«YUWAʼ», «WAʼ», «IKAN». Joʼkaʼin nekeʼxye we naabʼalebʼ li saaj saʼ Betel. Ut, anaqwan naq wank 89 chihabʼ we, nawulak chiwu rabʼinkil aʼin. Aʼin jun rehebʼ linqʼajkamunkil li naxkʼe we li Jehobʼa xbʼaan naq chiru 72 chihabʼ xinkʼanjelak chiru. Ut saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, naru tinye chi anchal inchʼool eere ex saaj naq, wi inkʼaʼ nekeekanabʼ chi tʼaneʼk leeruqʼ «wank jun li qʼajkamunk chirix leekʼanjel» (2 Cron. 15:7, TNM).

Linnaʼ linyuwaʼ xeʼelk chaq Ucrania ut xkohebʼ Canada. Xeʼkanaak saʼ li kʼalebʼaal Rossburn, saʼ xteepal Manitoba. Linnaʼ kiwank 8 xyum ut 8 xkoʼ, ut maajun lut. Laaʼin li xkaalaju. Linyuwaʼ kʼajoʼ kiwulak chiru li Santil Hu ut rajlal Domingo eqʼla naxyaabʼasi chiqu, abʼan naxkʼoxla naq ebʼ laj kʼamolbʼe saʼebʼ li paabʼal naxik xchʼoolebʼ chirix li tumin ut inkʼaʼ re xtenqʼankilebʼ li qas qiitzʼin. Naabʼal sut bʼatzʼunk re, naq naxye: «Ani kitojok re li Jesus naq kipuktesink ut naq kikʼutuk?».

Kaahibʼ rehebʼ li was ut ebʼ li wiitzʼin ut kaahibʼ rehebʼ li wanabʼ xeʼok saʼ li yaal. Li xRose li wanabʼ kiwank choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink toj saʼ xkamik. Naq wulak re xkamik, inkʼaʼ kixkanabʼ chaqʼrabʼink re naq chixjunilebʼ teʼxkʼe xchʼool chirix li Raatin li Yos. Kixye rehebʼ: «Nawaj rilbʼal aawu saʼ li akʼ Ruuchichʼochʼ». Laj Ted jun rehebʼ li was wank chaq xpaabʼal. Rajlal Domingo eqʼla naxnumsi saʼ raay naq saʼ xbʼalbʼaʼ teʼkʼateʼq laj maak. Moqon chik, chi sa saʼ xchʼool kiʼok chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa ut maajunwa kixtzʼeqtaana.

Saʼ Junio 1944, naq xinsutqʼiik saʼ li tzolebʼaal xintaw chiru li meex bʼarwiʼ nokoowaʼak jun li hu chirix li Santil Hu li naxkʼabʼaʼi La regeneración venidera del mundo. * Naq xwil li xbʼeen perel, inkʼaʼ chik xinruuk xkanabʼankil. Ut naq xinchoy, ak ninnaw chik li tinbʼaanu: kʼanjelak chiru li Jehobʼa joʼ kixbʼaanu li Jesus.

Chanru kiwulak li hu aʼin saʼ li qameex? Laj Steve, li was, kixseeraqʼi we naq xeʼnumeʼk saʼ ochoch wiibʼ li winq ebʼ aj «kʼay» hu. Kixye: «Xinloqʼ xbʼaan naq oobʼ sentaaw xtzʼaq». Ebʼ li winq aʼin xeʼsutqʼiik saʼ li jun chik Domingo. Xeʼxye qe  naq ebʼ laj Testiiw nekeʼroksi li Santil Hu re xsumenkil li qapatzʼom. Aʼin xwulak chiqu xbʼaan naq li qanaʼ qayuwaʼ xeʼxkʼut chiqu roxloqʼinkil li Raatin li Yos. Xeʼxye ajwiʼ qe naq twanq jun li nimla chʼutam saʼ Winnipeg, aran wank chaq li xʼElsie li wanabʼ. Joʼkan naq, xinkʼoxla naq tinxik.

