ sɔɔndʋ tasɩ-ɩ kpaʋ nɛ pɩkɩlɩ. Niniivi tɛtʋ taa ɛyaa kaacɛzɩ 120000. * Ɛɖɔ evemiye pilim nɛ ɛsʋʋ tɛtʋ sɔsɔtʋ ndʋ tɩ-hɛkʋ taa ɖenɖe ɛyaa kɩlɩ ɖɔʋ yɔ, nɛ pɩtɩla ɛñɩnaɣ lone kɩbanɖɛ nɖɩ ɖɩ-taa ɛpɩzɩɣ nɛ ɛpaɣzɩ ɛ-tɔm susuu yɔ. Ɛzɩma ɛkaɣ labʋ nɛ ɛyɔɔdɩnɩ ɛyaa mba? Ɛɛkpɛlɩkɩ Asiirii mba kʋnʋŋ na? Yaa Yehowa labɩ maamaaci lakasɩ nɛ pɩha-ɩ waɖɛ se ɛyɔɔdɩ kʋnʋŋ ŋgʋ? Ðɩɩsɩŋ. Pɩtɩla yɔ, Yoonaasɩ susi tɔm ndʋ Ebree kʋnʋŋ ŋgʋ kɩɩkɛ ɛ-kʋnʋŋ yɔ kɩ-taa na, nɛ tɔm ɖɛzɩyʋ nɔɔyʋ ɖɛzɩ-tʋ Niniivi mba. Paa pɩtɩɩkɛ suwe yɔ, tɔm ndʋ esusaa yɔ tɩɩwɛ kɛlɛʋ, nɛ titaayeki se ɛyaa mba pɔsɔɔlɩ-ɩ. Esusaa se: “Pɩkazɩ kɩyakɩŋ hiŋ naanza nɛ pɔyɔkɩ Niniivi tɛtʋ.” (Yon. 3:4) Ɛyɔɔdɩ tɔm ndʋ tam sakɩyɛ nɛ abalɩtʋ. Ɛ-lakasɩ nzɩ sɩwɩlɩɣ se ɛwɛ abalɩtʋ siŋŋ nɛ ɛwɛɛnɩ tisuu. Nɛ pɩpɔzaa se Krɩstʋ mba ɩwɛɛnɩ wɛtʋ kɩbandʋ ndʋ sɔnɔ nɛ pɩkɩlɩ.

7, 8. (a) Niniivi mba nɩ tɔm ndʋ Yoonaasɩ susaa yɔ lɛ, ɛbɛ palaba? (b) Niniivi wiyaʋ nɩ tɔm ndʋ Yoonaasɩ susaa yɔ lɛ, ɛbɛ ɛlaba?

⁷ Niniivi mba sakɩyɛ kaasɩŋaa nɛ pewelisi tɔm ndʋ Yoonaasɩ susaɣ yɔ. Pɩtʋʋ fɛyɩ se ɛmaɣzaɣ se pɩkaɣ ɛyaa mba wɩzʋʋ nɛ panazɩ-ɩ. Ɛlɛ pɩtɩkɛ mbʋ pɩlaba. Ɛyaa kemsini-i. Tɔm ndʋ esusaa yɔ, tɩyɛlɩ lɛɛ lɛɛ ɛzɩ helim yɔ. Pitileɖi lɛ, tɛtʋ taa ɛyaa tɩŋa paɣzɩ  kɛdʋʋ sɔɔndʋ natʋ tɔm ndʋ Yoonaasɩ susaa yɔ, tɩ-tɔm yeke na. (Kalɩ Yoonaasɩ 3:5.) Ñɩm tɩnaa nɛ kʋñɔndɩnaa, ɖoŋ tɩnaa nɛ ajamaa, ɛyaa lɛŋ tɩnaa nɛ akpadɩyaa pa-tɩŋa pekpiɖi pa-lakasɩ yɔɔ. Pɔhɔkɩ nɔsɩ. Pitileɖi lɛ, tɔm talɩ wiyaʋ se mbʋ samaɣ ɖiɣni kpiɖuu.

