1, 2. Kʼaru nekeʼxkʼoxla wiibʼ oxibʼ li qas qiitzʼin naq nekeʼrabʼi li aatin chʼinaʼusil naʼajej?

KʼAJOʼ kirekʼasi qachʼool! Tojaʼ traqeʼq li nimla chʼutam re Seul (Corea) ut naabʼalebʼ li qechpaabʼanel re Corea xeʼxsut li qechpaabʼanel li nekeʼchalk saʼ jalan chik tenamit li yookebʼ chi elk saʼ estadio. Naq yookebʼ xchaqʼrabʼinkil ribʼebʼ nekeʼrekʼasi li ruqʼebʼ ut nekeʼxye chiribʼilebʼ ribʼ: «Tqil qibʼ saʼ li Chʼinaʼusil naʼajej». Kʼaru xeʼraj xyeebʼal rikʼin aʼin?

² Saʼebʼ li qakutan, li aatin chʼinaʼusil naʼajej naxkʼam chaq saʼ xkʼaʼuxebʼ li qas qiitzʼin jalan jalanq li naʼlebʼ. Wankebʼ nekeʼxye naq aʼin yal kʼoxlanbʼil naʼlebʼ. Jalanebʼ chik nekeʼxkʼoxla naq aʼan li naʼaj li sa wank chisaʼ ut li qʼaxal chʼinaʼus, joʼ jun li naʼaj li nujenaq chi uutzʼuʼuj. Maare li yooq chi kamk xbʼaan weʼej tixye naq wank saʼ li chʼinaʼusil naʼajej naq yooq xwaʼbʼal jun sekʼaq xtibʼelwa. Abʼanan, choʼq rehebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel, kʼaru li paraiso, malaj li Chʼinaʼusil naʼajej? Ma aʼan li naqoybʼeni saʼ li kutan chalk re?

3. Bʼar natawmank xbʼeen sut saʼ li Santil Hu chirix li Chʼinaʼusil naʼajej?

³ Li Santil Hu naʼaatinak chirix li paraiso, malaj li Chʼinaʼusil naʼajej, li ak xnumeʼk ut li tchalq moqon. Joʼkan naq, li naʼlebʼ chirix li paraiso wank saʼ li Raatin li Yos chalen saʼ xtiklajik. Li Santil Hu  rehebʼ laj katoolk Scío de San Miguel, li chalenaq chaq saʼ Latin, saʼ Genesis 2:8 naxye: «Li Qaawaʼ Yos kixxaqabʼ chaq jun li paraiso, li kʼajoʼ xsahil, chalen saʼ xtiklajik: bʼarwiʼ kixkʼe li winq, li kixyobʼtesi chaq» (laaʼo xqakʼe chi qʼeqʼo). Saʼ li najteril Hebreo, li xyaalal li raqal aʼin, naraj naxye, «xnaʼaj uutzʼuʼuj Eden». Li aatin Eden naraj xyeebʼal «Sasa» malaj «Kʼajoʼ xsahil», xkʼulubʼ tzʼaqal li naʼajej li xkʼabʼaʼ. Aran kʼajoʼ chaq li tzakahemq, chʼinaʼus li uutzʼuʼuj ut wank li tuqtuukilal saʼ xyanqebʼ li winq ut ebʼ li xul! (Gen. 1:29-31).

4. Kʼaʼut naru naqakʼabʼaʼi paraiso, li xnaʼaj uutzʼuʼuj re Eden?

⁴ Naq li raqal saʼ Hebreo xeʼxjal saʼ Griego, xeʼroksi li aatin parádeisos li wank saʼ Griego re xjalbʼal li aatin xnaʼaj uutzʼuʼuj li wank saʼ Hebreo. Jun li tasal hu naxye, naq jun laj Griego narabʼi li aatin aʼin, naxkʼoxla jun li nimla naʼaj re hilank li kʼajoʼ xchʼinaʼusal bʼarwiʼ maakʼaʼ chaq maaʼusilal ut naabʼal chaq li ninqi cheʼ li wank jalan jalanq li ru, joʼ ajwiʼ li xyuʼam haʼ li kʼajoʼ xsaqal ru ut chire nujenaq chi pachʼayaʼ bʼarwiʼ chi chʼuut nekeʼichajibʼk li xul li chanchanebʼ kej ut karneer (Cyclopaedia, re MʼClintock ut Strong; juntaqʼeeta rikʼin Genesis 2:15, 16). Aʼin nokooxtenqʼa chi xtawbʼal ru kʼaʼut nakʼabʼaʼiik choʼq paraiso li chʼinaʼusil naʼaj Eden.