Saʼ bʼisikleet xinbʼeni tana 320 kilometros (200 millas) toj Winnipeg. Naq yookin chi xik, xinxaqliik saʼ li kʼalebʼaal Kelwook bʼarwiʼ wankebʼ laj Testiiw li xeʼulaʼanink qe. Naq wankin chaq aran, xinwulak saʼ jun rehebʼ li chʼutam ut xinkʼe reetal chanru jun li chʼuut. Xintzol ajwiʼ, naq winq, ixq ut saaj tento teʼkʼutuq chirekabʼlal, joʼ kixbʼaanu li Jesus.

Saʼ Winnipeg, xintaw wibʼ rikʼin laj Jack, jun rehebʼ li was, li xkʼulunk saʼ li nimla chʼutam. Li was aʼin wank chaq bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ saʼ xteepal Ontario. Saʼ li xbʼeen kutan re li nimla chʼutam jun li qechpaabʼanel kixkʼe resil naq twanq li kubʼsink haʼ. Naq xqabʼi aʼin, laj Jack ut laaʼin xqaye naq tkubʼeeq qahaʼ. Ak chʼolchʼo chiqu naq tooʼoq choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink naq tkubʼeeq qahaʼ. Naq kiraqeʼk li nimla chʼutam laj Jack kixchap li kʼanjel aʼin. Laaʼin wank 16 chihabʼ we ut toj ninxik saʼ li tzolebʼaal, abʼan saʼ li jun chik chihabʼ xinchap li kʼanjel aʼin.

Rochbʼen laj Stan Nicolson, xinʼok joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink saʼ Souris, xteepal Manitoba. Saʼ junpaat, xintzol naq wank sut chʼaʼaj xbʼaanunkil aʼin. Usta xʼosoʼk qatumin, inkʼaʼ xqakanabʼ puktesink. Jun sut, xoopuktesink chiru jun kutan ut naq xoosutqʼiik saʼ ochoch, kʼajoʼ qatzʼokajik ut maajun qasentaaw. Saʼ rokebʼaal li qochoch xeʼxkanabʼ jun qamaatan: jun koxtal li xtibʼel qawa. Maajunwa xqanaw ani xkʼehok re. Saʼ li kutan aʼan xoowaʼak joʼ bʼihom. Kʼajoʼ xnimal li qaqʼajkamunkil xbʼaan naq inkʼaʼ xqakanabʼ chi tʼaneʼk li quqʼ! Ut, naq xraqeʼk li po aʼin, kʼajoʼ chik waalal.

Naq xnumeʼk wiibʼ oxibʼ po, xooʼeʼxtaqla Gilbert Plains, saʼ 240 kilometros (150 millas) bʼarwiʼ naʼelk li iqʼ re li tenamit Souris. Saʼebʼ li kutan aʼan, ebʼ li chʼuut nekeʼroksi jun eetalil bʼarwiʼ wank chi tzʼiibʼanbʼil li puktesink rajlal po. Li eetalil aʼin wank saʼ li naʼaj bʼarwiʼ nakʼemank li seeraqʼ. Naq xkubʼeek li xkʼanjelebʼ chiru jun po, xinkʼe jun li seeraqʼ re naq teʼkʼanjelaq chi kaw. Naq kiraqeʼk li chʼutam, jun cheekel ixq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink li moko wank ta li xbʼeelom saʼ li yaal, haʼhaʼ saʼ ru naq xye we: «Xinkʼe inqʼe abʼan inkʼaʼ xinruuk xkʼebʼal xtzʼaqobʼ». Laaʼin ajwiʼ xinʼok chi yaabʼak ut xinpatzʼ inkuybʼal re.