⁸ Wiyaʋ nɩ tɔm ndʋ Yoonaasɩ susaa yɔ lɛ, titukuni-i ɖɔɖɔ nɛ ɛpaɣzɩ kpiɖuu. Ese Ɛsɔ sɔɔndʋ nɛ ɛkʋyɩ e-kewiyaɣ kpelaɣ yɔɔ, ɛhɔzɩ ɛ-ñɩɣlɩm tokonaa nɛ ɛlɛɣzɩ esuu fɔlɔtɔnaa ɛzɩ ɛ-samaɣ yɔ, nɛ halɩ “ɛcaɣ tɔlɩma taa.” Wiyaʋ nɛ “ɛ-sɔsaa” yaa ɛ-awumbiya palɩzɩ takayaɣ se lɛɛlɛɛyɔ lɛ, pɩkɛnɩ paɣtʋ se paa weyi lɛ ɛhɔkɩ nɔɔ. Wiyaʋ ɖʋ paɣtʋ se paa weyi esuu fɔlɔtɔnaa nɛ halɩ pɩkpɛndɩnɩ ɖɩɣa kpɩna. * Etisini ti-luzuu se toovenim lɛ, ɛ-samaɣ ɖɔm kɩdɛkɛdɩm nʋmɔʋ taa nɛ kala kañatʋ. Nɛ ɛyɔɔdɩnɩ lidaʋ se ɛzɩma pekpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ yɔ, Ɛsɔ toovenim tʋ kaɣ pa-pʋtɔdɩyɛ naʋ nɛ ɛtɛzɩna se: ‘Pana nɛ we se Ɛsɔ ɛɛhɛzɩɣ ɛ-pana nɛ ɖitaale?’​—Yon. 3:6-9.

9. Suwe ndɔnjɔɔlɩyɛ laɖaa nabɛyɛ maɣzɩɣ pɩlɩɩnɩ Niniivi mba kpiɖuu yɔɔ? Ɛlɛ ɛzɩma ɖɩlaba nɛ ɖɩna se tɔm ndʋ pamaɣzɩɣ yɔ, tɩtɩkɛ toovenim?

⁹ Ndɔnjɔɔlɩyɛ laɖaa nabɛyɛ maɣzɩɣ se Niniivi mba tɩpɩzɩ nɛ pɛlɛɣzɩ pa-laŋa lɛɛ lɛɛ mbʋ. Ɛlɛ, Bibl tɔm taa tazɩyaa ñɔtɔm se pɩpɩzɩɣ nɛ pɩla mbʋ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɖooo lɔndaa ɛyaa mba, peseɣaɣ agɔlɩma sɔɔndʋ pɩdɩɩfɛyɩ nɛ pɛlɛɣzɩɣ lɩmaɣza yem yem. Pɩtasɩ lɛ, ɖɩnawa se ndɔnjɔɔlɩyɛ laɖaa mba, pɛfɛyɩnɩ toovenim mbʋ pʋyɔɔ yɔ pʋwayɩ Yesu Krɩstʋ maɣmaɣ yɔɔdɩ ɛzɩma Niniivi mba kpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ yɔ, pɩ-tɔm. (Kalɩ Maatiyee 12:41.) Yesu kaanawa se tɔm ndʋ ɛkɛdaɣ yɔ tɩkɛ toovenim, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛɛwɛ ɛsɔdaa nɛ ɛna ɛzɩma pɩɩɖɔma yɔ. (Yoh. 8:57, 58) Toovenim lɛ se, paa pɩlakɩ-ɖʋ se ɛyaa nabɛyɛ kɛ kɩdɛkɛdaa siŋŋ yɔ, pɩfɛyɩ se ɖɩmaɣzɩ se paapɩzɩɣ nɛ pɛlɛɣzɩ pa-lakasɩ kpa. Yehowa yeke koŋ pɩzɩɣna nɛ ɛna mbʋ pɩwɛ ɛyʋ laŋɩyɛ taa yɔ.

