Ini ti Sheta Thembo?

KUINGWI ha Daniel, ntshwa wa ka be e gwala cancer wa chenesiwa mu nsholo wa pinda, a bo a ka dwilila a na thembo iye wulu? A u no be a ka kunda cancer? A u nowo be a cha chila ngwenu? Dumbu ne banjinji ba no lebelekela thembo ne majatu a ba nga dumane na ichecho. Ngono khani wulu ipapa eyeye. Thembo ha i zo fanila pindilidziwa. A te ndapo choselele, kene makhona zose.

Ha e buzwiwa ne be CBS News, Dr. Nathan Cherney wa ka chenjedza ne kwe mbatsha ye ku zana ne masimba e thembo ha ku shingidzaniwa ne bagwele ba no gwala kwazo: “Ta ka bona zwimo zwe balume be gongobola bakadzi babo kuti ba ka be be singa kumbulile mukati kwazo, kuti ba ka be be singa kumbule ne zila ya ka lulwama kwazo.” Dr. Cherney wa ka paphidza eti: “Zila iyewo yose ye kumbula ya ka thama ndawulo i si yo, ngono ha bathu ba si nga thame zubuyanana, u ngati koyi a ba zo khona laula londa labo zubuyanana, ngono ichecho ha te chithu cha ka lulwama.

Malebeswa, ibabo ba no gwisana le bugwele gu singa pole ba mu ngwa i no nyadza ne i no ba pedzisa. Ku paphidza ntolo wabo u no ba lemela kale ne ku thama kuti ba zwibone nlandu i chithu chi sa ka fanila thamiwa choselele ne bathu ba no ba da. Ne kwa ka jalo, a ta ka fanila pedza ne kuti thembo chithu chi si nga tolegwe pezhugwi?

A ku zo jalo. Ha ti lakidzila, iyo ng’anga iyeyi, i no lapa mu ku tebamisa ngwele​—isi ku gwisana ne bugwele ne zila ya ka lingisana kene ku paphidza buchilo, ngono i thama kuti ngwele a zwiwe a li gedzikane kwazo ne shatha ha a cha dwilila e gwila ku chila. Ng’anga dzi nonga idzedzi dzo dumila kwazo mu bukulu gwe ndapo i no pelela ne shatha kwazo mu chimo che nkumbulo dumbu ne mu na ba no gwala kwazo. Kuna bufakazi bunjinji gwe kuti thembo i nga thama ijalo​—ne kupinda.

Bukulu gwe Thembo

“Thembo i ndapo ya ka sima,” ko leba ku jalo nkwali we zwe ndapo Dr. W. Gifford-Jones. Wa ka lingilila kakale zwidiyo zwa ka siyasiyana zwi no thamigwa ku bona bukulu gwe batsho i no piwa bagwele ba singa pole. Ko kumbuligwa kuti batsho iyeyi ya ka jali i no thama kuti bathu ba bone thembo kwazo ne ku linga zwithu zubuyanana. Zwidiyo zwingwe zwa ka thamiwa ne 1989, zwa ka bona kuti bagwele ba no piwa batsho ya ka jali ba no chila libaka gu lefu. Ne kwa kajalo, shakisiso ya ngwenu ha ito dumilana kwazo ne khani iyeyi. Ne kwa kajalo, zwidiyo zo lakidza kuti bagwele ba no piwa batsho ye mazwiwo a ba to tshambilidzigwa kwazo kakale ha ba to hwa zogwadza kwazo se ba singa ipiwe.

Kumbula ne kwe thuto ingwe ya ka ya ka temelela mu khani ye ku linga ne ku sa linga zwithu zubuyanana mu bugwele gwe tshinga dze moyo (CHD). Mbunga we balume ba no pinda 1,300 wa ka sikasikiwa zubuyanana ku bona kuti ba no linga buchilo zubuyanana kene a ba to gu linga zubuyanana. Shule kwe makole a li 10 ha be lingisisiwa kakale kwa ka wanika kuti 12 percent ye balume ibabo ba ka ba na bugwele gwe CHD. Mu bali, ba ka be ba si nga linge zwithu zubuyanana ba ka be be pinda ba no zwi linga zubuyanana ku ngabe bathu babili ne nngompela. Laura Kubzansky, mbatshi we porofesa ye mamuko ne mazwibato, ku Harvard School of Public Health, wa kati: “Bufakazi bunjinji gwe khani ye kuti ku kumbula zubuyanana kwa ka lulwamila mamuko awo gwa ka wanika​—zwidiyo izwezwi zo pa bufakazi gungwe gwa ka sima gwe kutanga gwe ndapo, gwe nkumbulo iwoyo mu khani iyeyi ye bugwele gwe moyo.”

