CHI NO BIGA MU MBATSHA: Mapolotiki minjinji ne batungamili be budumili ba ka sala shule mikumbulo i no leyana ne kwe zibiso ye Baibili. Ka njinji, ba ka be be shingisa mamo abo ku dzibila bathu ku be ne Baibili, ku i kwala, ne ku i shandulila mu ndebo dzingwe. Ela njele zwilakidzilo yezwi zwibili:

• Ku nga be ne 167 B.C.E.: She ye Seleucid  Antiochus Epiphanes, wa ka be e shaka sundidzila budumili gwe Chigiriki mu Bajuta, wa ka dusa ndawulo ye kuti ku chinyiwe dzikhopi dzose dze Hwalo dze Chihebera. Bashingi babe ba ka “palula ne ku pisa maphepha e Nlayo pangwe ne pangwe pa ba ka be be a wana,” se kwa kwa ka kwala nzibi we histori Heinrich Graetz, “ne ku bulaya bose ba ka be be shaka ku simisa ne ku miligwa mu na cha ba no shaka.”

• Chibaka che Middle Ages: Batungamili bangwe be Katoliki, ba ka be be gwadzamoyo ku bona bathu ba si badiyi be rera chi no diyiwa ne Baibili i si zwi no dumigwa ne Katoliki, kakale ba ka be be bona nlandu ba ka be ba na dzibuka dze Baibili dzi si Dzipisalema dze Chilatini, be ti ba no leyana ne chi no amuchigwa ne bunji gwe bathu. Khansele ingwe ye kereke ya ka biga nlayo we kuti balume ba shingise “bunyambi, ku thembeka, ne ku shaka ba no diya chi no leyanya ne chi no amuchigwa ne bunji gwe bathu. . . ne ku shakisisa ngumba dzose dza ba ka be be bilayela ne dzingwe dza ka bakiwa kusi kwe shango. . . . Ngumba ingwe ne ingwe i no wangwa i na u no dumila chi singa amuchigwe ne bunji gwe bathu ya ka be i chinyiwa.”

Ha zwita zwe Baibili zwi sino be zwa khona ku ipedzisa, zibiso yayo i no be ya pedzisiwa.

SE KWA BAIBILI YA KA DWILILA I LI PO: She Antiochus wa ka lingisa nkumbulo uwe mu Israel, ngono Bajuta ba ka be ba chi be ne mizi mu shango dzingwe. Dumbu, bathu ba ka diyika ba no alakanila kuti ku nga be ne century ye kutanga C.E., Bajuta ba no pinda 60 percent ba ka be ba singa gale mu lsrael. Bajuta ba ka be be biga dzikhopi dzabo dze Hwalo mu dzitempele dzabo​—Hwalo idzedzo ndidzo dza ka be dzi shingisiwa ne njudzi dzi no tobela, ku shanganyila ne Bakirisiti.​—Mishingo 15:21.

Mu chibaka che Middle Ages, babali be Baibili ba ka be ne chibindi che ku mililana ne ku dziyidziwa ngono ba ka dwilila be i shandulila mu ndebo dzingwe ne ku kwala Hwalo ne ku thama dzikhopi. Ne mu chibaka cha kwa ka be ku sathu ku ka be ne michina i no tshambisa i no khona fulusiwa mu chibaka che makole e 15th century, zwipithu zwe Baibili zwi nga dwa zwa ka be zwa chi be po ne ndimi dzi nga be 33. Ku dwapo, Baibili i ka shanduligwa mu ndimi dzingwe ne ku tshambisiwa ne lubilo gu no chenamisa.

BELELO: Nenguba boshe ne badiyi ba ka dzimila ba ka i gwisa, Baibili ndiyo buka ya ka khona ku yendisiwa kwazo ne ku shanduligwa mu ndimi dzingwe ku pinda dzibuka dzose. Ya ka shandula milayo ne ndimi dze shango dzingwe, ne machilo e bathu ba li dzimillion.