«Saʼebʼ li qakutan, ebʼ li qas qiitzʼin kʼajoʼebʼ xtumin, wankebʼ xkʼanjelobʼaal ut ebʼ aj chamalnawom [...]. Abʼanan, aʼinebʼ tana li xbʼeen alal kʼajolbʼej li teʼsachoq re li jalan jalanq chi kʼubʼahom li wank saʼ ruuchichʼochʼ». (Informe Global de Riesgos 2018 del Foro Económico Mundial).

KʼAʼUT NAABʼALEBʼ LI QAS QIITZʼIN USTA YEEBʼIL REHEBʼ CHIRIX LI KUTAN CHALK RE UT CHIRIX LI RUUCHICHʼOCHʼ YOOKEBʼ XKʼAʼUXL? QILAQ WIIBʼ OXIBʼ AJWIʼ REHEBʼ LI CHʼAʼAJKILAL LI WANK SAʼ QABʼEEN.

• LI MAAʼUSILAL SAʼ INTERNET. «Rajlal kutan li naʼaj saʼ Internet qʼaxal xiwxiw ru. Ut aʼin li naʼaj li nekeʼroksi ebʼ laj muxul kokʼal, ebʼ li nekeʼchʼiʼchʼiʼink, ebʼ li nekeʼtaqlank yiibʼ aj mensaaj ut ebʼ li nekeʼrelqʼa ebʼ li esil re xtawbʼalebʼ xtumin», chan li periodico The Australian. Wank ajwiʼ jun chik li chʼaʼajkilal, «wankebʼ nekeʼrelqʼa li xkʼabʼaʼ ut li xbʼihomal junaq li qas qiitzʼin ut aʼin li rahilal li qʼaxal yook chi numtaak saʼ xbʼeen li ruuchichʼochʼ [...]. Li Internet naxkʼe xhoonalebʼ li qas qiitzʼin re naq teʼxkʼut chi kutankil li maaʼusilal li wank rikʼinebʼ: li xtzʼaj aj naʼlebʼ ut li rahilal li nekeʼxbʼaanu».

• LI BʼIHOMAL INKʼAʼ JUNAJ RU. Jun li tasal hu re Oxfam Internacional naxye naq 8 ajwiʼ li qas qiitzʼin qʼaxal bʼihomebʼ ut li xbʼihomal li waqxaqibʼ chanchan li bʼihomal li nasutunk re li 3.600 miyon chi qas qiitzʼin li qʼaxal nebʼaʼebʼ saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ. Li hu aʼin naxye naq li xkʼubʼahom li ruuchichʼochʼ moko us ta «xbʼaan naq wiibʼ oxibʼ ajwiʼ li qʼaxal bʼihomebʼ ut naabʼalebʼ li nebʼaʼ, ut li xkʼihalil ixqebʼ». Joʼkan naq, wankebʼ nekeʼxkʼoxla naq ebʼ li qas qiitzʼin teʼxpoqoqi ribʼ xbʼaan li chʼaʼajkilal aʼin.

• LI YALOK U UT LI RAHOBʼTESINK. Jun li tasal hu re li chihabʼ 2018 re li molam Agencia de las Naciones Unidas para los Refugiados kixye: «Saʼebʼ li qakutan qʼaxal naabʼalebʼ xeʼxkanabʼ li xnaʼaj ut moko kʼebʼilebʼ ta saʼ ajl». Numenaq 68 miyon li xeʼelelik ut xeʼxkanabʼ li rochoch xbʼaan li yalok u ut li rahobʼtesiik. «Rajlal wiibʼ kʼasal, jun li qas qiitzʼin usta inkʼaʼ naraj tento t-eleliq», chan li hu aʼin.

• LI NASACHOK RE LI SUTAM. Jun li tasal hu chirix li maajelal, Informe Global de Riesgos 2018, kixye naq «kʼajoʼ xkʼihal li xpaayil ebʼ li cheʼkʼaam ut ebʼ li xul li yookebʼ chi sachk, [...] ut xbʼaan xtzʼajnil li iqʼ ut li palaw ebʼ li qas qiitzʼin yookebʼ chi yajerk». Joʼkan ajwiʼ, wankebʼ li tenamit bʼarwiʼ yook chi sachk ebʼ li seer, ebʼ li honon ut jalanebʼ chik li xul. Wi maakʼaʼ ebʼ li kokʼ xul aʼin, maaʼani tjekʼinq re riyajil ebʼ li uutzʼuʼuj. Joʼkan naq, ebʼ laj chamalnawom nekeʼxkʼoxla naq saʼ jun kutan maakʼaʼaq chik li cheʼkʼaam.

Ma nokooruuk xjalbʼal li naʼajmank re naq maakʼaʼ tqaxuwa saʼ li ruuchichʼochʼ aʼin? Wankebʼ nekeʼxkʼoxla naq naru wi wank li tzolok. Wi joʼkan, bʼar wank li tzolok aʼin? Ebʼ li tzolom li tqil moqon tixsume ebʼ li patzʼom aʼin.