10, 11. (a) Niniivi mba kpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ lɛ, ɛzɩma Yehowa laba? (b) Ɛbɛ yɔɔ ɖɩpɩzɩɣ nɛ ɖitisi se pitaayiɣdi Yehowa kiyiɣduu alɩwaatʋ ndʋ ɛɛɖʋwa se ɛhɔŋ Niniivi mba nɩŋgbaaŋ yɔ?

¹⁰ Niniivi mba kpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ lɛ, ɛzɩma Yehowa laba? Yoonaasɩ ma pʋwayɩ se: “Kɩbaɣlʋ na pa-lakasɩ, se papɩsɩ pa-laŋa  nɛ palɩɩ pa-nʋmɔʋ kɩdɛkɛdʋʋ taa; nɛ pɩla Ɛsɔ pʋtɔdɩyɛ nɛ kʋñɔŋ ŋgʋ ɛmaɣzaɣ se ɛɖʋʋ-wɛ yɔ, nɛ ɛtɩtasɩ-wɛ kʋ ɖʋʋ.”​—Yon. 3:10.

¹¹ Tɔm tʋnɛ, tɩwɩlɩɣ se Yehowa kpaɣʋ lɩmaɣzɩyɛ se ɛyɔkʋʋ Niniivi tɛtʋ yɔ, piyiɣdi-i kiyiɣduu na? Aayɩ. Bibl wɩlɩɣ se Yehowa siɣsiɣ wɛtʋ talɩ pilim. (Kalɩ Wayɩ Wayɩ Paɣtʋ 32:4.) Yehowa kaawɛnɩ toovenim se ɛkɔ pana nɛ Niniivi mba, ɛlɛ ɛ-pana ana ahɛ kɩhɛʋ. Ɛna ɛzɩma Niniivi mba lɛɣzɩ pɛ-wɛtʋ yɔ lɛ, ɛmaɣzɩ se pɩtɩtasɩ pɔzʋʋ se ɛhɔ pa-nɩŋgbaaŋ ɛzɩ ɛɛɖʋʋ yɔ. Peeɖe Ɛsɔ kpaɣ lɩmaɣza se ɛnaɣ pa-pʋtɔdɩyɛ.

12, 13. (a) Ɛzɩma tɩyɛ Yehowa wɩlaa se ɛnɩɣ tɔm taa nɛ ɛnaɣ pʋtɔdɩyɛ? (b) Ɛbɛ yɔɔ Yoonaasɩ natʋ tɔm taakɛ cɛtɩm tɔm?

¹² Yehowa tɩkɛ Ɛsɔ weyi ɛwɛ ñaŋ, weyi ɛɛnɩɣ ɛyaa siziŋ yaa weyi ɛ-tɔm wɛ kaɖɛ yɔ, ɛzɩ Ɛsɔ sɛtʋ agbaa ñʋndɩnaa wɩlɩtʋ yebu nɛ ɛyaa sakɩyɛ maɣzɩɣ yɔ. Toovenim taa lɛ, Ɛsɔ nɩɣ tɔm taa nɛ ɛnaɣ ɛyaa pʋtɔdɩyɛ. Pʋcɔ nɛ ɛhɔ ɛyaa kɩdɛkɛdaa nɩŋgbaaŋ lɛ, eyeki nɛ e-lone taa caɣyaa mba pɛwɛ tɛtʋ yɔɔ yɔ, papaɣ-wɛ fayɩɩɩ. Mbʋ pʋyɔɔ yɔ, ɛsɔɔlaa se kɩwɛɛkɩm laɖaa ikpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ nɛ peyele pɛ-wɛtʋ, ɛzɩ Niniivi mba kaalabʋ yɔ. (Ez. 33:11) Yehowa heyi ɛ-nayʋ Yeremiya se: “Mantɩɩyɔɔdʋʋ ɛjaɖɛ naɖɩyɛ tɔm nɛ kewiyaɣ nakɛyɛ pɔ-yɔɔ tɔm lɛ, mɛnkpɛzɩɣ-kɛ, nɛ mɔyɔkɩ-kɛ nɛ mamɩzɩ-kɛ; ɛlɛ ye ɛjaɖɛ nɖɩ ɖɩlakɩ kʋñɔŋ ɖɩ-kɩwɛɛkɩm yɔɔ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ mɔyɔɔdɩ ɖɩ-yɔɔ tɔm kɔyɔ, ma yɔ, mankaɣ kpiɖuu kɩdɛkɛdɩm mbʋ mɔntɔma malakɩ-ɖɩ yɔ pɩ-yɔɔ, nɛ maatasɩɣ-ɖɩ pʋ labʋ.”​—Yer. 18:7, 8.

