Bai pa asuntu

Bai pa lista di asuntus

É difísil di ntende modi ki sélulas di fermentu ta funsiona. Na meiu di el ten un DNA, i uns kuza pikinoti ki ta konsigi sipara molékulas, transforma-s i leba-s di un lugar pa kel otu. Kada un di kes pasu li, é inportanti pa el kontinua ta vive.

Kuzê ki vida ta inxina-nu

Kuzê ki vida ta inxina-nu

Na nos vólta ten txeu kuza bibu ki ta kria, ki ta mexe i ki ta reproduzi. Es ta bira nos planéta un lugar bunitu i sen konparason. I oji, nu sabe mutu más sobri kuzas bibu di ki antis. Kuzê ki vida ta inxina-nu sobri modi ki el kumesa? Pensa na kel-li.

Tudu ta mostra ma vida kriadu. Tudu kuza bibu fazedu di uns kuza pikinoti ki txoma sélula. Sélulas é sima fábrikas pikinoti. Es ta faze txeu kuza konplikadu pa kria i sustenta vida. Kel-li tanbê ta kontise ti mésmu na kes fórma di vida más sinplis. Pur izénplu, pensa na fermentu ki ta uzadu pa faze pon. El é un sélula bibu. Si nu konpara-l ku nos sélula, el pode parse sinplis. Má simé, é difísil di ntende modi ki el ta funsiona. Na meiu di kel sélula di fermentu ten un DNA, ki é un kódigu ki ta fla sélulas kuzê ki es debe faze. Kes sélula di fermentu ta konsigi sipara molékulas, transforma-s i leba-s di un lugar pa kel otu. Kada un di kes pasu li, é inportanti pa el kontinua ta vive. Óras ki sélulas di fermentu ta fika sen kumida, es ta kumesa ta trabadja más poku ti ki es ta bira inativu, sima si es sta ta durmi. É pur isu ki fermentu pode fika guardadu duránti txeu ténpu. I óras ki nu uza-l pa faze pon, kes sélula di fermentu ta bira ativu otu bês.

Dja ten txeu ténpu ki sientistas sta ta studa sélulas di fermentu pa es pode ntende nos sélulas midjór. Má inda es ten txeu kaminhu pa anda. Un profesor * di intilijénsia artifisial na un universidadi na Suésia, fla: “Infilismenti nu ka ten algen ki ta txiga pa faze tudu kes spiriénsa ki nu krê, pa nu pode ntende modi ki un sélula sinplis sima sélula di fermentu ta funsiona.”

Kuzê ki bu ta atxa? Óras ki bu ta pensa ma ti mésmu un fórma di vida sinplis, sima sélula di fermentu, é konplikadu, kel-li ka ta pô-u ta pensa ma tevi un algen ki faze-l? Un prujétu sima kel-li ta izistiba si ka tinha un algen ki fazeba el?

Vida sô ta ben di un otu vida. DNA é fetu di molékulas ki ta txomadu nucleotídeos. Kada un di nos sélula ten 3,2 bilhon di nucleotídeos. Kes molékula ô nucleotídeos ta organiza di un manera ki kel sélula ta konsigi kria enzimas ku proteínas.

Xansi di kes molékula organiza di manera sértu es sô, é di 1 na 10150 (1 ku 150 zéru dipôs di el). Nton nu pode fla ma ka ten xansi di kel-li kontise.

Ninhun spiriénsa ki sientistas dja faze ka prova ma vida pode parse el sô, di un matéria sen vida.

Ka ten nada ki é sima nos vida. Nu ten kapasidadis ki ta permiti-nu pruveta vida di un monti manera, i di manera ki ninhun otu kriatura bibu ka ta konsigi. Nu ten sentimentus, nu ten kapasidadi di kria kuzas i di konvive ku otus algen. Nu ta da txeu valor pa kapasidadi ki nu ten di xinti gostu, txeru, obi son, odja kor i lugaris bunitu. Nu ta faze planus pa futuru i nu ta djobe un obijetivu na vida.

Kuzê ki bu ta atxa? Nu ten kes kapasidadi li sô pamodi nu meste-s pa vive i pa reproduzi? Ô es ta mostra ma vida é un prezenti di un Kriador ki ta ama-nu?

^ par. 4 Ross King, profesor na Chalmers University of Technology