1, 2. a) Kʼaru tento tqatzol xbʼaanunkil, ut kʼaʼut? b) Kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin?

LAAʼO joʼ tzʼaqal aj paabʼanel tento tqatzol xtzʼilbʼal rix li nekeʼxseeraqʼi qe ut chi joʼkan tqanaw ma yaal li xqabʼi (Prov. 3:21-23; 8:4, 5). Wi inkʼaʼ naqabʼaanu, laj Tza ut li ruuchichʼochʼ li wank rubʼel xwankil naru naxjalpaqi ru li qakʼaʼuxl (Efes. 5:6; Col. 2:8). Joʼkan bʼiʼ, re xnawbʼal ma yaal li xqabʼi, tento tqatzʼil rix chiʼus. Joʼkan naq, saʼ Proverbios 18:13 naxye naq, «xutaanal ut xmajelal naʼlebʼ choʼq re li nachaqʼok chi toj majiʼ naraqeʼk li aatinak».

² Saʼ li tzolom aʼin, tqil kʼaru ebʼ li naʼlebʼ nachʼaʼajkink qe chi xtzʼilbʼal rix chiʼus junaq li naʼlebʼ ut xnawbʼal ma yaal li xqabʼi. Tqatzol wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu ut ebʼ li eetalil li tooʼeʼxtenqʼa chi xtzʼilbʼal rix chiʼus li nekeʼxseeraqʼi qe.

3. Kʼaʼut aajel ru naq tqayuʼami li naxye saʼ Proverbios 14:15? (Taawil li jalam u saʼ xtiklajik).

³ Saʼebʼ li qakutan, yalaq bʼar naqataw ebʼ li esil. Natawmank saʼ Internet, saʼ kaxmu ut saʼ jalan jalanq chik li kʼanjelobʼaal. Joʼkan ajwiʼ, naabʼalebʼ li qas qiitzʼin numtajenaq li esil nekeʼxkʼul  saʼebʼ li xkorreo, saʼebʼ li xselular, joʼ ajwiʼ rikʼinebʼ li ramiiw ut ebʼ li junchʼol li yal nekeʼraj xnumsinkil junaq li esil. Abʼan wankebʼ ajwiʼ, li nekeʼnaʼlebʼak saʼ maaʼusilal li nekeʼxjekʼi li tikʼtiʼ ut nekeʼxjalpaqi ru li xkʼulmank. Joʼkan naq, weent tqabʼaanu ut tqatzʼil rix chiʼus li naqil chi tzʼiibʼanbʼil ut li naqabʼi. Kʼaru li xraqal li Santil Hu naru nokooxtenqʼa? Saʼ Proverbios 14:15 naxye: «Li inkʼaʼ nakʼoxlak naxpaabʼ chixjunil li nayeheʼk re; li wank xnaʼlebʼ naxkʼe reetal bʼar yo chi xik».

4. a) Chanru nokooxtenqʼa Filipenses 4:8, 9 chi xsikʼbʼal kʼaru tqil chi tzʼiibʼanbʼil? b) Kʼaʼut aajel ru naq paabʼajelaq li esil li tqabʼi? (Taawil ajwiʼ li kaaxukuut « Li tooxtenqʼa chi xtawbʼal ma yaal junaq li naʼlebʼ»).

⁴ Re xsikʼbʼal li chaabʼil naʼlebʼ saʼ li qayuʼam, naʼajmank naq paabʼajelaq li esil li tqabʼi. Joʼkan naq, qasikʼaq chiʼus li tqil chi tzʼiibʼanbʼil (taayaabʼasi Filipenses 4:8, 9). Inkʼaʼ tqasachq qahoonal chi xsikʼbʼal saʼ Internet ebʼ li esil li moko paabʼajel ta chi moko tqil aʼin saʼebʼ li korreo malaj saʼ li selular. Qʼaxal us wiʼ chik, naq maajunwa tqil saʼ Internet li naʼaj li nekeʼroksi li ak xeʼxtzʼeqtaana li Jehobʼa. Aʼanebʼ nekeʼxkʼe xchʼool re naq ebʼ laj kʼanjel chiru li Yos teʼkubʼeeq xpaabʼal ut nekeʼraj ajwiʼ xjalpaqinkil ru li yaal. Chixjunil li esil aʼin naru nokooxkʼam chi xsikʼbʼal li naʼlebʼ li moko us ta. Maajunwa tqakʼoxla naq ebʼ li naʼlebʼ aʼin inkʼaʼ tixsach li qachʼool ut li qakʼaʼuxl (1 Tim. 6:20, 21).