¹³ Ye mbʋ, Yoonaasɩ natʋ tɔm kaakɛ cɛtɩm tɔm na? Aayɩ, mbʋ pʋyɔɔ yɔ tɩsɩnɩ Niniivi mba se patɩlɩ mbʋ pɩkaɣ-wɛ talʋʋ ye patikpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ yɔ. Tɔm ndʋ, tɩɩñɩɣ niye pa-kɩwɛɛkɩm lakasɩ nzɩ pɔkɔma nɛ peyele yɔ, sɩ-yɔɔ na. Ye Niinivi mba ɩɖaɣnɩ paɣzʋʋ pa-kɩwɛɛkɩm labʋ yɔ, Ɛsɔ kaɣ pa-nɩŋgbaaŋ hɔm. Nɛ mbʋ ɖeyi ɖeyi pɩkɔma nɛ pɩla pʋwayɩ.​—Sof. 2:13-15.

14. Yehowa na Niniivi mba pʋtɔdɩyɛ lɛ, ɛzɩma Yoonaasɩ laba?

¹⁴ Yoonaasɩ kaaɖaŋaa se pɔyɔkɩ Niniivi nɛ patɩyɔkɩ-kʋ lɛ, ɛzɩma ɛlaba? Bibl kɛdaa se: “Nɛ pɩwɩzɩ Yoonaasɩ nɛ ɛkɔ pana.” (Yon. 4:1) Halɩ Yoonaasɩ tɩmaa, nɛ pɩwɛɛ ɛzɩ ɛwɛɛ nɛ ɛkalɩɣ Ɛsɔ Ðoŋ Tɩŋa Tʋ kɩkalʋ yɔ. Ɛtɔma se ye ɛɛtɛzɩ caɣʋ ɛ-tɛ yɔ, pɩɩkɩlɩ-ɩ ɖeu. Ɛtɔma se ɛnʋ kaatɛm naʋ mbʋ ɖooo kiɖe tɛɛ se Yehowa ɛɛkaɣ kɔnʋʋ kɩdɛkɛdɩm nabʋyʋ Niniivi mba yɔɔ. Halɩ ɛwaana nɛ ɛtɔ se pʋyɔɔ ɛnʋ kaaseɣaɣ kajalaɣ taa se ewolo Tarsiisi. Pʋwayɩ lɛ, ɛpɔzɩ Ɛsɔ se eyele nɛ ɛnʋ tɛzɩ sɩbʋ, nɛ ɛtɔ se ye ɛsɩba yɔ, pɩkɩlɩ-ɩ ɖeu se ɛwɛɛ wezuu.​—Kalɩ Yoonaasɩ 4:2, 3.

15. (a) Pɩtɩla, ɛbɛ yeba nɛ Yoonaasɩ kɔ pana? (b) Ɛzɩma Yehowa laba alɩwaatʋ ndʋ ɛnawa se pitibi ɛ-nayʋ yɔɔɔ yɔ?