Ebʼ li saaj li kawebʼ ribʼ naru nekeʼpaltoʼk saʼ junpaat ut chirix chik aʼan teʼchʼinaaq xchʼool. Aʼin tzʼaqal xinkʼul laaʼin. Abʼan xinkʼoxla naq inkʼaʼ tinkʼe chi tʼaneʼk li wuqʼ, qʼaxal us bʼan naq tintzol innaʼlebʼ rikʼin linpaltil ut inkʼaʼ tinkanabʼ kʼanjelak. Wi inkʼaʼ nakaakanabʼ kʼanjelak chiru li Yos, tatxqʼajkamu.

Wank 21 chihabʼ we, naq xkohink saʼ li Tzolok re Galaad ajl 14, ut li qatzolbʼal xraqeʼk saʼ Febrero 1950. Maare xka xjachalil li xootzolok, xooʼeʼxtaqla Canada saʼ xteepal Quebec, bʼarwiʼ nekeʼaatinak saʼ Frances. Saʼ li naʼaj aʼin xikʼ keʼileʼk laj Testiiw re li Jehobʼa saʼ xkʼabʼaʼ li xpaabʼal. Laaʼin xinʼeʼxtaqla Val-dʼOr, saʼ jun li kʼalebʼaal bʼarwiʼ wank li oor. Saʼ jun kutan, jun chʼuuto xkoho chi puktesink saʼ li kʼalebʼaal Val-Senneville. Laj tij re li naʼaj aʼin, xyeechiʼi qaketbʼal, wi inkʼaʼ nokooʼelk aran. Joʼkan naq, xinjit chiru chaqʼrabʼ, ut kitenebʼaak saʼ xbʼeen xtojbʼal jun li muult.

Li chʼaʼajkilal aʼin ut naabʼal rehebʼ li xqanumsi, wank saʼ xyanq li «Chʼaʼajkilal re Quebec». Li teep re Quebec xwank numenaq oxibʼ siʼeent chihabʼ rubʼel xwankil li Iglesia Catolica, joʼkan naq ebʼ laj tij ut ebʼ li ramiiw li wankebʼ saʼ li awabʼejilal xikʼ nekeʼril ebʼ laj Testiiw. Chʼaʼaj chaq ebʼ li kutan aʼin. Usta moko naabʼalo ta, inkʼaʼ xqakanabʼ chi tʼaneʼk li quqʼ. Ebʼ laj Quebec li chaabʼilebʼ xchʼool xeʼxsume chiʼus li resil li Santil Hu, ut laaʼin xinmaatani xtzolbʼal naabʼalebʼ li xeʼxkʼulubʼa li yaal. Jun eetalil, xinkʼe xtzolbʼal jun li junkabʼal li lajeebʼebʼ saʼ xbʼe, ut chixjunilebʼ keʼok chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa. Saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ xeʼxuwak, aʼin kikawresink  rehebʼ li junchʼol chi xtzʼeqtaanankil li Iglesia Catolica. Inkʼaʼ xqakanabʼ puktesink, ut moqon chik xqʼaxmank li chʼaʼajkilal.

Saʼ 1956, xineʼxtaqla Haiti. Li xkʼihalil li taqlanbʼilebʼ chi puktesink saʼ jalan chik tenamit li yookebʼ chi kʼanjelak aran chʼaʼaj chaq chiruhebʼ xtzolbʼal li aatinobʼaal Frances. Usta joʼkan, nokooʼeʼrabʼi. Jun rehebʼ aʼan laj Stanley Boggus kixye: «Xsachk qachʼool naq ebʼ li kristiʼaan nokooʼeʼxtenqʼa re naq tooruuq chi aatinak». Saʼ xtiklajik, maare laaʼin us wankin chiruhebʼ li junchʼol xbʼaan naq xintzol Frances aran Quebec. Abʼan, saʼ junpaat xqakʼe reetal naq li xkʼihalil ebʼ li qechpaabʼanel re li tenamit aʼin kaʼajwiʼ saʼ Criollo Haitiano nekeʼaatinak. Joʼkan naq, wi naqaj xtawbʼalebʼ tento tqatzol li aatinobʼaal. Xqabʼaanu ut xooqʼajkamuuk xbʼaan li qakʼanjel.