5. Kʼaru li bʼalaqʼil esil xeʼrabʼi ebʼ laj Israel, ut kʼaru xeʼxkʼul saʼ xkʼabʼaʼ aʼin?

⁵ Xpaabʼankil li bʼalaqʼil esil naru nokooxkʼe saʼ chʼaʼajkilal. Jun eetalil, qakʼoxlaq li kikʼulmank naq laj Moises kixtaqla kabʼlaju li winq chi xchʼukinkil li naʼaj li yeechiʼinbʼil chaq rehebʼ. Lajeebʼ rehebʼ li winq aʼin inkʼaʼ xeʼxkʼam chaq chaabʼil esil (Num. 13:25-33). Xeʼxkʼe roq ruqʼ li xeʼril chaq ut, saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, ebʼ laj Israel xeʼchʼinaak xchʼool (Num. 14:1-4). Kʼaʼut? Maare xeʼxkʼoxla: «Wi li lajeebʼ chi winq nekeʼxye aʼin, yaal tana». Joʼkan naq, inkʼaʼ chik xeʼraj rabʼinkil li esil li xkʼam chaq laj Josue ut laj Caleb li paabʼajelebʼ raatin (Num. 14:6-10). Ebʼ laj Israel xbʼeenwa raj xeʼxtzʼil rix ma yaal li xeʼrabʼi ut xeʼxkʼojobʼ raj xchʼool rikʼin li Jehobʼa, abʼan, xeʼxkʼutbʼesi naq maakʼaʼebʼ xnaʼlebʼ naq xeʼxpaabʼ li esil li moko chaabʼil ta.

6. Kʼaʼut inkʼaʼ tsachq qachʼool chi rabʼinkil li xuwajel esil chirix li xtenamit li Yos?

⁶ Weent tqabʼaanu naq tqabʼi chirix li xtenamit li Jehobʼa junaq li esil li moko us ta. Misachk saʼ qachʼool naq laj Tza junelik yook xqʼabʼankil ebʼ li xmoos li Yos li yookebʼ chi kʼanjelak chiru (Apoc. 12:10). Joʼkan naq, li Jesus kixye chaq naq ebʼ li xikʼ nekeʼilok qe teʼxyoobʼ chiqix yalaq kʼaru li tikʼtiʼ (Mat. 5:11). Wi chʼolchʼo chiqu aʼin, inkʼaʼ tsachq qachʼool chi rabʼinkil li xuwajel esil chirix li xtenamit li Yos.

7. Kʼaru tento tqabʼaanu xbʼeenwa wi naqaj xtaqlankil jun li esil saʼ korreo malaj saʼ selular?

⁷ Ma nawulak chiqu xtaqlankil ebʼ li korreo ut li esil saʼ selular rehebʼ li qamiiw ut li naqanawebʼ ru? Naq nasachk qachʼool chi rilbʼal jun li esil malaj rabʼinkil jun li naʼlebʼ li xkʼulmank, ma chanchano laj yehol esil li naraj xyeebʼal saʼ junpaat li xkʼulmank? Wi naqaj xtaqlankil jun li esil saʼ korreo malaj saʼ selular, xbʼeenwa tqakʼoxla ebʼ li patzʼom aʼin: «Ma chʼolchʼo chiwu naq yaal li esil? Ma ak xintzʼil rix chiʼus?». Wi moko chʼolchʼo ta chiqu aʼin, maare inkʼaʼ tqakʼe reetal naq yooko xjekʼinkil li bʼalaqʼil esil saʼ xyanqebʼ li qechpaabʼanel. Joʼkan naq, us raj naq tqabʼor li naʼlebʼ li xqatzʼiibʼa ut inkʼaʼ tqataqla.