 ¹⁵ Ɛbɛ kaawɛɛ nɛ pɩcɛyɩɣ Yoonaasɩ? Ðɩɩpɩzɩɣ nɛ ɖiɖiɣzini mbʋ payɩ pɩɩwɛ ɛ-lɩmaɣza taa yɔ. Ɛlɛ ndʋ ɖɩsɩma yɔ lɛ se, esusi Niniivi mba tɩŋa ɛzɩdaa se kʋñɔŋ nakʋyʋ kaɣ-wɛ talʋʋ, nɛ petisi ɛ-tɔm yɔɔ. Ɛlɛ kʋñɔŋ nakʋyʋ tɩkɔɔ. Ɛzɩ sɔɔndʋ kpa-ɩ se paahoŋi-i yaa paatɔ se ɛkɛ cɛtɩm nayʋ na? Paa pɩtɩɩkɛ suwe yɔ, ɛ-taa tɩla leleŋ nɛ ɛzɩma Niniivi mba kpiɖi pa-kɩwɛɛkɩm yɔɔ, nɛ ɛzɩma Yehowa na pa-pʋtɔdɩyɛ yɔ. Ɛlɛ pɩwɩzɩ-ɩ, pɩlabɩ-ɩ pʋtɔdɩyɛ nɛ ɛ-maɣmaɣ, nɛ ɛmaɣzɩ se ɛtɩtasɩ wɛnʋʋ wazaɣ nakɛyɛ. Paa mbʋ yɔ, Ɛsɔ pʋtɔdɩyɛ nayʋ kaanawa se Yoonaasɩ wɛnɩ wɛtʋ kɩbandʋ natʋyʋ. Mbʋ ɛzɩ Yehowa kaahɔm Yoonaasɩ nɩŋgbaaŋ ɛ-kaañamtʋ yɔɔ lɛ, ɛpɔzɩ-ɩ tɔm kɩbandʋ tʋnɛ se pɩsɩnɩ-ɩ nɛ ɛmaɣzɩ ɛ-ñʋʋ taa: “Ɛzɩ ŋmaɣzɩɣ se ña-pana kɛ kɩbana lɛ mbʋ yɔ?” (Yon. 4:4) Yoonaasɩ cosi tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ? Bibl tɩyɔɔdɩ natʋyʋ.

16. Hɔɔlɩŋ weyi taa nabɛyɛ lɩmaɣza wɛ ndɩ nɛ Ɛsɔ lɩmaɣza? Nɛ lɔŋ weyi Yoonaasɩ kɩɖaʋ kpɛlɩkɩɣ-ɖʋ?

¹⁶ Pɩwɛ kɛlɛʋ se ɖɩkʋ Yoonaasɩ tɔm. Ɛlɛ pɩwɛ ɖeu se ɖɩtɔzɩ se sakɩyɛ taa lɛ, ɛyaa mantɩtalɩ pilimwaa iitisiɣ tɔm ndʋ Ɛsɔ heyiɣ-wɛ yɔ tɩ-yɔɔ. Nabɛyɛ pɩzɩɣ nɛ pamaɣzɩ se pɩɩwɛɛ se Yehowa ɛla nɛ kɛgbɛdɩsaɣ nakɛyɛ yele labʋ, yaa ɛhɔ kɩwɛɛkɩm laɖʋ nɔɔyʋ nɩŋgbaaŋ kpaagbaa, yaa pɩɩwɛɛ se ɛɛtɛm labʋ nɛ ɛjaɖɛ ɖɩnɛ ɖɩsɩɩ tɩnaɣ. Yoonaasɩ kɩɖaʋ tɔzʋʋ-ɖʋ se, ye ɖɩɩnɩɣ Yehowa lɩmaɣzɩyɛ naɖɩyɛ taa yɔ, ɖa pɩwɛɛ se ɖɩlɛɣzɩ lɩmaɣza, pɩtɩkɛ Yehowa.