Zwidiyo zwingwe zo lakidza kuti ibabo ba no linga mamuko abo a ka bipa kanjinji a ba to muka ha be thama operation sa ibabo ba no linga mamuko abo zubuyanana. Dumbu ne ku chila buchilo gu lefu ko batshanyiwa ne thembo. Chidiyo chingwe cha ka lingilila kuti bathu ba ka kwegula ba no amiwa chini ne ku linga kwegula zubuyanana ne ku sa ku linga zubuyanana. A bathu ba ka kwegula ba ka be be lakidziwa zibiso ne ku tobedzana, i no amanya ndongoloso ye kwegula ne ku paphidzika kwe buchenjedu ne luzibo, ku dwapo kwa ka boneka kuti ba no yenda ba ka simisa kwazo ne masimba. Dumbu, ku thama zubuyanana ikoko ku nga fanidzanyiwa ne cha ka shingikala mu ku zwikatisa mu ndongoloso ye dziviki dzi li 12!

Ini mazwiwo a nonga thembo, ku dumila kuti zwithu zowo lulwama, ne ku linga zwithu zubuyanana ku lingika ku na batsho ye mamuko? Bangwe be sainsi ne dzi ng’anga ha ba thu ba ka hwisisa nkumbulu ne mbili we nthu zubuyanana kwa ba nga pa dabilo dza ka lingisana. Kakale, bazibi ba no zwidiya khani iyeyi ba nga na ba ka kumbulila cha ba no zwidiya. Ha ti lakidzila, porofesa ingwe ye neurology wa kati: “Ko thama kuti nthu a zwizwe zubuyanana ha a ka shatha kakale a na thembo. Chimo chi no shathisa chi no thama kuti nthu a si tongo tshambilidzigwa kwazo, ne mbili kuti u kule zubuyanana mu zwimo zwa ka jalo. I chingwe chithu chi nga zwithamigwa ne bathu kakale be gwisa ku gala ba na mamuko a ka lulwama.”

Khani iyeyi i ngana ka be ptshwa mu bangwe be dzing’anga, dzi-psychologist, ne be sainsi, ngono ha te ili ptshwa choselele mu na ba no zwidiya Baibili. Mu makole a ngabo 3 000 a ka pinda, She wa ka chenjela Solomoni wa ka dothedzegwa ku kwala nkumbulu iwoyo: “Moyo wa ka shatha nti u no podza, koga moyo wa ka puna u no tema mafupa.” (Zwiani 17:22) Elanjele ku lizalizana ku no lakidziwa ipapa. Ndimana iyeyi ha i to ti moyo wa ka shatha u no podza bugwele gungwe ngono i noti koga “nti u no podza.”

Dumbu, ku nga na ku ka hwikala ku buzwa titi, Ha thembo ya be ili nti, i ng’anga ipi ya be i singa ke i ka u shingisa? Pezhugwi kwa ikoko, thembo i na mbayilo u no pinda kwazo khani ye mamuko.

Ku Duma Kuti Zwithu Zowo Lulwama, Ku Duma Kuti Zwithu Zowo Bipa, ne Buchilo Gugo

Bashakisisi ba ka bona kuti bathu ba no linga zwithu zubuyanana ba no bona mbayilo mu zila dzi li dzi njinji u no dwa mu ku linga zwithu zubuyanana kwabo. Ko lingika be thama zwa ka lulwama kwazo ku ikwele, ku nshingo, dumbu ne mu mizano ye mabala. Ha ti lakidzila, kwa ka thamiwa zwidiyo zwe team ye bakadzi ba no labuka. Dzi-coach dza ka sikasika ne zila ya ka nginilila bukhoni gwe malebeswa gwe bakadzi mu mizano ye mabala. Mu chibaka chi ngompela, bakadzi naibobo ba ka buzwiwa dzibuzo ngono chilizanyo che thembo yabo chi ka sikasikiwa zubuyanana. Kwa ka pelela ne kuti, chilizanyo che thembo ye bakadzi ndicho cha ka be chi lebela mbeli ne zila ya ka lingisana ne kwe ku phalisana kwabo ku pinda dzizila dzingwe dzose dze ku sikasika dze dzi-coach dzabo. Ini thembo i sendedzela ne masimba a ngapa?