8. a) Saʼ wiibʼ oxibʼ li naʼaj, kʼaru yookebʼ xbʼaanunkil qe li xikʼ nekeʼilok? b) Chanru tooruuq chi tzʼaqonk chirixebʼ ut inkʼaʼ tqakʼe reetal?

 ⁸ Xwotzbʼal saʼ junpaat junaq li esil li xeʼxtaqlaak chaq qe saʼ korreo malaj saʼ selular naxkʼam chaq jun chik li chʼaʼajkilal. Wankebʼ li tenamit li nekeʼchʼiʼchʼiʼink malaj inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ naq tbʼaanumanq li xkʼanjel li Yos. Aran tana, ebʼ li xikʼ nekeʼilok qe teʼoq xjekʼinkil junaq li tikʼtiʼ re naq tqaxuwa qibʼ malaj inkʼaʼ chik tqapaabʼ li naqaye chiqibʼil qibʼ. Qakʼoxlaq li xkʼulmank junxil saʼ li tenamit Union Sovietica. Ebʼ laj kʼaakʼalenel (li nawbʼilebʼ ru joʼ KGB) keʼxyoobʼ naq wiibʼ oxibʼ li qechpaabʼanel li nawbʼilebʼ ru xeʼxqʼaxtesi li xtenamit li Yos saʼ ruqʼebʼ. * Naabʼalebʼ li xeʼxpaabʼ aʼin, xeʼxkanabʼ li xmolam li Yos. Usta naabʼal rehebʼ laj paabʼanel aʼin xeʼsutqʼiik saʼ li xtenamit li Yos, wankebʼ inkʼaʼ chik xeʼxbʼaanu xbʼaan naq xeʼkehoʼk saʼ xpaabʼal (1 Tim. 1:19). Chanru tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tqakʼul li rahilal aʼin? Maajunwa tqataqla junaq li esil li moko chaabʼil ta malaj wi inkʼaʼ tzʼilbʼil rix. Miqakʼe qibʼ chi bʼalaqʼiik chi moko tqapaabʼ chixjunil li tqabʼi. Xbʼeenwa qatzʼilaq rix chixjunil.

9. Bʼar wank jun chik li naʼlebʼ li nachʼaʼajkink qe chi xnawbʼal ma yaal li xqabʼi?

⁹ Jun chik li naʼlebʼ li nachʼaʼajkink qe chi xnawbʼal ma yaal li xqabʼi aʼan naq wank ebʼ li esil li nachʼikmank tikʼtiʼ chisaʼ malaj moko nayeemank ta chixjunil li xkʼulmank. Qajultikaq naq naru nokoobʼalaqʼiik wi inkʼaʼ tzʼaqal re ru junaq li esil. Kʼaru tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tqakʼul aʼin? (Efes. 4:14).

10. a) Kʼaʼut ebʼ laj Israel kachʼin chik ma keʼok chi yalok chiribʼilebʼ ribʼ? b) Kʼaʼut inkʼaʼ chik keʼyalok?