17, 18. (a) Yoonaasɩ lɩ Niniivi tɛtʋ taa lɛ, ɛbɛ ɛlaba? (b) Ɛzɩma maamaaci lakasɩ nzɩ Yehowa laba pɩlɩɩnɩ pabaʋ tɩʋ yɔɔ yɔ, situkuni Yoonaasɩ?

¹⁷ Pitibi Yoonaasɩ yɔɔɔ nɛ ɛlɩɩ Niniivi tɛtʋ taa. Etikpe ɛ-ɖɩɣa, ɛlɛ ɛɖɛɛnɩ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ hɔɔlʋʋ taa, ɖenɖe pʋŋ nɩɩyɩ kaaha ɛza nɛ tɛtʋ yɔ. Esiɣ kizinziku cikpeluu nakʋyʋ nɛ ɛcaɣ kɩ-tɛɛ nɛ ɛɖaŋ se ɛna mbʋ pɩkaɣ talʋʋ Niniivi yɔ. Pʋtɔma yɔ, ɛkpɛndɩ ɛwɛnɩ lidaʋ se pakaɣ yɔkʋʋ Niniivi. Ɛzɩma Yehowa kaɣ kpɛlɩkʋʋ pʋtɔdɩyɛ naʋ abalʋ ñʋʋ taa ɖoŋ tʋ ɛnʋ?

¹⁸ Ðoo ana a-taa, Yehowa la nɛ pabaʋ tɩʋ nakʋyʋ ñɔ. Yoonaasɩ fema lɛ, ɛmaɣnɩ pabaʋ hɔɖʋʋ kpemm, kɩ-hatʋ lɔbɩ e-kizinziku yɔɔ camɩyɛ nɛ pɩhaɣ-ɩ kuzotuu nɛ pɩkpaɖɩ. Nɛ pɩkɛdɩnɩ-ɩ kpem. “Nɛ Yoonaasɩ taa la leleŋ pɩŋŋ” tɩʋ ŋgʋ kɩ-yɔɔ. Pʋtɔma yɔ, ɛmaɣzaa se maamaaci lakasɩ nzɩ sɩwɩlɩɣ se Ɛsɔ taa labɩ-ɩ nɛ leleŋ nɛ ɛwazɩ-ɩ. Ɛlɛ, Yehowa taañɩnɩɣ se ɛha Yoonaasɩ kuzotuu nɛ ɛhɛzɩ ɛ-pana yem na. Ɛñɩnaɣ se etukuni Yoonaasɩ laŋɩyɛ. Pʋyɔɔ Ɛsɔ tasɩ labʋ maamaaci lakasɩ nasɩyɩ. Etiyi sonzooye naɖɩyɛ nɛ ɖɩñasɩ pabaʋ nɛ kɩwɩlɩ. Pʋwayɩ lɛ, etiyini “miŋ helim  nɛ wɩsɩ ɖɩlɩyɛ taa” nɛ wɩsɩ kpalɩ Yoonaasɩ siŋŋ nɛ ehoo lɛbɛ lɛbɛ. Pɩtasɩ-ɩ tibu yɔɔɔ, nɛ ɛɖaɣnɩ Ɛsɔ pɔzʋʋ se eyele nɛ ɛsɩ.​—Yon. 4:6-8.

19, 20. Ɛzɩma Yehowa tɩŋnɩ pabaʋ tɩʋ yɔɔ se ɛcɔlɩ Yoonaasɩ lɩmaɣza?