5, 6. a) Kʼaʼut kisachk li Chʼinaʼusil naʼajej? b) Kʼaru li patzʼom naru naxkʼoxla junaq li qas qiitzʼin?

⁵ Li Yos kixkʼe laj Adan ut li xʼEva saʼ jun li naʼaj joʼ aʼin, abʼan moqon chik kiranilasihebʼ xbʼaan naq keʼxqʼet ribʼ chiru. Laj Adan ut li xʼEva joʼ ajwiʼ ebʼ li ralal xkʼajol keʼxsach li Chʼinaʼusil naʼajej (Gen. 3:23, 24). Maaʼani chik kinaʼajink saʼ li chʼinaʼusil naʼajej aʼin toj reetal naq inkʼaʼ chik kitawmank, maare kisachk saʼ li Bʼutʼihaʼ.

⁶ Maare junaq tixkʼoxla li patzʼom, ma twanq wiʼ chik li Chʼinaʼusil naʼajej saʼ Ruuchichʼochʼ? Kʼaru naxkʼutbʼesi ebʼ li eetalil chirix aʼin? Kʼaru nakʼutbʼesink re, naq toowanq saʼ li Chʼinaʼusil naʼajej rikʼinebʼ li qakomon ut li qamiiw? Ma tqanaw xchʼolobʼankil kʼaʼut chʼolchʼo chiqu naq tchalq li Chʼinaʼusil naʼajej?

7, 8. a) Kʼaru kixyeechiʼi li Jehobʼa re laj Abrahan? b) Kʼaru tawiʼ kixkʼoxla laj Abrahan naq li Yos kixyeechiʼi re li osobʼtesink aʼin?

⁷ Relik chi yaal naq kaʼajwiʼ saʼ li Santil Hu natawmank li xsumenkil ebʼ li patzʼom. Li tasal hu aʼin musiqʼanbʼil xbʼaan li Kiyiibʼank re li Chʼinaʼusil naʼajej li xwank chaq saʼ xtiklajik. Jun eetalil, li Santil Hu naxkʼut naq li Jehobʼa kixye re laj Abrahan naq tixkʼihobʼresi li ralal xkʼajol joʼ «li samahibʼ chire li palaw». Joʼkan ajwiʼ, kixyeechiʼi re aʼin: «Saʼ xkʼabʼaʼebʼ laawalal aakʼajol osobʼtesinbʼilaqebʼ chixjunil li tenamit saʼ ruuchichʼochʼ, xbʼaan naq xapaabʼ li waatin» (Gen. 22:17, 18). Moqon chik, li Yos kixjultika li yeechiʼom aʼin re li ralal ut li ri laj Abrahan (taayaabʼasi Genesis 26:4; 28:14).

⁸ Maajun li raqal li Santil Hu naxkʼut naq laj Abrahan naxpaabʼ naq ebʼ kristiʼaan teʼxkʼul xqʼajkamunkil saʼ li chʼinaʼusil naʼajej saʼ choxa. Joʼkan bʼiʼ, naq li Yos kixye re, naq «chixjunil li tenamit saʼ ruuchichʼochʼ» teʼosobʼtesiiq, chʼolchʼo chiru naq saʼ Ruuchichʼochʼ twanq aʼin. Bʼar wank wiibʼ oxibʼ chik li eetalil saʼ li Santil Hu li naxkʼut naq tchalq li chʼinaʼusil naʼajej saʼ li Ruuchichʼochʼ?

9, 10. Bʼar wank wiibʼ oxibʼ xyaalal re xpaabʼankil naq twanq jun li chʼinaʼusil naʼajej?

