Li qʼehil naq ebʼ li kristiʼaan keʼxtzʼeqtaana li chaabʼil naʼlebʼ

JOQʼE nakaaye naq ebʼ li qas qiitzʼin keʼxtzʼeqtaana li chaabʼil naʼlebʼ? Ma saʼebʼ laakutan, saʼ xkutankilebʼ laakomon malaj ebʼ laawamiiw li cheekebʼ chik chaawu? Wankebʼ li kristiʼaan nekeʼxye naq saʼ 1914 naq kitiklaak li xbʼeen nimla yalok u, ebʼ li kristiʼaan keʼxtzʼeqtaana chi junwaakaj li chaabʼil naʼlebʼ. Laj kʼutunel Robert Wohl li naxtzʼil rix li kikʼulmank saʼ li xtasal hu The Generation of 1914 (La generación de 1914) kixye: «Ebʼ li qas qiitzʼin li keʼwank chaq saʼ xqʼehil li yalok u, keʼxtaw ru naq li ruuchichʼochʼ kijalaak ut maajunwa chik twanq joʼ kiwank chaq».

Jun li winq li naxtzʼil rix li kikʼulmank kixye: «Yalaq bʼar naʼilmank naq ebʼ li kristiʼaan keʼmaaʼusoʼk xnaʼlebʼ. Saʼ xqʼehil li xbʼeen nimla yalok u, naabʼalebʼ li qas qiitzʼin xeʼkamsiik xbʼaan naq moko nekeʼroxloqʼi ta chik li yuʼam. Ebʼ li awabʼej ut ebʼ laj puubʼ keʼxtaqla ebʼ li qas qiitzʼin saʼ li yalok, maakʼaʼ keʼraj re naq teʼkamsiiq. Aʼin kixbʼaanu naq naabʼalebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ chik teʼxkʼe xchʼool chirixebʼ li junchʼol ut keʼok xrahobʼtesinkilebʼ».

Saʼ li hu Esquema de la Historia, jun li winq li naxtzʼil rix li kikʼulmank kixye naq li naʼlebʼ chirix li us ut li inkʼaʼ us kijalaak naq ebʼ li qas qiitzʼin keʼok xpaabʼankil naq chalenaqo rikʼin li max. Li naʼlebʼ aʼin naxye naq li poyanam chalenaq saʼ jun xpaayil li xul, abʼanan jwal seebʼ xchʼool chiruhebʼ li junchʼol chik. Joʼkan naq, wankebʼ keʼok xjuntaqʼeetankil li kristiʼaan rikʼin li xtzʼiʼ kʼicheʼ ut keʼxye naq ak re naq tnumtaaq saʼ xbʼeen li moko kaw ta ribʼ.

Li xbʼeen nimla yalok u kixjal chanru nekeʼkʼoxlak ebʼ li qas qiitzʼin chirix li us ut li inkʼaʼ us. Ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ chik nekeʼroxloqʼi li nekeʼxye ebʼ li cheek chirix li naʼlebʼ re awabʼejink, chanru teʼxtiqibʼ ribʼ ut wank saʼ wiibʼal. Aʼin kikʼulmank xbʼaan naq ebʼ li iklees keʼxkʼulubʼa naq chalenaqo rikʼin li max ut keʼxwaklesi xchʼool ebʼ li qas qiitzʼin re naq teʼxik saʼ li yalok u. Jun li najolomink rehebʼ laj puubʼ re Gran Bretaña kixye naq ebʼ li iklees nekeʼxwaklesi xchʼool ebʼ li qas qiitzʼin re naq teʼxik saʼ li yalok u ut ebʼ laj puubʼ sahebʼ saʼ xchʼool naq li paabʼal naʼokenk saʼ li naʼlebʼ aʼin.

Maakʼaʼ chik naʼok wiʼ chiruhebʼ li naʼlebʼ chirix li us ut li inkʼaʼ us

Chirix chik li xbʼeen li nimla yalok u, ebʼ li qas qiitzʼin kaʼajwiʼ nekeʼxsikʼ li narataw li tzʼejwalej, choʼq rehebʼ maakʼaʼ chik naʼok wiʼ li naʼlebʼ chirix li us ut li inkʼaʼ us ut yalaq kʼaru nekeʼxkʼulubʼa. Jun li winq li naxtzʼil rix li kikʼulmank kixye naq ak lajeebʼ chihabʼ xnumik li yalok u, ebʼ li kristiʼaan keʼmaaʼusoʼk xnaʼlebʼ. Inkʼaʼ chik keʼxkʼulubʼa li naʼlebʼ chirix li us ut li inkʼaʼ us ut keʼchʼaʼajkoʼk chiruhebʼ xsikʼbʼal kʼaru xbʼaanunkil.