Re xtenqʼankilebʼ chiʼus ebʼ li qechpaabʼanel, Li nekeʼjolomink re xmolam li Jehobʼa keʼxye naq tqanumsi saʼ li aatinobʼaal Criollo Haitiano li hu Laj Kʼaakʼalehom ut jalan chik ebʼ li tasal hu. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, naabʼalebʼ keʼok chi wulak saʼebʼ li chʼutam ut aʼin kikʼulmank saʼ chixjunil li tenamit. Saʼ 1950, wank 99 aj puktesinel saʼ Haiti. Abʼan, saʼ 1960, numenaq 800. Tojaʼ naq, xkohink saʼ Betel. Ut saʼ 1961, xinkʼutuk saʼ Li tzolok chirix li Xʼawabʼejilal li Yos. Xqatzolebʼ 40 ebʼ li cheekel winq ut li nekeʼxbʼaanu 130 hoor. Saʼ li nimla chʼutam re Enero 1962, xqawaklesi xchʼool ebʼ li qechpaabʼanel li tzʼaqlojenaqebʼ chiru li Yos re naq teʼxkʼe xtzʼaqobʼ li xkʼanjel ut wankebʼ xeʼxaqabʼaak chi xbʼaanunkil 130 hoor. Li naʼlebʼ aʼin xwulak tzʼaqal saʼ xhoonalil, xbʼaan naq tiklaak re jun li nimla xikʼ ilok.

Saʼ li 23 re Enero 1962, naq ak xraqeʼk li nimla chʼutam, ebʼ laj kʼaakʼalenel tenamit xeʼkʼulunk saʼ li qamolam. Laj Andrew DʼAmico li taqlanbʼil saʼ jalan chik tenamit ut laaʼin xoochapeʼk, ut xeʼxmaqʼ chiqu ebʼ li hu ¡Despertad! 8 re Enero 1962 (saʼ Frances). Saʼ jun li tzolom re li ¡Despertad! tzʼiibʼanbʼil wiibʼ oxibʼ li periodico Frances li xeʼxtzʼiibʼa naq saʼ Haiti nekeʼxyuʼami li Vudu. Abʼan, li inkʼaʼ  xeʼwulak chiru aʼin, keʼxye naq li qamolam kitzʼiibʼank re. Naq xnumeʼk wiibʼ oxibʼ xamaan, li taqlanbʼilo chi puktesink aran, xooʼisiik saʼ li tenamit. * Abʼan ebʼ li qechpaabʼanel re Haiti inkʼaʼ xeʼxkanabʼ kʼanjelak xbʼaan naq kawresinbʼilebʼ chiʼus. Kʼajoʼ nasahoʼk saʼ linchʼool xjultikankil li xkuyumebʼ ut naq xeʼkʼiik saʼebʼ li xpaabʼal! Anaqwan wank chik li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras saʼ Criollo Haitiano, li maajunwa xqakʼoxla naq tqil ru.

Naq xraqeʼk linkʼanjel saʼ Haiti, xinʼeʼxtaqla saʼ Republica Centroafricana joʼ jun rehebʼ li nekeʼtaqlaak saʼ jalan chik tenamit. Moqon chik, xinʼok choʼq aj ilol chʼuut, ut chirix chik aʼan joʼ li najolomink re li qamolam.