¹⁰ Qilaq li kikʼulmank saʼ Israel saʼ xkutankil laj Josue (Jos. 22:9-34). Ebʼ laj Israel li wankebʼ bʼarwiʼ naʼok li saqʼe re li nimaʼ Jordan xeʼrabʼi naq li wankebʼ junpakʼal (saʼ xteep laj Ruben ut laj Gad, ut xyiijachil li xteep laj Manases) keʼxyiibʼ chaq jun li nimla altar chixkʼatq li nimaʼ. Usta yaal aʼin, moko xyeemank ta chixjunil. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, li wankebʼ bʼarwiʼ naʼok li saqʼe, keʼxkʼoxla naq ebʼ li ras ut ebʼ li riitzʼin xeʼxqʼet ribʼ  chiru li Jehobʼa, joʼkan naq xeʼxkawresi ribʼ re yalok saʼ xbʼeenebʼ (taayaabʼasi Josue 22:9-12). Us tana naq toj maajiʼ nekeʼxik chi yalok, naq keʼxtaqla wiibʼ oxibʼ li winq li paabʼajelebʼ raatin chi xtzʼilbʼal chixjunil. Chirix chik aʼan, keʼxnaw naq ebʼ li ras ut ebʼ li riitzʼin inkʼaʼ keʼxyiibʼ jun li altar re yeechiʼink mayej. Keʼxyiibʼ bʼan, jun eetalil pek re naq ebʼ li teʼyoʼlaaq moqon teʼxnaw naq aʼanebʼ ajwiʼ xmoos li Jehobʼa li maajunwa keʼxtzʼeqtaana chaq. Chʼolchʼo naq ebʼ laj Israel li wankebʼ bʼarwiʼ naʼok li saqʼe keʼsahoʼk xchʼool xbʼaan naq keʼxtzʼil rix chiʼus li xeʼrabʼi ut inkʼaʼ keʼxkamsi ebʼ li ras ut ebʼ li riitzʼin.

11. a) Chanru kixkʼul li rahilal laj Mefiboset saʼ xkʼabʼaʼ jun li tikʼtiʼ? b) Kʼaru raj kixbʼaanu xbʼeenwa laj David?

¹¹ Joʼkan ajwiʼ, chiqajunqal naru tooʼeʼxbʼalaqʼi wi yook chi sutunk chiqix jun li naʼlebʼ li moko tzʼaqal ta re ru chi moko yeebʼil ta chixjunil li xkʼulmank. Qilaq li kixkʼul li awabʼej David rikʼin laj Mefiboset. Laj David chi anchal xchʼool kixkʼe re laj Mefiboset li chʼochʼ li kixkanabʼ laj Saul li xyuwaʼchin (2 Sam. 9:6, 7). Abʼan moqon chik, keʼxjit laj Mefiboset chiru laj David. Joʼkan naq, kixmaqʼ chixjunil li xchʼochʼ ut inkʼaʼ kixtzʼil rix ma yaal li kirabʼi (2 Sam. 16:1-4). Naq kiruuk chi aatinak rikʼin, kixkʼe reetal naq kipaltoʼk chiru ut kixsuqʼisi li xchʼochʼ abʼan moko chixjunil ta (2 Sam. 19:24-29). Laj David inkʼaʼ raj kixbʼaanu li maaʼusilal aʼin wi inkʼaʼ raj kinaʼlebʼak saʼ junpaat ut wi kixkʼe raj xhoonal chi xtzʼilbʼal rix ma yaal li xyeemank.

12, 13. a) Kʼaru kixbʼaanu li Jesus naq xeʼxyoobʼ tikʼtiʼ chirix? b) Kʼaru tooruuq xbʼaanunkil wi tooʼeʼxqʼabʼa?

¹² Abʼanan, kʼaru tooruuq xbʼaanunkil wi tooʼeʼxqʼabʼa chirix junaq li naʼlebʼ li moko yaal ta? Aʼin kixkʼul li Jesus ut laj Juan laj Kubʼsihomhaʼ (taayaabʼasi Mateo 11:18, 19). Kʼaru kixbʼaanu li Jesus? Inkʼaʼ kixsach xhoonal ut xmetzʼew chi xkolbʼal ribʼ, kixbʼaanu bʼan naq ebʼ li qas qiitzʼin teʼxkʼe reetal aʼin rikʼin li xyeehom ut li xkʼutum. Joʼ kixye aʼan: «Xkʼutunk xyaalalil ut li xchaabʼilal li choxahil naʼlebʼ rikʼinebʼ li xbʼaanuhom».

