Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, li poyanam li jalan jalanq xwanjikebʼ xchʼolaak chiruhebʼ naq li Santil Hu naxye li yaal. Ut, saʼebʼ li qakutan, chi miyon li qas qiitzʼin nekeʼxpaabʼ li naxye. Abʼanan, wankebʼ chik nekeʼxkʼoxla naq yal najteril hu malaj seeraqʼinbʼil aatin. Kʼaru nakaakʼoxla? Ma tooruuq xtawbʼal li yaal saʼ li Santil Hu?

Chanru taanaw naq tatruuq xpaabʼankil li naxye li Santil Hu? Kʼoxla li eetalil aʼin: chiru naabʼal chihabʼ jun laawamiiw junelik kixye aawe li yaal, ma taaye raj naq paabʼajel li naxye? Joʼkan bʼiʼ, ma naru tqaye naq li Santil Hu chanchan jun li amiiw paabʼajel? Ma junelik naxye li yaal? Qilaq junjunq li eetalil.

Li keʼtzʼiibʼank re keʼxye li yaal

Li keʼtzʼiibʼank re li Santil Hu junelik keʼxye li yaal, keʼxye ajwiʼ naq keʼpaltoʼk ut naq keʼchʼaʼajkoʼk chiru junaq li naʼlebʼ. Qilaq jun li eetalil, naq li propeet Jonas kixtzʼiibʼa li xhu, kixye naq inkʼaʼ kiʼabʼink chiru li Yos (Jonas 1:1-3). Ut naq kixraq li xhu kixchʼolobʼ naq kiqʼuseʼk xbʼaan li Yos, abʼan moko kixyal ta xkolbʼal ribʼ rikʼin xyeebʼal naq kixkʼulubʼa li xqʼusbʼal (Jonas 4:1, 4, 10, 11). Naq ebʼ li keʼtzʼiibʼank re li Santil Hu maakʼaʼ keʼxmuq, keʼxkʼutbʼesi naq keʼxkʼe tzʼaqal xchʼool chirix li yaal.

Nakʼanjelak li naxye

Ma junelik nakʼanjelak li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu chirix li naqabʼaanu rajlal kutan? Joʼkan tzʼaqal. Qilaq jun li eetalil, kʼe reetal li naxye li Santil Hu chirix chanru tqakʼam qibʼ saʼ usilal rikʼinebʼ li junchʼol. «Joʼchʼinal joʼnimal li teeraj raj naq teʼxbʼaanu eere leeras eeriitzʼin, chebʼaanuhaq ajwiʼ laaʼex rehebʼ aʼan» (Mateo 7:12). «Li nasumenk rikʼin qʼunil aatin, naxkotz li josqʼil» (Proverbios 15:1). Peʼyaal naq li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu jwal nakʼanjelak anaqwan joʼ naq kitzʼiibʼamank chaq?

 Yaal li kikʼulmank chaq

Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, naabʼal rehebʼ li nekeʼxtzʼil rix li xkʼulmank chaq xeʼxtaw reetalil naq yaal naq keʼwank chaq ebʼ li poyanam, naʼajej ut resil li kikʼulmank chaq joʼ naxye li Santil Hu. Qatzʼilaq rix jun li eetalil chirix aʼin. Li Santil Hu naxye naq, saʼ xkutankil laj Nehemias, ebʼ laj Tiro, (ebʼ laj Fenicio li chalenaqebʼ Tiro) li wankebʼ Jerusalen «nekeʼxkʼam chaq kar ut yalaq kʼaʼaq re ru re xkʼayinkil» (Nehemias 13:16).

Ma wank reetalil re xyeebʼal naq yaal aʼin? Joʼkan. Li nekeʼxtzʼil rix li xkʼulmank chaq xeʼxtaw li kʼaʼaq re ru saʼ Israel li keʼroksi chaq ebʼ laj Fenicio li naxkʼut naq li wiibʼ chi tenamit aʼin nekeʼyakok chaq chiribʼilebʼ ribʼ. Ut moko kaʼaj tawiʼ aʼin, xeʼxtaw ajwiʼ saʼ Jerusalen li xbʼaqel li kar re li palaw Mediterraneo li xeʼxkʼam tana chaq laj kʼay saʼebʼ li najtil naʼajej. Naq jun li winq kixtzʼil rix aʼin, kixye: «Tzʼaqal yaal tana li naxye saʼ Nehemias 13:16, naq ebʼ laj Tiro xeʼxkʼayi chaq li kar saʼ Jerusalen».

