Kʼe reetal li chʼaʼajkilal li taataw

«Xinkanabʼ mayibʼk xbʼaan naq ninnaw naq aʼin moko usta choʼq re li qakʼuulaʼal li tojeʼ kiyoʼlaak. Joʼkan naq saʼ li ochoch xinkʼe jun li hu bʼarwiʼ naxye “Matmayibʼk”. Abʼan tojeʼ jun hoor xkʼebʼal inkʼaʼ chik xinkuy wibʼ ut xinʼok chi mayibʼk» (laj Yoshimitsu, li wank Japón).

JOʼ naxkʼut li kixkʼul laj Yoshimitsu naq junaq naraj xkanabʼankil mayibʼk naxtaw naabʼal li chʼaʼajkilal. Joʼkan ajwiʼ li xtzʼilmank rix naxkʼut naq kachʼin chik ma li 90% rehebʼ li xeʼtʼaneʼk wiʼ chik chi mayibʼk, inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ mayibʼk. Joʼkan bʼiʼ, wi kawresinbʼilat re xqʼaxbʼal ru ebʼ li chʼaʼajkilal li taataw, moko tchʼaʼajkoʼq ta chaawu xkanabʼankil mayibʼk. Tqatzʼil rix wiibʼ oxibʼ rehebʼ.

Xrahinkil ru li nicotina. Aʼin tzʼaqal taawekʼa li xbʼeen oxibʼ kutan naq xaakanabʼ mayibʼk ut inkʼaʼ chik nakaawekʼa naq ak xnumeʼk wiibʼ malaj oxibʼ xamaan chirix xkanabʼankil mayibʼk. Jun li winq li namayibʼk chaq naxye, saʼ li qʼehil aʼin «li nakaarahi ru nachalk naxik abʼan moko junelik ta nakaawekʼa aawibʼ chi joʼkan». Ut wank sut usta ak xnumeʼk naabʼal chihabʼ xkanabʼankil mayibʼk, yaal chi joʼkan nakaawataw mayibʼk. Wi joʼkan nakaakʼul, kuy aawibʼ. Oybʼeni naq tnumeʼq oobʼ kʼasal ut taakʼe reetal chanru taakanabʼ xrahinkil ru li mayibʼk.

Jalan chik ebʼ li chʼaʼajkilal. Maare saʼ xtiklajik tchʼaʼajkoʼq chaawu wank chi aj o aawu malaj naq taakʼe aachʼool chirix junaq li naʼlebʼ, joʼkan ajwiʼ maare tnimanq laatibʼel. Joʼkan ajwiʼ maare trahoʼq malaj taataw junaq li chʼaʼajkilal saʼ laatibʼel, tattiqobʼaq, tatkuxiq ut naru ajwiʼ naq saʼ junpaat tatjosqʼoq malaj trahoʼq aachʼool. Chixjunil aʼin naru nakaakanabʼ rekʼankil naq ak xnumeʼk kaahibʼ malaj waqibʼ xamaan.

Re xqʼaxbʼal ru aʼin wank wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li truuq aatenqʼankil. Jun eetalil:

● Warin chiʼus.

● Chaawukʼ naabʼal li haʼ ut chatwaʼaq chiʼus.

● Kawresi laajunxaqalil.

● Jiqʼ laamusiqʼ ut kʼoxla naq yookat xnujtesinkil laapospoʼoy rikʼin li iqʼ li saq ru.

Ebʼ li kʼaʼaq re ru li truuq xbʼaanunkil naq taawaj mayibʼk. Naq inkʼaʼ chik naʼajmank chaawu li nicotina, naq nakaabʼaanu wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ naxbʼaanu naq taawekʼa naq nakaawaj mayibʼk. Jun eetalil, wi kʼaynaqat chi mayibʼk naq yookat chi ukʼak anaqwan matbʼayk chik chi ukʼak. Abʼan aʼin timil timil tsachq.

