Li naqatzol rikʼin li choxa ut li Ruuchichʼochʼ
Li nekeʼxtzʼil rix li choxa ut li Ruuchichʼochʼ nekeʼsach xchʼool rikʼin li nekeʼxtaw. Toj yookebʼ xyiibʼankil chiʼus ebʼ li kʼanjelobʼaal re xtzʼilbʼal rix li nekeʼxtaw. Kʼaru ak xeʼxtaw?
Kʼubʼkʼu chiʼus li choxa ut li Ruuchichʼochʼ. Li hu Astronomy naxye naq «ebʼ li chʼuutal chi chahim kʼubʼkʼu ru chiʼus ut moko chʼalenbʼil ta». Chanru nakʼulmank aʼin? Li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin nekeʼxye naq aʼin nakʼulmank xbʼaan jun li metzʼew li inkʼaʼ naʼilmank ru. Li metzʼew li inkʼaʼ naʼilmank ru «naxbʼaanu naq ebʼ li chʼuutal chi chahim inkʼaʼ teʼelq saʼ xnaʼaj».
Chan put ru naq kʼubʼkʼu ru chiʼus chixjunil aʼin? Ma yal kixkʼubʼ ribʼ xjunes? Kʼe reetal li kixye laj Allan Sandage, li naxpaabʼ naq wank li Yos. Aʼan jun rehebʼ li winq li nawbʼil ru saʼ xyanqebʼ li nekeʼxtzʼil rix li choxa ut li Ruuchichʼochʼ chiruhebʼ li siʼeent chihabʼ li ak xeʼnumeʼk.
Aʼan kixye: «Chixjunil li tustu ru moko yal kichalk ta chi joʼkan. Wank bʼan ani kitusubʼank re».
Chixjunil kʼubʼanbʼil re naq wank li yuʼam. Kʼe reetal li metzʼew li naxbʼaanu naq li Saqʼe junelik yook chi kʼatk. Wi li metzʼew aʼin tkʼosq maakʼaʼaq raj li Saqʼe ut wi tkawuuq tkʼatq raj chi junajwa.
Moko jun ta ajwiʼ li metzʼew wank saʼ choxa ut saʼ Ruuchichʼochʼ li natenqʼank re naq wank li yuʼam. Laj Anil Ananthaswamy, li naxtzʼiibʼa chirix aʼin naxye: «Wi jun raj rehebʼ li metzʼew aʼin jalan ebʼ li chahim, ebʼ li naʼaj li nasutunk re li Saqʼe ut ebʼ li chʼuutal chi chahim maakʼaʼebʼ raj ut maakʼaʼ raj ajwiʼ li yuʼam».
Li Ruuchichʼochʼ yiibʼanbʼil chiʼus choʼq rehebʼ li poyanam. Li kupku li wank saʼ xbʼeen li Ruuchichʼochʼ chaabʼil, tzʼaqal xkʼihal li haʼ ut tzʼaqal xnimal li po re naq twanq li Ruuchichʼochʼ saʼ xnaʼaj. Li hu National Geographic naxye: «Chixjunil li natawmank saʼ Ruuchichʼochʼ natenqʼank re naq kaʼajwiʼ arin twanq li yuʼam». a
Jun li winq li naxtzʼil rix aʼin naxye naq ebʼ li naʼaj li nasutunk re li Saqʼe najt wank chiru ebʼ li chʼuutal chi chahim. Xbʼaan naq wankebʼ xjunes, naru nawank li yuʼam saʼ Ruuchichʼochʼ. Wi wank raj li Ruuchichʼochʼ saʼ xyi malaj chixkʼatq ebʼ li chahim, maakʼaʼ raj li yuʼam. Abʼan kʼebʼil saʼ jun li naʼaj bʼarwiʼ naru nawank li yuʼam.
Laj Paul Davies, li wank xnawom chirix li choxa ut li Ruuchichʼochʼ naxye: «Moko yal kichalk ta li yuʼam chi joʼkan, chʼolchʼo bʼan naq wank kʼaru aj e naq wanko arin». b Laj Paul Davies moko naxye ta naq li Yos kixyiibʼ li choxa, li Ruuchichʼochʼ ut li yuʼam. Abʼan, kʼaru nakaakʼoxla laaʼat? Chixjunil li wank saʼ choxa ut saʼ Ruuchichʼochʼ kʼubʼanbʼil re naq twanq li yuʼam saʼ Ruuchichʼochʼ. Peʼyaal naq aʼin naxkʼut naq wank ani kiyobʼtesink re?