⁹ Laj David, li chalenaq saʼ li xjunkabʼal laj Abrahan, rubʼel xwankil li Yos kixye li tkʼulmanq saʼ li kutan chalk re, bʼarwiʼ maakʼaʼaqebʼ chik li maaʼusebʼ xnaʼlebʼ (Sal. 37:1, 2, 10; 2 Sam. 23:2). Chirix chik aʼan kiyeemank naq «kaʼajwiʼ li tiikebʼ xchʼool teʼwanq saʼ li chʼochʼ aʼin, ut teʼkanaaq arin chi junelik» (Prov. 2:21). Chanru keʼril li yeechiʼom aʼin li nekeʼxrahi ru xbʼaanunkil li rajom li Yos? Aʼin kixbʼaanu naq teʼxpaabʼ naq saʼ li kutan chalk re twanq jun li chʼinaʼusil naʼajej joʼ li xnaʼaj uutzʼuʼuj Eden, ut  kaʼajwiʼ li tiikebʼ xchʼool teʼwanq saʼ li chʼochʼ aʼin.

¹⁰ Moqon chik, li xkʼihalil laj Israel, li keʼxye naq nekeʼxloqʼoni li Yos, keʼxtzʼeqtaana. Joʼkan naq, li Jehobʼa kixkanabʼ naq ebʼ laj Babilonio teʼrechani, teʼxjukʼ li tenamit ut teʼxkʼam naabʼal laj Israel chi preexil (2 Cron. 36:15-21; Jer. 4:22-27). Abʼan, ebʼ li xpropeet li Yos keʼxye chaq naq tnumeʼq 70 chihabʼ re naq teʼsutqʼiiq saʼebʼ li xtenamit. Ebʼ li propesiiy aʼin ak xtzʼaqlok ut wanq ajwiʼ xtzʼaqlojik choʼq qe. Qatzʼilaq wiibʼ oxibʼ rehebʼ aʼin ut qilaq chanru naxchap ribʼ rikʼin li Chʼinaʼusil naʼajej li tchalq saʼ Ruuchichʼochʼ.

11. a) Chanru kitzʼaqlok ru Isaias 11:6-9? b) Kʼaru li patzʼom twanq xchaqʼbʼenkil?

¹¹ (Taayaabʼasi Isaias 11:6-9). Li Yos kixye chaq saʼ xkʼabʼaʼ laj Isaias naq twanq tuqtuukilal saʼ li chʼochʼ bʼarwiʼ teʼsutqʼiiq chaq laj Israel ut inkʼaʼ teʼxkʼoxla naq teʼchʼeheʼq xbʼaanebʼ li xul chi moko chiruhebʼ li qas qiitzʼin li nekeʼrahobʼtesink. Sa chik teʼwanq ebʼ kokʼal ut ebʼ li ninq. Naq naqabʼi aʼin peʼyaal naq saʼ junpaat naqakʼoxla li chʼinaʼusil naʼajej Eden? (Is. 51:3). Moko chixjunil ta li raqal li propesiiy aʼin kitzʼaqlok ru saʼebʼ li kutan aʼan. Xbʼaan naq li propesiiy kixye ajwiʼ naq li Ruuchichʼochʼ, naraj naxye, chixjunil li Ruuchichʼochʼ moko kaʼaj tawiʼ li tenamit Israel «teʼxnaw chik ru li Qaawaʼ. Joʼ naq li haʼ naxtamresi li palaw». Joqʼe ttzʼaqloq ru li aatin aʼin?

12. a) Kʼaru li osobʼtesink keʼxkʼul li keʼsutqʼiik chaq Babilonia? b) Kʼaru naxkʼutbʼesi naq li propesiiy re Isaias 35:5-10 ttzʼaqloq ru saʼ li kutan chalk re?

¹² (Taayaabʼasi Isaias 35:5-10). Laj Isaias kixye naq li teʼsutqʼiiq Babilonia inkʼaʼ teʼxuwaq chiruhebʼ li qas qiitzʼin chi moko chiruhebʼ li xul. Li Ruuchichʼochʼ naabʼal ru li awimq tixkʼe saʼ xkʼabʼaʼ naq numtajenaqaq li haʼ joʼ kikʼulmank chaq saʼ li naʼaj Eden (Gen. 2:10-14; Jer. 31:12). Ma jun sut ajwiʼ kitzʼaqlok ru li propesiiy aʼin? Qakʼehaq reetal naq li propesiiy naxye ajwiʼ naq twanq jun sachbʼachʼoolej naq teʼkʼirtasiiq ebʼ li mutzʼ, li yeq roq ut li tzʼapxik. Abʼan aʼin inkʼaʼ keʼxkʼul laj Israel, aʼin naxkʼut naq ebʼ li kʼirtasink aʼin tkʼulmanq saʼ li kutan chalk re.