Kwa ka zigwa ku njinji ne ku zwidiya ne kwe chingwe chi singa fanane ne ku duma kuti zwithu zowo lulwama​—ku duma kuti zwithu zowo bipa. Mu makole a bo 1960, kwa ka thamiwa dzindiko dza ka pelela dzi lakidza chingwe cha ka chi sa ka lingiligwa ne kwe mazwibato e phuka, ku ka pelela bashakisisi ba na ndebo i noti “ku zwidiya ku zwitoboka.” Ba ka elanjele kuti bathu bo ba nga gwala bugwele igogo. Ha ti lakidzila, bathu ba ka be kwalila test ye zwidiyo pana zhoba i sa ka lulwama ngono be be budziwa kuti ba nga misa zhoba iyeyo ne ku tobetsa dzikinopo dza ka tobedzana. Ba ka khona ku misa zhoba.

Group ye bubili ya ka budziwa chi no fanana​—ngono ku tobetsa dzikinopo ku ka si thame chingwe. Se kwa u nga kumbulila, bunji mu group ye bubili gwa ka be ne mazwiwo e ku zwitoboka. Mu dzi tests dzi no tobela, ba ka be zeyeza choselele ku thama chingwe. Ba ka be be duma kwa ka pelela kuti kwa be ku sina cha ba nga thama chi nga shandula zwithu. Dumbu ne mu group iyeyi ye bubili, ba ka be be duma kuti zwithu zowo lulwama ba ka lambana ne nkumbulo iwoyo we ku zwitoboka.

Dr. Martin Seligman, wa ka batsha mu ku thama dzingwe dze dzindiko idzedzi dze kutanga, wa ka sendedzegwa ku thama nshingo we ku zwidiya ne ku duma kuti zwithu zo lulwama ne ku duma kuti zwithu zo bipa. Wa ka shakisisa ne zila ye kumbula i no lakidziwa ne bathu ba no tizhiligwa ne ku zwilinga ba ka zwitoboka. Wa ka widza eti, zila iyeyi ye ku kumbula kuti zwithu zowo bipila mbeli, i no misa machilo e bathu ne zila dzi njinji kene dumbu ku ba dzibilidza ku thama chingwe. Seligman u no chenesa ku kumbula kuti zwithu zowo bipa ne belelo lako ne zila iyeyi: “Makole ali 25 e ku zwidiya a ka thama kuti ndi dume kwa ka pelela kuti ha ti zwijwayedza ku duma se ba no duma kuti zwithu zowo bipa, kuti mbipo i no ti shingikalila i nlandu wedu, i no galila chose ne kuti i nowo dzibilidza chingwe ne chingwe cha ti no thama, bunji gwa yo gowo ti wila pa na ti singa dumile mu ili.”

Kakale, mikumbulo i nonga iyeyi inga lingika ili mitshwa mu bangwe ngwenu, ngono i no zigwa ne ba no zwidiya Baibili. Elanjele ndebo yeyi: “Ha u pela meya zhuba le ku dziyila, simba lilo ishomanana.” (Zwiani 24:10) Ee, Baibili i no chenesa zubuyanana kuti ku pela meya kose ne mikumbulo yako i sa ka lulwama, ko pedza simba lilo le ku shinga. Ne kwa kajalo, u nga thama chini kuti u gwisane ne ku duma kuti zwithu zowo bipa, ngono u dume kwazo kuti zwithu zowo lulwama ne ku be ne thembo mu buchilo gugo?

[Itshwantsho]

Thembo i nga thama zwithu zwa ka naka kwazo