Li chʼaʼajkilal chirix li tumin kixbʼaanu naq saʼ 1930 naabʼalebʼ li kristiʼaan teʼkanaaq saʼ nebʼaʼil. Abʼanan saʼ li chihabʼ 1939 kitiklaak jun chik li nimla yalok u li xuwajel ru li kikʼabʼaʼiik: li xkabʼ nimla yalok u. Saʼebʼ li tenamit keʼok xyiibʼankil ebʼ li puubʼ li qʼaxal xuwajel ru, usta aʼin kixbʼaanu naq twanq li tumin, kixkʼam chaq naabʼal li chʼaʼajkilal. Li yalok u kixbʼaanu naq naabʼalebʼ li tenamit teʼjukʼeʼq, aran Japón keʼxkut li bomba re xsachbʼal wiibʼ li tenamit. Chi miyon ebʼ li qas qiitzʼin keʼkamk saʼebʼ li naʼajej bʼarwiʼ nekeʼmineʼk ru chi kʼanjelak. Kachʼin chik ma 50 miyon li winq, ixq ut kokʼal keʼkamk saʼ li yalok u.

Chiru li xkabʼ nimla yalok u, ebʼ li qas qiitzʼin nekeʼnaʼlebʼak joʼ nekeʼraj, moko nekeʼroxloqʼi ta chik li naʼlebʼ li xeʼkʼuteʼk chaq chiru junxil. Li tasal hu Love, Sex and War​—Changing Values, 1939-​45 (Amor, sexo y guerra: el cambio de los valores, 1939-1945) naxye naq chiru li qʼehil aʼin ebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ naq teʼyeheʼq re li tento teʼxbʼaanu chirix li wank saʼ wiibʼal. Saʼ xkʼabʼaʼ naq kʼaynaqebʼ chi xbʼaanunkil li nekeʼraj saʼ li yalok, ebʼ li qas qiitzʼin moko nekeʼxkʼulubʼa ta naq wank ani tyehoq rehebʼ li tento teʼxbʼaanu saʼebʼ li rochoch ut rikʼin li xjunkabʼal. [...] Li yalok u kixbʼaanu naq ebʼ li qas qiitzʼin teʼxkʼoxla naq li yuʼam moko najt ta roq ut naq maakʼaʼ naʼok wiʼ ut naq xraqeʼk li yalok u, xeʼxkʼoxla ajwiʼ naq li sumlajik ut li junkabʼal moko twanq ta chi junelik.

Saʼ xkʼabʼaʼ naq ebʼ li qas qiitzʼin naru teʼkamq yalaq joqʼe, naʼajmank chiruhebʼ naq teʼrekʼa naq raarokebʼ, usta junpaataq ajwiʼ. Jun li ixq, li wank Gran Bretaña kixye: «Moko yooko ta chaq xmuxbʼal qibʼ, li kikʼulmank aʼan naq wanko saʼ xqʼehil li yalok u». Jun laj puubʼ re Estados Unidos kixye: «Naabʼalebʼ li qas qiitzʼin naru teʼxkʼoxla naq yal nawulak chiqu xmuxbʼal qibʼ, abʼanan li xyaalalil aʼan naq saajo chaq ut naqanaw naq yalaq joqʼe naru tookamq».

Naabʼalebʼ li qas qiitzʼin li toj kokʼebʼ chaq naq kiwank li yalok u, toj narahoʼk xchʼoolebʼ naq nekeʼxjultika li kikʼulmank chaq. Naabʼalebʼ li qas qiitzʼin keʼxkanabʼ xpaabʼankil li Yos ut moko chʼolchʼo ta chik chiruhebʼ kʼaru li us ut li inkʼaʼ us. Joʼkan naq, keʼxkʼoxla naq aʼ yaal li yook chi kʼulmank tnawmanq ma us malaj inkʼaʼ us junaq li naʼlebʼ.

Akʼ naʼlebʼ choʼq re li wanjik

Naq ak xraqeʼk li xkabʼ nimla yalok u, kiʼisimank ebʼ li tasal hu li naʼaatinak chirix li wank saʼ wiibʼal. Jun rehebʼ aʼan li nakʼabʼaʼiik Kinsey, li numenaq 800 perel wank chisaʼ, kibʼaanumank Estados Unidos saʼ li chihabʼ 1948. Naq toj maajiʼ naʼelk li tasal hu, ebʼ li qas qiitzʼin moko nekeʼaatinak ta chirix li wank saʼ wiibʼal, abʼan chirix aʼin, moko nekeʼxutaanak ta chik aatinak chirix li wank saʼ wiibʼal. Usta li tasal hu kixkʼe xbʼeen li kixye chirix, kixkʼut ajwiʼ naq ebʼ li kristiʼaan keʼxjal chanru nekeʼkʼoxlak chirix li wank saʼ wiibʼal saʼ xqʼehil li yalok u.