13, 14. Chanru keʼril laj Israel li keʼsutqʼiik chaq Babilonia li xtzʼaqlojik Isaias 65:21-23, abʼan bʼar wank re li propesiiy aʼin toj ttzʼaqloq ru? (Taawil li jalam u saʼ xtiklajik).

¹³ (Taayaabʼasi Isaias 65:21-23). Naq ebʼ laj Judiiy keʼsutqʼiik, inkʼaʼ keʼxtaw chaabʼil ochoch chi moko chʼochʼ ut xnaʼaj uubʼ li awbʼil xsaʼ. Abʼan, aʼin tjalaaq raj saʼ xkʼabʼaʼ li rosobʼtesihom li Yos. Relik chi yaal, kʼajoʼ tana keʼsahoʼk saʼ xchʼool naq keʼxkabʼla ebʼ li rochoch bʼarwiʼ teʼwanq, xkʼanjelankil ru li chʼochʼ ut xwaʼbʼal xsahil ru.

¹⁴ Qakʼehaq reetal naq, joʼ kixye li propesiiy aʼin, li qayuʼam chanchanaq «joʼ jun toon chi cheʼ». Wankebʼ li cheʼ nekeʼwank chi mil ebʼ li chihabʼ. Naʼajmank naq qʼaxal kawaqebʼ li xjunxaqalil li kristiʼaan re naq teʼruuq chi wank chiru naabʼal chihabʼ. Maare tqaye naq yal matkʼ xkʼoxlankil naq tooruuq chi wank chiru naabʼal chihabʼ ut chi qʼaxal sahaq saʼ li qachʼool. Abʼan moko joʼkan ta. Li propesiiy aʼin ttzʼaqloq ru.

15. Bʼar wank wiibʼ oxibʼ li yeechiʼom li naqataw saʼ li hu Isaias?

¹⁵ Qakʼoxlaq chanru naq chixjunil li yeechiʼom aʼin naxkʼutbʼesi naq twanq jun chʼinaʼusil naʼajej saʼ li kutan chalk re. Li Yos trosobʼtesihebʼ li qas qiitzʼin saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ. Maaʼani chik trahobʼtesiiq xbʼaanebʼ li xul ut li josqʼ aj winq. Li mutzʼ, li tzʼapxik ut li yeq roq teʼkʼirtasiiq. Ebʼ li kristiʼaan teʼxkabʼla li rochoch ut teʼraw li chaabʼil ut li sahil tzakahemq. Ebʼ li qas qiitzʼin qʼaxal najtaq roq li xyuʼamebʼ chiruhebʼ li cheʼ. Joʼkan tzʼaqal: saʼ li Santil Hu naqataw li eetalil li naxkʼut chanruhaq li qayuʼam saʼ li kutan chalk re. Abʼanan, kʼaru raj tqasume wi junaq tixye qe naq yooko xkʼebʼal xbʼeen li propesiiy? Kʼaʼut naru naqapaabʼ naq twanq jun chʼinaʼusil naʼajej saʼ Ruuchichʼochʼ? Naq li Jesus kiwank saʼ Ruuchichʼochʼ kixkʼe qe jun li xnimal ru xyaalal.

16, 17. Saʼ kʼaru hoonal kiʼaatinak li Jesus chirix li Chʼinaʼusil naʼajej?

¹⁶ Kitenebʼaak kamk saʼ xbʼeen li Jesus usta maakʼaʼ xmaak. Saʼ xnim ut saʼ xtzʼe li Jesus keʼxkʼe jun aj Judiiy aj elqʼ. Jun rehebʼ, li chʼolchʼo chiru naq li Jesus aʼan li awabʼej, naq kamk re kixtzʼaama aʼin re li Jesus: «Chinjultikoʼq aawe naq tolat-elq rikʼin xnimal aawankilal» (Luc. 23:39-42). Saʼ Lucas 23:43 naxye li kixsume li Jesus ut naxchap ribʼ rikʼin li naqoybʼeni saʼ li kutan chalk re. Wank jalan jalanq li naʼlebʼ chirix chanru xtzʼiibʼankil li raqal aʼin. Wiibʼ oxibʼ rehebʼ li nekeʼtzʼiibʼank re li Santil Hu saʼ li qakutan nekeʼxkʼe jun li coma malaj wiibʼ li tzʼuq chirix li aatin «hoon», joʼkan naq li raqal naxye chi joʼkaʼin: «Relik chi yaal ninye aawe: hoon wanqat wikʼin saʼ li paraiso». Abʼan, ma aʼin tawiʼ kiraj xyeebʼal li Jesus?