¹³ Arin naqataw jun li chaabʼil naʼlebʼ. Maare wank sut, ebʼ li qas qiitzʼin teʼaatinaq chirix qajolom malaj teʼxye junaq li aatin li tixtzʼajni li qakʼabʼaʼ. Kʼaru raj tqabʼaanu? Wi junaq li qas qiitzʼin yooq xseeraqʼinkil chirix qajolom junaq li tikʼtiʼ, us raj naq toowanq saʼ xyaalal re naq maaʼani tpaabʼanq re li yook chi yeemank. Joʼ kixbʼaanu li Jesus, wi chaabʼil li qayuʼam joʼ aj paabʼanel, tqakʼutbʼesi naq moko yaal ta li xooʼeʼxqʼabʼa wiʼ malaj li xeʼxyoobʼ chiqix.

14, 15. Kʼaʼut naq inkʼaʼ tqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li qakʼaʼuxl ut li qanaʼlebʼ?

¹⁴ Xqil naq chʼaʼaj xtawbʼal ebʼ li esil li paabʼajel. Saʼ xkʼabʼaʼ naq laaʼo aj maak aʼin jun chik li xyaalal naq nachʼaʼajkoʼk chiqu xnawbʼal ma yaal li xqabʼi. Qayehaq naq junxil nokooʼok chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa ut chaabʼil nokoonaʼlebʼak ut nokooruuk xtuqubʼankil yalaq kʼaru chi naʼlebʼ. Ut maare wankebʼ nokooʼeʼroxloqʼi saʼ xkʼabʼaʼ aʼin. Ma naru tooxkʼe chi tʼaneʼk aʼin?

¹⁵ Naru, wi nokooʼok xkʼojobʼankil qachʼool rikʼin li qanaʼlebʼ ut li qakʼaʼuxl. Li qekʼahom ut li naqakʼoxla naru narechani li qakʼaʼuxl. Maare tooʼoq xkʼoxlankil naq naqataw ru junaq naʼlebʼ usta inkʼaʼ tqatzʼil rix chiʼus. Abʼan xiwxiw kʼoxlak chi joʼkaʼin. Joʼkan naq, li Santil Hu naxye qe: «Kʼojkʼooq aachʼool rikʼin li Yos [...] ut maawaʼ rikʼin laakʼaʼuxl laanaʼlebʼ» (Prov. 3:5, 6; 28:26).

16. Qajultikaq li eetalil, kʼaru xkʼulmank saʼ li waʼlebʼaal, ut kʼaru kixkʼoxla saʼ junpaat laj Tomas?

 ¹⁶ Chan raj ru tkʼulmanq aʼin? Qakʼoxlaq jun li eetalil. Jun li qechpaabʼanel li junxil naʼok choʼq cheekel winq Tomas xkʼabʼaʼ wank saʼ jun li waʼlebʼaal malaj restaurante. Mem kikanaak naq kiril jun li cheekel winq, aj Juan xkʼabʼaʼ li yook chi waʼak rikʼin jun li ixq li maawaʼ rixaqil. Laj Juan ut li ixq aʼin sahebʼ saʼ xchʼool, yookebʼ chi seʼek, ut nekeʼxqʼalu ribʼ. Laj Tomas naʼok xkʼoxlankil naq laj Juan yook xkʼatbʼal roq li rixaqil ut naʼok xyeebʼal saʼ xchʼool: «Ma teʼxraq li xsumlajik? Ut ebʼ li xkokʼal?». Kʼajoʼ naʼok xkʼaʼuxl, xbʼaan naq ak rilom li rahilal li naxkʼam chaq li naʼlebʼ aʼin. Wi laaʼo xqil raj aʼin, maare xqekʼa raj ajwiʼ qibʼ joʼ laj Tomas.

17. a) Kʼaru kixnaw laj Tomas? b) Kʼaru naqatzol rikʼin li eetalil aʼin?