Saʼebʼ li kutan aʼan, ebʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl qʼaxal nebʼaʼil ochoch. Xintzol xxokbʼal li kʼim ut chiru ninyiibʼ xbʼeen ochoch. Ebʼ li kristiʼaan nikineʼxseʼe xbʼaan linkʼanjel. Abʼan aʼin kixkawresi xchʼool ebʼ li wechpaabʼanel re naq teʼokenq chi kabʼlak ut chi xyiibʼankil chiʼus ebʼ li xchʼutlebʼaal. Ebʼ li nekeʼkʼamok bʼe saʼebʼ li paabʼal nokooʼeʼretzʼu xbʼaan naq ebʼ li xʼIglesia yiibʼanbʼil rikʼin laam ut ebʼ li qe inkʼaʼ. Abʼan aʼin, inkʼaʼ xrahobʼtesi li qachʼool chi moko xqajal ta ebʼ li kʼim. Xʼosoʼk li etzʼunk naq xchalk jun li nimla kaqsut-iqʼ aran Bangui. Li kawil iqʼ kirisi li laam saʼ xbʼeen jun li Iglees ut aʼin kolraqeʼk saʼ xyi bʼe. Abʼan, li kʼim saʼ xbʼeen li qachʼutlebʼaal, kixkuy. Re rilbʼal chiʼus li kʼanjel chirix li Xʼawabʼejilal li Yos, xqakabʼla jun li qamolam ut jun li ochoch choʼq rehebʼ li taqlanbʼilebʼ saʼ jalan chik tenamit ut aʼin kiʼuxmank chiru oobʼ po. *

Saʼ 1976, xeʼxram chiqu li xkʼanjel li Yos saʼ Republica Centroafricana, joʼkan naq, xinʼeʼxtaqla Yamena, xjolomil li tenamit Chad. Aran xinnaw ru li xHappy re Camerun, jun chaabʼil ixqaʼal li naxbʼaanu 130 hoor. Xoosumlaak saʼ 1 re Abril 1978. Ra xyeebʼal abʼan saʼ li po ajwiʼ aʼin xwank jun li nimla yalok, ut joʼ keʼxbʼaanu naabʼalebʼ, xooʼelelik saʼ xjayal bʼarwiʼ naʼok li iqʼ. Naq xraqeʼk li yalok, xoosutqʼiik, ut ebʼ laj puubʼ xeʼxchap peʼ li qochoch. Xeʼxsachk li qahu ut li xtʼikr li xsumlaak wiʼ li xHappy ut li xeʼxsi qe naq xoosumlaak. Abʼan, inkʼaʼ xqakʼe chi tʼaneʼk li quqʼ. Sa qachʼool xbʼaan naq wanko saʼ qabʼichal ut ak naqaj kʼanjelak chiru li Jehobʼa.

Wiibʼ chihabʼ chirix aʼin, xooʼeʼxkanabʼ wiʼ chik kʼanjelak chiru li Yos saʼ Republica Centroafricana. Aran xooʼok chi kʼanjelak joʼ aj ilol chʼuut. Nokoowark saʼ li qabʼelebʼaal chʼiichʼ ut wank jun li qaxokbʼil chʼaat, jun li taambʼ li naxkuy 200 liitr (53 galon) li haʼ, jun li refri ut jun li estufa re Gas. Kichʼaʼajkoʼk chiqu xik saʼ jalan chik naʼaj xbʼaan naq saʼ jun kutan ebʼ laj kʼaakʼalenel tenamit 117 sut tana xooʼeʼxxaqabʼ.

Naabʼal sut li xtiqwal ru li kutan kiwulak saʼ 50 C (122 ^oF). Saʼebʼ li nimla chʼutam, wank sut kichʼaʼajkoʼk xtawbʼal naabʼal li haʼ choʼq re li kubʼsink haʼ. Joʼkan naq, ebʼ li qechpaabʼanel xeʼxbʼek xchaqihal ru li nimaʼ ut timil timil nekeʼok xxokbʼal li haʼ choʼq re li kubʼsink haʼ, li rajlal sut nabʼaanumank chaq saʼ nimla kubʼeet.