Wank wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li naru toj wanq usta ak xaakanabʼ mayibʼk. Laj Torben li xooʼaatinak wiʼ saʼ xtiklajik naxye: «Ak 19 chihabʼ xkanabʼankil li mayibʼk, abʼan wank sut naq yookin chi rukʼbʼal linkape nawaj mayibʼk». Moko junelik ta nakʼulmank aʼin, timil timil taakanabʼ mayibʼk saʼ li hoonal li kʼaynaqat wiʼ xbʼaanunkil.

Abʼan moko joʼkan ta nakʼulmank rikʼin li haʼ li nakaltesink ut li mayibʼk. Maare tento naq inkʼaʼ chik taawukʼ li haʼ li nakaltesink malaj inkʼaʼ tatxik saʼebʼ li naʼajej bʼarwiʼ nakaanaw naq wank, xbʼaan naq naabʼalebʼ li qas qiitzʼin nekeʼok wiʼ chik chi mayibʼk naq yookebʼ rukʼbʼal li haʼ li nakaltesink. Kʼaʼut?

● Usta kachʼin ajwiʼ li haʼ li nakaltesink taawukʼ, aʼin naxbʼaanu naq jwal sa wiʼ chik taawekʼa li nicotina.

● Ebʼ li kristiʼaan nekeʼmayibʼk naq yookebʼ chi ukʼak rikʼinebʼ li ramiiw.

● Naq nakaawukʼ li haʼ li nakaltesink moko junelik ta us nakatnaʼlebʼak ut naru taabʼaanu wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li moko kʼaynaqat ta xbʼaanunkil. Joʼkan naq wank xyaalal naq li Santil Hu naxye: «Yook chi sach xnaʼlebʼebʼ [...] xbʼaan li kalaak ut li ukʼak bʼiin» (Oseas 4:11, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Translators. Akʼ tzʼiibʼ).

Ebʼ li kristiʼaan li nakaawochbʼenihebʼ. Sikʼ chiʼus ebʼ li kristiʼaan li nakaajunaji wi aawibʼ. Jun eetalil maasikʼebʼ li kristiʼaan li nekeʼmayibʼk malaj li nakaateʼxmin chi mayib’k. Joʼkan ajwiʼ mawochbʼenihebʼ li kristiʼaan li nakaateʼxseʼeʼ xbʼaan naq yookat xkanabʼankil li mayibʼk.

Li nakaawekʼa ut naq nanumtaak laakʼaʼuxl. Li xtzʼilmank rix naxkʼutbʼesi naq naabʼalebʼ li xeʼok wiʼ chik chi mayibʼk keʼxbʼaanu xbʼaan naq kinumtaak li xkʼaʼuxl malaj keʼjosqʼoʼk. Wi nakaakʼe reetal naq qʼaxal nakaawaj mayibʼk naru taawukʼ li haʼ, taakʼoyi junaq laatoqʼ malaj ayu chi bʼeek. Kʼe aachʼool chi xkʼoxlankil ebʼ li chaabʼil naʼlebʼ. Naru tattijoq chiru li Yos (Salmo 19:15).

Maayobʼ aatin yal re naq tatmayibʼq

● Kachʼin ajwiʼ li tinmayi.

Li xyaalalil: Wi junsut ajwiʼ taajiqʼ truuq xkʼebʼal aawe li xyijachil li nicotina li t-ajmanq chaawu chiru 3 hoor. Xbʼaan aʼin ebʼ li kristiʼaan li junsut ajwiʼ nekeʼxjiqʼ nekeʼok chi mayibʼk wiʼ chik.

● Mayibʼk naxbʼaanu naq tkotzq linkʼaʼuxl.

Li xyaalalil: Wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li xtzʼilmank rix naxkʼutbʼesi naq li nicotina naxbʼaanu naq qʼaxal wi’ chik tnumtaaq laakʼaʼuxl. Wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan sa nekeʼrekʼa ribʼ xbʼaan naq nekeʼxkʼe re li xjunxaqalil li nicotina li naʼajmank chiruhebʼ.