Naxye li yaal joʼ xeʼxtzʼil laj chamalnawom

Usta li Santil Hu naʼaatinak chirix li Yos ut li kikʼulmank chaq, naxye li yaal naq naʼaatinak chirix li nekeʼxtzʼil rix laj chamalnawom. Qilaq jun li eetalil.

Ak xnumeʼk tana 3.500 chihabʼ, li Santil Hu ak kixye chaq naq li Ruuchichʼochʼ «maakʼaʼ nakuutunk re» (Job 26:7). Aʼin naxkʼut li xjalanil naq nekeʼxye naq li Ruuchichʼochʼ wank saʼ xbʼeen li haʼ malaj saʼ xbʼeen jun nimla kok. Usta ak xnumeʼk tana 1.100 chihabʼ naq laj Job kixtzʼiibʼa li xhu, ebʼ li poyanam toj nekeʼxkʼoxla naq li Ruuchichʼochʼ wank kʼaru nachapok re. Toj saʼ li chihabʼ 1687, naq tojaʼ xnumeʼk tana oxibʼ siʼeent chihabʼ, laj Isaac Newton kixkʼe chi naweʼk li kixtzʼil rix chirix chanru chapcho li wank saʼ li choxachʼochʼ ut kixchʼolobʼ naq wank jun li metzʼew li inkʼaʼ naʼilmank ru li naxkʼe chi ekʼank li Ruuchichʼochʼ saʼ xnaʼaj. Li nimla naʼlebʼ aʼin li keʼxtzʼil rix ebʼ laj chamalnawom kixkʼut naq yaal li kixye chaq li Santil Hu numenaq 3.000 chihabʼ anaqwan.

 Paabʼajelebʼ li propesiiy

Ma paabʼajelebʼ li propesiiy li naxye li Santil Hu? Qatzʼilaq rix jun rehebʼ aʼin: li propesiiy li kixye laj Isaias chirix li xsachik li tenamit Babilonia.

Li propesiiy. Maare chiru li chihabʼ 732 naq toj maajiʼ nachalk li Jesus saʼ Ruuchichʼochʼ, naq li tenamit Babilonia toj maajiʼ nawulak joʼ jun xnimal ru tenamit, laj Isaias, li kixtzʼiibʼa jun rehebʼ li xhuhil li Santil Hu, kixye naq teʼrechani ut maajoqʼe chik ttenamitoʼq (Isaias 13:17-20). Laj Isaias kixye ajwiʼ li xkʼabʼaʼ li t-echaninq re: laj Ciro. Joʼ ajwiʼ chanru trechani: tixchaqihobʼresi ebʼ li nimaʼ re li tenamit. Ut, kixye ajwiʼ naq tkanaaq chi teeto li rokebʼaal li tenamit (Isaias 44:27-45:1).

Li xtzʼaqlojik ru. Ak xnumeʼk tana wiibʼ siʼeent chihabʼ naq laj Isaias kixtzʼiibʼa li propesiiy aʼin, jun li awabʼej Persa kiyalok saʼ xbʼeen Babilonia. Ani xkʼabʼaʼ? Ciro. Li tenamit suttzʼakinbʼil chaq chiʼus, joʼkan naq laj Ciro kiʼok xkʼoxlankil kʼaru tixbʼaanu rikʼin li nimaʼ li nanumeʼk aran: li nimaʼ Eufrates. Ebʼ laj puubʼ keʼxyiibʼ ut keʼxjal xbʼe li haʼ saʼ jun li naʼajej saabʼ ru. Naq li haʼ kiwulak saʼebʼ li xtzelek, ebʼ laj puubʼ keʼok saʼ li nimaʼ toj reetal keʼwulak saʼ li rokebʼaal li tenamit. Usta chʼaʼaj xpaabʼankil, ebʼ laj Babilonia keʼxkanabʼ chi teeto li okebʼaal. Ebʼ laj puubʼ li naxjolomi laj Ciro keʼok Babilonia ut keʼrechani.

Abʼan wank jun chik li naʼlebʼ li toj ttzʼaqloq ru: ma inkʼaʼ chik ttenamitoʼq? Chiru wiibʼ oxibʼ siʼeent chihabʼ keʼwank poyanam saʼ li naʼajej aʼin. Abʼanan, saʼebʼ li qakutan, li jukʼinbʼil Babilonia, li wank chixkʼatq li tenamit Bagdad (Irak), naxkʼut naq kitzʼaqlok ru chixjunil li propesiiy. Joʼkan naq paabʼajel ajwiʼ li naxye li Santil Hu chirix li kutan chalkebʼ re.