Ebʼ li kristiʼaan keʼxyal xmuqbʼal li nekeʼxkʼoxla chirix li us ut li inkʼaʼ us. Jun eetalil, ebʼ li nekeʼtaqlank saʼ li tenamit keʼxye naq inkʼaʼ tkʼutmanq chi moko t-abʼimanq saʼ li raay, saʼ li tele ut saʼebʼ li pelikula ebʼ li naʼlebʼ chirix li muxuk ibʼ. Abʼan aʼin moko najt ta kiwank. Laj William Bennett, li kiwank joʼ jun aj kʼanjel chirix li kʼutuk aran Estados Unidos, kixye: «Chiruhebʼ li chihabʼ 1960, li tenamit Estados Unidos kiʼok xjalbʼal li naʼlebʼ chirix li us ut li inkʼaʼ us». Ut joʼkan ajwiʼ keʼnaʼlebʼak naabʼal chik ebʼ li tenamit. Abʼan, kʼaʼut kikʼulmank aʼin chiruhebʼ li chihabʼ 1960?

Chiruhebʼ li chihabʼ aʼin, ebʼ li ixq nekeʼruuk chik xbʼaanunkil li nekeʼraj ut ebʼ li qas qiitzʼin keʼxjal chanru nekeʼkʼoxlak chirix li wank saʼ wiibʼal. Saʼ xkʼabʼaʼ naq wank chik li bʼan li naxbʼaanu naq junaq ixq inkʼaʼ tkanaaq saʼ yuʼam, inkʼaʼ chik nekeʼxuwak xmuxbʼal ribʼ rikʼin junaq li kristiʼaan li maawaʼ xbʼeelom.

Joʼkan ajwiʼ saʼebʼ li esilhu, ebʼ li pelikula ut saʼ li tele, keʼxtikibʼ xkʼulubʼankil aʼin ut keʼok xkʼutbʼal ebʼ li naʼlebʼ li moko nekeʼxkʼut ta chaq junxil. Jun li polisiiy re Estados Unidos kixye naq li naʼilmank saʼ li tele naxkʼut naq li qʼaxal wank xwankil aʼan li «narataw li tzʼejwalej, naq ak re naq wank li pleetik ut li raaxiikʼ ut naq us naq junaq twanq saʼ wiibʼal rikʼin yalaq ani».

Chiruhebʼ li chihabʼ 1970 ak wank chik ebʼ li bʼideo. Aʼin kixbʼaanu naq ebʼ li kristiʼaan teʼruuq rilbʼal saʼebʼ li rochoch ebʼ li pelikula bʼarwiʼ nekeʼxkut ribʼ chi tʼustʼu li maajunwa raj teʼxik rilbʼal saʼ sine. Saʼebʼ li qakutan ebʼ li kristiʼaan teʼruuq rilbʼal yalaq bʼar saʼ junaq li ululchʼiichʼ ebʼ li naʼlebʼ li qʼaxal tzʼaj ru chirix li nekeʼxkut ribʼ chi tʼustʼu.

Anaqwan naqil li kixkʼam chaq aʼin. Jun eetalil, jun li winq li naʼilok re li tzʼalam kixye, naq lajeebʼ chihabʼ rubʼelaj naq junaq li saaj nawulak saʼ tzʼalam, naru naʼaatinak rikʼin chirix li us ut li inkʼaʼ us, abʼan anaqwan inkʼaʼ chik nekeʼxtaw ru li xjalanil.

Bʼar naru naqataw li naʼlebʼ li naru nokooxtenqʼa?

Moko tooruuq ta xsikʼbʼal saʼebʼ li iklees li chaabʼil naʼlebʼ li truuq xbʼeresinkil li qayuʼam. Xbʼaan naq moko nekeʼxkʼam ta re rikʼin li xkʼutum li Jesús ut ebʼ li xtzolom, xeʼokenk bʼan saʼ li maaʼus aj ruuchichʼochʼ aʼin. Jun laj tzʼiibʼanel kixye: «Chixjunilebʼ li nekeʼokenk saʼ li yalok u, nekeʼxye naq li Yos yook chi tenqʼank rehebʼ». Naabʼal chihabʼ anaqwan, jun laj kʼamolbʼe re jun li iklees re li tenamit Nueva York kixye naq naabʼal napatzʼmank re jun li kristiʼaan re naq ttaqeʼq saʼ jun li kamiʼoneet, abʼan moko naabʼal ta napatzʼmank re, re naq ttzʼaqonq saʼ jun li iklees.

Aajel ru xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ re xjalbʼal li ruuchichʼochʼ. Abʼan, kʼaru naʼajmank? Kʼaru li naʼlebʼ aajel ru xjalbʼal? Ani truuq xbʼaanunkil ut chanru tbʼaanumanq aʼin?

[Naxye]

«Li nimla kamsink li kiwank saʼ li xbʼeen nimla yalok [1914-1918] kirisi xwankil li yuʼam»

[Jalam u]

Li yibʼru aj naʼlebʼ chirix li muxuk ibʼ yalaq bʼar tatruuq xtawbʼal