● Naabʼal chihabʼ wokik chi mayibʼk.

Li xyaalalil: Wi nakaakʼoxla naq inkʼaʼ tatruuq xkanabʼankil tchʼaʼajkoʼq chaawu. Li Santil Hu naxye: «Li nachʼinank xchʼool naq wank saʼ chʼaʼajkilal, naraj naxye naq moko kaw ta xchʼool» (Proverbios 24:10, SBG). Maakʼoxla naq maajunwa tatruuq xkanabʼankil li mayibʼk. Yalaq ani li traj xkanabʼankil mayibʼk ut tixyuʼami li naʼlebʼ joʼ li wank saʼ li tasal hu aʼin truuq xbʼaanunkil.

● Li nawekʼa naq nawaj xkanabʼankil mayibʼk qʼaxal kaw wiʼ chik.

Li xyaalalil: Yaal naq li nakaawekʼa naq nakaawaj xkanabʼankil mayibʼk qʼaxal kaw abʼanan tsachq saʼ xnumikebʼ li xamaan. Joʼkan naq, maajal li nakaawaj xbʼaanunkil. Wi ak xnumeʼk naabʼal po malaj naabʼal chihabʼ ut nakaawataw mayibʼk taakʼe reetal naq timil timil tsachq abʼan tento naq inkʼaʼ taaloch junaq li may.

● Inkʼaʼ ninruuk xkanabʼankil xbʼaan naq wank xyajel linjolom.

Li xyaalalil: Wi wank junaq laayajel joʼ li rahil chʼoolej malaj li esquizofrenia, naru taaye re laj bʼanonel re naq tatxtenqʼa re naq taakanabʼ mayibʼk. Jun eetalil maare tixjal li bʼan li yookat rukʼbʼal re aatenqʼankil.

● Wi tinʼoq wi’ chik chi mayibʼk twekʼa naq maakʼaʼ ninʼok wiʼ.

Li xyaalalil: Wi nakat-ok wiʼ chik chi mayibʼk joʼ nekeʼxbʼaanu naabʼal, maakanabʼ xyalbʼal aaqʼe. Bʼaanu chixjunil li wank saʼ aawuqʼ re xkanabʼankil. Usta tatmayibʼq aʼin moko naraj ta xyeebʼal naq maajunwa tatruuq xkanabʼankil. Wi taakanabʼ xyalbʼal aaqʼe moko us ta. Tento naq taabʼaanu chixjunil re naq taakanabʼ mayibʼk ut taakʼe reetal naq tatruuq xqʼaxbʼal ru.

Laj Romualdo aʼan jun chaabʼil eetalil chirix aʼin. Kimayibʼk chiru 26 chihabʼ ut ak 30 chihabʼ xkanabʼankil li mayibʼk, aʼan naxye: «Moko jultik ta we jarubʼ sut xinʼok wiʼ chik chi mayibʼk, naq ninʼok wiʼ chik chi mayibʼk nawekʼa naq maajunwa tinruuq xkanabʼankil abʼan naq xinye naq tinchaabʼilobʼresi linʼaamiiwil rikʼin li Jehobʼa Yos ut rajlal ninpatzʼ linteqʼ re xinruuk xkanabʼankil chi junajwa li may».

Saʼ li jun chik tzolom taawil wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li tatxtenqʼa re naq sahaq saʼ laachʼool naq taakanabʼ mayibʼk.

[Kaaxukuut ut li jalam u]

XIWXIW Aʼ YAAL CHANRU NATAWMANK

Jalan jalanq ru nayiibʼamank li tabaco. Wankebʼ li tenamit bʼarwiʼ natawmank saʼebʼ li naʼajej bʼarwiʼ nekeʼxkʼayi li pim re bʼanok. Usta joʼkan li nimla molam chirix li kawilal naxye naq «xiwxiw ru li tabaco aʼ yaal chanru natawmank». Li tabaco naxkʼam chaq li kanser ut xyajel li aanmej li naru nakamsink. Ebʼ li yaj aj ixq li nekeʼmayibʼk nekeʼxkʼe saʼ xiwxiwal li xkʼulaʼaal. Chanru naʼoksimank li tabaco?