¹⁹ Nɛ Yehowa tasɩ Yoonaasɩ pɔzʋʋ se ɛmaɣzɩɣ se ɛ-tɔm ɖewa se ɛkɔ pana se pʋyɔɔ pabaʋ sɩba yaa we. Pɩɩpɔzaa se Yoonaasɩ ɛlɛɣzɩ ɛ-lɩmaɣza, ɛlɛ ɛtɩla mbʋ. Ɛlʋbɩ ɛ-tɩ yɔɔ nɛ ɛtɔ se: “Mɛwɛnɩ toovenim se mɔnkɔ pana, halɩ sɩm yɔɔ sɩm yɔɔ.” Lɛɛlɛɛyɔ, pɩtalɩ alɩwaatʋ kɩbandʋ se Yehowa ɛtasɩ Yoonaasɩ lɔŋ.​—Yon. 4:9, NW.

²⁰ Ɛsɔ hɔ Yoonaasɩ lɩmaɣza se ɛna ɛzɩma ɛwɛɛ nɛ ewiɣ cɛɛkɛ pabaʋ tɩʋ ŋgʋ kɩñɔ ɖoo kʋyʋmɛɛ taa, tɩʋ ŋgʋ ɛtɩsɔ nɛ ɛtɩla nɛ kɩpaɣlɩ yɔ, kɩ-yɔɔ. Nɛ Ɛsɔ tɛzɩna se: “Nɛ ma yɔ mantaakpeɣ ɛjaɖɛ sɔsɔɖɛ Niniivi nɖɩ ɖɩ-taa ɛyaa kpaɖɩ [kudokiŋ] mɩnʋʋ nɛ nɛɛlɛ, mba paasɩŋ yʋsaɣ ŋga kɛwɛ nɩwaŋ nɛ nɩmɩyɛ pɛ-hɛkʋ taa yɔ, nɛ kpɩna sakɩyɛ yɔ?”​—Yon. 4:10, 11. *

21. (a) Kɩɖaʋ ŋgʋ Yehowa kpaɣaa nɛ ɛtasɩnɩ Yoonaasɩ lɔŋ? (b) Ɛzɩma Yoonaasɩ kɛdaɣ sɩɣnɩ-ɖʋ se ɖɩtɩlɩ ɛyʋ weyi ɖɩkɛnɩ toovenim taa yɔ?

 ²¹ Ŋsɩm mbʋ Yehowa caɣaɣ se ɛwɩlɩ pɩtɩŋnɩ kɩɖaʋ ŋgʋ kɩ-yɔɔ yɔ? Yoonaasɩ taala pʋyʋ se ɛcɔnɩ tɩʋ ŋgʋ kɩ-yɔɔ. Ɛlɛ Yehowa yɔ, ɛ-cɔlɔ Niniivi mba wezuu lɩnaa, nɛ ɛnʋ ɖɔkʋʋnɩ pe-wezuu ɛzɩ ɛɖɔkʋʋ ɖɔɖɔ wondu kɩlɩzɩtʋ kpeekpe wezuu tɛtʋ yɔɔ yɔ. Ɛzɩma tɩyɛ Yoonaasɩ pɩzɩɣ nɛ ɛmaɣzɩ cɛɛkɛ pabaʋ tɩʋ yɔɔ nɛ pɩkpaɖɩ ɛyaa 120000 nɛ pa-kpɩna kpeekpe pe-weziŋ yɔɔ? Pɩtɩkɛ piɖeni men-ɖeke lɩmaɣza Yoonaasɩ kaawɛna mbʋ yɔ? Pɩkɛ toovenim, mbʋ pʋyɔɔ yɔ ɛzɩma tɩʋ ŋgʋ kɩɩwɛ-ɩ wazaɣ yɔ, pi-ɖeke pʋyɔɔ ewiɣaɣ kɩ-yɔɔ. Pɩtɩkɛ piɖeni men-ɖeke lɩmaɣza ana ayebina nɛ ɛkɔ pana se patɩyɔkɩ Niniivi na? Pɩtɩla yɔ, ɛtaasɔɔlɩ se fɛyɛ ɛkpa-ɩ se pɔtɔ se ɛkɛ nayʋ cɛtɩyʋ. Yoonaasɩ kɛdaɣ kanɛ kapɩzɩɣ kasɩnɩ-ɖʋ nɛ ɖɩmaɣzɩ nɛ ɖɩna ɛyʋ weyi ɖɩkɛnɩ toovenim taa yɔ. Ða-taa anɩ pɩzɩɣ nɛ ɛtɔ se ɛfɛyɩnɩ piɖeni men-ɖeke wɛtʋ ndʋ? Pɩkɛdɩnɩ-ɖʋ siŋŋ se Yehowa kpakɩɣ hɛɛɛ wɛtʋ nɛ ɛkpɛlɩkɩɣ-ɖʋ ɛzɩma ɖɩmaɣzɩ lalaa yɔɔ nɛ pɩkɩlɩ, ɖɩsɔɔlɩ-wɛ nɛ pɩkɩlɩ nɛ ɖɩna pa-pʋtɔdɩyɛ nɛ pɩkɩlɩ, ɛzɩ ɛ-maɣmaɣ ɛlakʋʋ yɔ.