Saʼ 1980 xooʼeʼxtaqla Nigeria, aran xoowank wiibʼ chihabʼ rikʼin waqibʼ po re xkʼubʼankil chanru tqakabʼla jun li akʼ molam. Ebʼ li qechpaabʼanel xeʼxloqʼ jun li ochoch li wiibʼ xteram li najitmank ut naxaqabʼamank saʼ li qachʼochʼ. Saʼ jun eqʼla, xintaqeʼk saʼ li xnimal ru xteram li ochoch re tenqʼank. Naq xwulak waʼlebʼ, xinʼok chi kubʼeek. Abʼan, saʼ xkʼabʼaʼ naq ak xeʼxhit bʼarwiʼ xintaqeʼk, xinkʼe li woq saʼ iqʼ ut xintʼaneʼk. Chanchan naq nim lintochʼolal, abʼan naq xeʼrisi xjalam u linbʼaqel ut xinril laj bʼanonel, aʼan kixye re li xHappy: «Matkʼoxlak. Yal xpejeʼk wiibʼ oxibʼ richʼmul xbʼaqel, t-usaaq tana chiru jun xamaan».

 Saʼ 1986 xkoho Costa de Marfil, bʼarwiʼ xinkʼanjelak joʼ aj ilol chʼuut. Saʼ li kʼanjel aʼin nekeʼokenk ajwiʼ ebʼ li chʼuut re Burkina Faso. Moko xnumeʼk ta saʼ linchʼool naq toowanq aran chiru jarubʼaq chihabʼ.

Saʼ 2003, naq ak xnumeʼk 47 chihabʼ, xoosutqʼiik Canada re kʼanjelak saʼ Betel. Usta li qahu naxye naq laaʼo aj Canada, li qachʼool naxye naq laaʼo aj Africa.

Joʼkan naq, saʼ 2007, naq ak wank 79 chihabʼ we, xoosutqʼiik Africa. Xooʼeʼxtaqla Burkina Faso, bʼarwiʼ xinkʼanjelak rikʼinebʼ li nekeʼril chanru yook chi bʼeek li xkʼanjel li Jehobʼa. Moqon chik, li ochoch aʼin xkanaak choʼq rehebʼ li nekeʼjalok re li qahu saʼ jalan chik aatinobʼaal ut li qamolam Benin xaqabʼanbʼil re rilbʼal. Saʼ Agosto 2013, xooʼeʼxtaqla saʼ Betel re Benin.

Usta moko kawin ta chik, toj nintaw xsahil li puktesink. Oxibʼ chihabʼ chik anaqwan, saʼ xkʼabʼaʼ naq ebʼ li cheekel winq ut li wixaqil nekeʼxkʼe xchʼool chintenqʼankil, kʼajoʼ naxkʼe xsahil inchʼool naq xwil naq laj Gedeon ut laj Fregis, wiibʼ rehebʼ lintzolom, xeʼxkubʼsi xhaʼ. Ut anaqwan chi sahebʼ xchʼool yookebʼ chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa.

Moqon chik, li xHappy ut laaʼin xooʼeʼxkʼam saʼ li qamolam re Sudafrica, aran li junkabʼal Betel nikinril chi anchal xchʼool. Li tenamit Sudafrica aʼan li xwuqt li tenamit re Africa bʼarwiʼ xinkʼanjelak chaq. Saʼ Octubre 2017, xqakʼul jun li nimla osobʼtesink. Xoowulak naq xeʼxnima li qamolam li wank Warwick (Nueva York). Aʼin maajunwa tsachq saʼ li qachʼool.

Li hu Anuario 1994 naxye saʼ li perel 255: «Chixjunilebʼ li ak xeʼxkuy chiru naabʼal chihabʼ saʼ li xkʼanjel li Yos, naqakʼe rehebʼ li naʼlebʼ aʼin: “Kawaq eechʼool ut meekanabʼ chi tʼaneʼk leeruqʼ, xbʼaan naq wank jun li qʼajkamunk chirix leekʼanjel”» (2 Cron. 15:7, TNM). Li xHappy ut laaʼin naqaj xpaabʼankil li naʼlebʼ aʼin ut naqaye rehebʼ li junchʼol naq teʼxbʼaanu ajwiʼ.