¹⁷ Saʼ naabʼal chi aatinobʼaal li nawbʼilebʼ ru anaqwan, nekeʼroksi ebʼ li tzʼuq re xchʼolobʼankil li xyaalal junaq li naʼlebʼ. Abʼanan, saʼebʼ li najteril hu saʼ Griego, moko natawmank ta ebʼ li tzʼuq saʼebʼ li junjunq chi naʼlebʼ. Joʼkan naq, moko chʼolchʼo ta chi tzʼaqal li kiraj xyeebʼal li Jesus: relik chi yaal ninye aawe: hoon wanqat wikʼin saʼ li paraiso?, malaj, relik chi yaal ninye aawe hoon: wanqat wikʼin saʼ li paraiso? Ebʼ li nekeʼxnumsi ebʼ li aatin saʼ jalan chik aatinobʼaal nekeʼxtzʼiibʼa li naʼlebʼ aʼin joʼ chanru nekeʼxtaw ru li raatin li Jesus. Ut joʼkan naqataw saʼ jalan jalanq li Santil Hu.

18, 19. Kʼaru li naʼlebʼ nokooxtenqʼa chi xtawbʼal ru li kiraj xyeebʼal li Jesus?

¹⁸ Abʼanan, qajultikaq wiibʼ li naʼlebʼ li kixye rubʼelaj li Jesus rehebʼ li xtzolom: «Taawanq li Kʼajolbʼej saʼ xchʼool li chʼochʼ oxibʼ kutan ut oxibʼ qʼoqyink» ut: «Li Kʼajolbʼej taaqʼaxtesiiq saʼ ruqʼebʼ li winq; taakamsiiq ut saʼ rox li kutan taawakliiq chi yoʼyo» (Mat. 12:40; 16:21; 17:22, 23; Mar. 10:34). Li Apostol Pedro kixye naq joʼkan tzʼaqal kikʼulmank (Hech. 10:39, 40). Joʼkan utan, li Jesus moko xkoho ta saʼ junaq li paraiso saʼ li kutan naq aʼan ut laj elqʼ keʼkamk. Joʼkan ajwiʼ, naabʼal kutan kixnumsi saʼ li «xnaʼajebʼ li kamenaq», toj reetal naq li Jehobʼa kiwaklesink re chi yoʼyo (Hech. 2:31, 32). *

¹⁹ Joʼ naqil, li Jesus kixbʼaanu li xyeechiʼom re laj elqʼ naq kixye «relik chi yaal ninye aawe hoon». Saʼ xkutankil laj Moises ak kʼaynaqebʼ chaq chi aatinak chi joʼkaʼin. Jun eetalil, saʼ jun kutan kixye: «Chiwanq saʼ laachʼool junelik ebʼ li aatin aʼin xinqʼaxtesi aawe anaqwan [malaj hoon]» (Deut. 6:6; 7:11; 8:1, 19; 30:15).

20. Kʼaru li aatin naxchap ribʼ rikʼin li naqataw ru chirix li raatin li Jesus?

²⁰ Jun laj jalol aatin chirix li Santil Hu re Oriente Medio kixchʼolobʼ ru li kixsume li Jesus: «Saʼ li raqal aʼin, nakʼemank xwankil li aatin “hoon”, ut tento tixye “relik chi yaal ninye aawe hoon: wanqat wikʼin saʼ li paraiso”. Li yeechiʼom aʼin kibʼaanumank saʼ li kutan aʼan ut moqon chik ttzʼaqloq ru. Ebʼ laj Oriente kʼaynaqebʼ chi aatinak chi joʼkaʼin, saʼ jun kutan nekeʼxbʼaanu li yeechiʼom ut chʼolchʼo chiruhebʼ naq tkʼulmanq». Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, jun li Santil Hu saʼ Siriaco li kitzʼiibʼamank kachʼin chik ma 1600 chihabʼ anaqwan, chi joʼkaʼin kixjal li raqal: «Relik chi yaal ninye aawe hoon naq wanqat wikʼin saʼ xnaʼaj uutzʼuʼuj Eden». Chʼolchʼo naq naxkawresi qachʼool li yeechiʼom aʼin.