Ebʼ li puro: Nayiibʼamank naq nekeʼxmuri li tabaco ut nekeʼxlan ajwiʼ saʼ li qʼeen re li tabaco malaj saʼebʼ li hu li isinbʼil saʼ xcheʼil li tabaco. Li puro nujenaq rikʼin li tabaco joʼkan naq kʼaakʼa naq nekeʼrekʼa, aʼin naxbʼaanu naq usta inkʼaʼ nekeʼxloch nekeʼrekʼa li nicotina naq nekeʼxkʼe saʼ re.

Li may yiibʼanbʼil rikʼin klaʼux: Numenaq xyijachil li may aʼin yiibʼanbʼil rikʼin tabaco ut bʼayaq li klaʼux. Saʼ li may aʼin natawmank naabʼal chik li alquitrán, nicotina ut monóxido de carbono chiru ebʼ li junchʼol.

Ebʼ li pipa: Moko naru ta naqaye naq moko xiwxiw ta roksinkil aʼin xbʼaan naq naxkʼam chaq ajwiʼ li yajel joʼ li kanser ut jalan chik ebʼ li yajel li naxkʼam chaq li junchʼol chik chi may.

Li may li maakʼaʼ xsibʼel: Saʼ xyanq aʼin wank li tabaco li nekeʼxtoqʼoni, li rapé li wank xsahil li nekeʼroksi saʼ sureste re Asia. Naq nekeʼxkʼe saʼ re aʼin, li nicotina naxik saʼ li xkikʼelebʼ roksinkil aʼin xiwxiw ajwiʼ joʼ li sikʼlik.

Ebʼ li pipa li wank xhaʼil: Yiibʼanbʼil re naq li sibʼ tnumeʼq xbʼeenwa saʼ li haʼ naq toj maajiʼ najiqʼmank usta joʼkan chanchan tawiʼ naq aʼin moko narisi ta li bʼeneen li naʼok saʼ li pospoʼoy saʼ xyanq aʼin li naxkʼam chaq li kanser.

[Kaaxukuut ut li jalam u]

WI TAAWAJ TENQʼANK

● Ye li chaabʼil aatin. Jwal us naq taawaklesi ut taakʼe xsahil xchʼool li kristiʼaan chiru naq junelik yooqat xchʼilankil. Xyeebʼal re naq mixkanabʼ xkʼebʼal xqʼe xbʼaan naq truuq xqʼaxbʼal ru qʼaxal tixtenqʼa chiru xyeebʼal re: «Ak xat-ok wiʼ chik».

● Taw ru li narekʼa. Kʼe aachʼool chi xkuybʼal xmaak wi narisi xjosqʼil saʼ aabʼeen. Naru nawoksi li aatin joʼ aʼin: «Ninnaw naq chʼaʼaj abʼan sa inchʼool chi rilbʼal naq nakaakʼe aaqʼe». Maajunwa taaye re: «Naq nakatmayibʼk moko jwal josqʼat ta chaq».

● Laaʼataq jun tzʼaqal amiiw. Li Santil Hu naxye: «Li tzʼaqal amiiw junelik narahok; saʼ xqʼehil junaq rahilal tatxtenqʼa joʼ junaq tzʼaqal asbʼej» (Proverbios 17:17, SBG). Joʼkan bʼiʼ, kʼe aaqʼe re naq chaabʼilaqat ut wanq aakuyum «saʼ xqʼehil junaq rahilal» maakʼaʼ naxye kʼaru hoonal malaj chanru yook rekʼankil ribʼ li kristiʼaan.