¹⁷ Abʼan qakʼoxlaq junpaataq. Ma kixtzʼil rix chiʼus li kiril laj Tomas re xnawbʼal ma yaal li kixkʼoxla? Saʼ li qʼoqyink ajwiʼ aʼin kixbʼoq laj Juan. Aran kixnaw naq li ixq, ranabʼ laj Juan li junxil chik inkʼaʼ naril ru. Saʼ xkʼabʼaʼ naq wiibʼ oxibʼ hoor ajwiʼ twanq saʼ li nimla tenamit, xeʼxkʼubʼ naq teʼwaʼaq saʼ wiibʼal, abʼan li rixaqil laj Juan inkʼaʼ kiruuk rochbʼeninkilebʼ. Kʼajoʼ naq kixutaanak laj Tomas! Us tana naq maaʼani aj e kixye li kiril. Kʼaru naqatzol rikʼin aʼin? Naqatzol naq maakʼaʼ naxye jarubʼ chihabʼ qokik chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa, aajel ru naq xbʼeenwa tqatzʼil rix chiʼus junaq li naʼlebʼ re xnawbʼal ma yaal li kikʼulmank.

18. Chanru toonaʼlebʼaq wi inkʼaʼ sa naqakʼam qibʼ rikʼin junaq li qechpaabʼanel?

¹⁸ Wi inkʼaʼ saʼ naqakʼam qibʼ rikʼin junaq li qechpaabʼanel, tchʼaʼajkoʼq chiqu xnawbʼal ma yaal li yook xbʼaanunkil. Xkʼoxlankil junelik naq inkʼaʼ sa naqil, aʼin naru tixbʼaanu naq tooʼoq xqʼabʼankil saʼ li qachʼool. Ut saʼ junpaat tqapaabʼ li maaʼusilal li yooq chi yeemank chirix. Aʼin naxkʼut chiqu naq xxokbʼal saʼ li qachʼool li qajosqʼil naru naxbʼaanu naq inkʼaʼ tookʼoxlaq chiʼus ut tqapaabʼ li moko yaal ta (1 Tim. 6:4, 5). Re naq inkʼaʼ tqakʼul aʼin, miqakanabʼ naq li xikʼ ilok ut li kaqalink txeʼinq saʼ li qachʼool. Qajultikaq naq tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen xraabʼalebʼ li qechpaabʼanel ut xkuybʼalebʼ xmaak chi anchal qachʼool (taayaabʼasi Colosenses 3:12-14).

19, 20. a) Kʼaru li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu naru nokooxtenqʼa chi xtzʼilbʼal rix chiʼus ma yaal junaq li naʼlebʼ? b) Kʼaru tqil saʼ li jun chik tzolom?

¹⁹ Saʼ li tzolom aʼin, xqil oxibʼ xyaalal kʼaʼut nachʼaʼajkoʼk chiqu xnawbʼal ma yaal junaq li naʼlebʼ ut xtzʼilbʼal rix chiʼus: xkʼihalil ebʼ li esil moko tzʼaqal ta re ru nawulak, naabʼal rehebʼ moko yaal ta nekeʼxye ut li jun chik naq laaʼo aj maak. Kʼaru truuq qatenqʼankil? Xqil naq tento tqayuʼami ebʼ li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu. Jun rehebʼ naxye naq xutaanal ut majelal naʼlebʼ naq toosumenq naq toj maajiʼ naqabʼi chixjunil li yook chi yeemank (Prov. 18:13). Li jun chik naxjultika chiqu naq inkʼaʼ tqapaabʼ chixjunil li nayeemank wi toj maajiʼ natzʼilmank rix ma yaal (Prov. 14:15). Ut li jun chik, naxkʼut naq maakʼaʼ naxye jarubʼ chihabʼ qokik chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa, inkʼaʼ naru naq tqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li qakʼaʼuxl ut li qanaʼlebʼ (Prov. 3:5, 6). Ebʼ li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu nokooxkol xbʼaan naq naxkʼut chiqu roksinkil li esil li paabʼajel re naq tqanaw ma yaal li xqabʼi ut re naq tqasikʼ li chaabʼil naʼlebʼ.

²⁰ Abʼan toj wank jun chik li chʼaʼajkilal li tento tqil. Bʼar wank? Kʼaynaqo chi raqok aatin aʼ yaal chanru naqilebʼ. Saʼ li jun chik tzolom, tqil oxibʼ li naʼlebʼ li naru nokooxkʼe chi tʼaneʼk saʼ li chʼaʼajkilal aʼin ut kʼaru ttenqʼanq qe chi xqʼaxbʼal ru.