21. Ma kisikʼeʼk ru laj elqʼ re xik saʼ choxa, ut kʼaʼut naqanaw aʼin?

²¹ Laj elqʼ aʼin moko sikʼbʼil ta ru re xik saʼ choxa. Laj elqʼ inkʼaʼ naxnaw naq li Jesus kixbʼaanu jun li sumwank rikʼin ebʼ li xtzolom li maajunwa xeʼxtzʼeqtaana re naq teʼawabʼejinq rochbʼen saʼ choxa (Luc. 22:29). Chi moko kikubʼeek  ajwiʼ xhaʼ (Juan 3:3-6, 12). Joʼkan naq naqataw ru naq li Jesus yook chi aatinak chirix jun chʼinaʼusil naʼajej arin saʼ Ruuchichʼochʼ. Joʼkan ajwiʼ, naq xnumeʼk wiibʼ oxibʼ chihabʼ li Apostol Pablo kixseeraqʼi naq jun li winq kiril jun li moy u bʼarwiʼ «kikʼameʼk toj saʼ li paraíso» (2 Cor. 12:1-4, AC). Laj Pablo ut ebʼ li junchʼol chi Apostol keʼsikʼeʼk ru re xik saʼ choxa ut awabʼejink rochbʼen li Jesus, abʼan laj elqʼ inkʼaʼ. Joʼkan naq, laj Pablo yook chi aatinak chirix li tkʼulmanq: li «chʼinaʼusil naʼajej» li tchalq moqon. * Ma naxchap ribʼ aʼin rikʼin li Ruuchichʼochʼ? Ma tooruuq chi wank aran?

22, 23. Kʼaru tooruuq roybʼeninkil?

²² Qajultikaq naq laj David kixye chaq naq twulaq xkutankil bʼarwiʼ li «tiikebʼ xchʼool teʼreechani li chaabʼil naʼajej [“chʼochʼ”, TNM]» (Sal. 37:29; 2 Ped. 3:13). Arin yook xyeebʼal naq twulaq xqʼehil naq chixjunilebʼ teʼxpaabʼ li naʼlebʼ li naxkʼe li Yos. Saʼ Isaias 65:22 naxye: «Lintenamit taanajtoʼq roq li xyuʼam joʼ jun toon chi cheʼ». Aʼin naraj xyeebʼal naq ebʼ li qas qiitzʼin teʼwanq chi mil chihabʼ saʼ xbʼeen li Ruuchichʼochʼ. Ma yaal tawiʼ naq tkʼulmanq aʼin? Yaal, xbʼaan naq saʼ Apocalipsis 21:1-4 naxye naq maakʼaʼaq chik li kamk saʼ li akʼ Ruuchichʼochʼ, bʼarwiʼ li Yos trosobʼtesihebʼ laj kʼanjel chiru li maajunwa xeʼxtzʼeqtaana.

²³ Chʼolchʼo ru li naʼlebʼ aʼin. Li xbʼeen Chʼinaʼusil naʼajej kisachmank, abʼan moko chi junajwa ta. Li Yos kixye naq li wankebʼ saʼ Ruuchichʼochʼ teʼxkʼul jun li osobʼtesihom. Li Yos kixmusiqʼa laj David re xyeebʼal naq li tuulanebʼ ut li tiikebʼ xchʼool teʼrechani li Ruuchichʼochʼ ut aran teʼkanaaq chi junelik. Joʼkan ajwiʼ, li propesiiy li kixye laj Isaias nokooxtenqʼa re naq sahaq saʼ li qachʼool chi roybʼeninkil li chaabʼil yuʼam li twanq naq ttzʼaqloq ru li kixyeechiʼi li Jesus re laj elqʼ. Laaʼat naru nakatwank saʼ li Chʼinaʼusil naʼajej aʼin. Naq twulaq li kutan aʼin, tkʼulmanq ru li keʼxye li qechpaabʼanel re li nimla chʼutam aran Corea: «Tqil qibʼ saʼ li Chʼinaʼusil naʼajej».