22. (a) Lɔŋ weyi Yoonaasɩ kpɛlɩkɩ tɔm kɩbandʋ ndʋ Yehowa wɩlɩ-ɩ pʋtɔdɩyɛ naʋ yɔɔ yɔ, tɩ-taa? (b) Lɔŋ weyi pɩcɛyaa se ɖa-tɩŋa ɖɩkpɛlɩkɩ?

²² Tɔm yɔ se, Yoonaasɩ kpɛlɩkɩ pʋyʋ mbʋ pɩtalɩ-ɩ yɔ pɩ-taa? Yoonaasɩ takayaɣ ŋga kɛwɛ Bibl taa yɔ kɛtɛmnɩ tɔm ndʋ Yehowa pɔzaa yɔ, ɛlɛ paticosi tɩ-yɔɔ. Ndɔnjɔɔlɩyɛ laɖaa nabɛyɛ pɩzɩɣ nɛ pamaɣzɩ se Yoonaasɩ ticosi tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ kpa. Ɛlɛ toovenim taa lɛ, ɛ-takayaɣ maɣmaɣ kɛnɩ tɔm ndʋ tɩ-yɔɔ cosuu. Pañɩnaa nɛ pana se Yoonaasɩ maɣmaɣ manɩ Bibl takayaɣ ŋga kɔ-yɔɔ ɛ-hɩɖɛ wɛɛ yɔ. Maɣzɩ pazɩ nɛ ŋna, nayʋ ɛnʋ ɛpɩsaa nɛ ɛtalɩ ɛ-tɛ camɩyɛ nɛ ɛma mbʋ pʋɖɔma yɔ. Ðɩpɩzɩɣ ɖɩmaɣzɩ nɛ ɖɩna; abalʋ ɛnʋ ɛtasɩ kpadɩyʋʋ, ɛsɩ lɔŋ nɛ pɩkɩlɩ nɛ eluzuu ɛ-tɩ nɛ pɩkpaɖɩ. Ɛwɛɛ nɛ ekpiɣyiɣ ɛ-ñʋʋ alɩwaatʋ ndʋ ɛɖɔŋ maʋ ɛ-kɩwɛɛkɩm, ɛ-kaañamtʋ, nɛ ɛzɩma ɛtaañɩnɩɣ se ɛna pʋtɔdɩyɛ yɔ, pɩ-tɔm. Pɩnaɣ kaɣlaa se Yoonaasɩ kpɛlɩkɩ lɔŋ tɔm kɩbandʋ ndʋ Yehowa wɩlɩ-ɩ yɔ, tɩ-taa. Ɛkpɛlɩkɩ pʋtɔdɩyɛ naʋ. Ða yɔ, ɖɩkaɣ labʋ mbʋ?​—Kalɩ Maatiyee 5:7.