Linyuwaʼ, laj John Mills, saʼ 1913 xkubʼeek xhaʼ aran Nueva York, naq wank 25 chihabʼ re. Li qahermaan Russel kixkʼe li seeraqʼ re kubʼsink haʼ. Moqon, linyuwaʼ xqʼaxonk saʼ li tenamit Trinidad, aran xsumlaak rikʼin li xConstance Farmer li nakʼanjelak chiru li Yos chi anchal xchʼool. Xtenqʼa li ramiiw laj William Brown * chi xkʼutbʼesinkil li «Foto-Drama de la Creación» toj saʼ 1923 naq li qahermaan Brown ut li rixaqil xeʼtaqlaak chi puktesink saʼ Africa Occidental. Linnaʼ linyuwaʼ xeʼkanaak Trinidad, ebʼ aʼan wankebʼ roybʼenihom re xik saʼ choxa.

Linnaʼ linyuwaʼ xeʼwank bʼeleebʼ xkokʼal. Li xbʼeen keʼxkʼe choʼq xkʼabʼaʼ Rutherford xbʼaan naq joʼkan xkʼabʼaʼ li najolomink re li molam Watch Tower. Moqon, saʼ li 30 re Diciembre 1922 xinyoʼlaak. Woodworth xeʼxkʼe choʼq inkʼabʼaʼ (usta nekeʼxye we Worth) choʼq reqaj laj Clayton Woodworth, li najolomink re li The Golden Age. (nawbʼil ru anaqwan joʼ Ajsi aawu!). Xooʼeʼxkʼe chi tzolok toj reetal xqakʼul qibʼ, abʼan xeʼxkʼe tzʼaqal xchʼool re naq tookʼanjelaq chiru li Yos. Linnaʼ seebʼ xchʼool re qaqʼunbʼesinkil rikʼin li Santil Hu. Ut linyuwaʼ nawulak chiru xseeraqʼinkil qe li naxye li Santil Hu, narekʼasi li ruqʼ ut li xnaqʼ ru re naq tqil chi kutankil li naxye.

Us keʼelk saʼ li xkʼanjel. Oxibʼ rehebʼ li oobʼ chi winq xoowulak saʼ li tzolok re Galaad ut oxibʼ li wanabʼ xeʼwank joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink chiru naabʼal chihabʼ aran Trinidad y Tobago. Rikʼin li xeʼxkʼut chiqu ut li chaabʼil naʼlebʼ li xeʼxkʼe qe chanchan tawiʼ xooʼeʼraw «chire li rochoch li Qaawaʼ» joʼ naxye li Salmo 92:14. Li xkawilal xchʼool xooxtenqʼa chi atzʼumak «saʼ xnebʼaalil li rochoch li qaYos».

Saʼ li qochoch nakʼubʼamank li puktesink. Ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li puktesink nekeʼxchʼutubʼ  ribʼ aran ut rajlal nekeʼaatinak chirix laj George Young, jun li hermaan re Canada li taqlanbʼil chi puktesink saʼ jalan chik tenamit ut xkʼulunk Trinidad. Joʼkan ajwiʼ, linnaʼ linyuwaʼ chi sahebʼ saʼ xchʼool nekeʼaatinak chirix li xeʼkʼanjelak chaq rochbʼen, ebʼ laj Brown, li wankebʼ saʼ li hoonal aʼan saʼ Africa Occidental. Aʼin xʼekʼasink we re naq tinʼoq chi puktesink naq wank 10 chihabʼ we.

Saʼebʼ li kutan aʼan, li qatasal hu kutan saqenk naxye li nekeʼxbʼaanu li bʼalaqʼil paabʼal, ebʼ laj yakonel li nekeʼatawank ut naq li nekeʼawabʼejink ebʼ aj elqʼ ut ebʼ aj tikʼtiʼ. Ebʼ laj kʼamolbʼe saʼ li paabʼal keʼeeqajunk saʼ qabʼeen, ut saʼ 1936 xeʼxtakchiʼi li ruuchil awabʼej re Trinidad re naq inkʼaʼ chik tixkanabʼ elk li tasal hu re li molam Watch Tower. Xqamuq, abʼan inkʼaʼ xqakanabʼ roksinkil toj reetal xʼosoʼk. Xoobʼeek ut xookʼehok esil rikʼin li tratado ut xqakʼam li nimla hu chi tzʼiibʼanbʼil ru ut xkoho chi tzol saʼ bʼisikleet. Rochbʼen jun li chʼuut re Tunapuna li napuktesink saʼ bʼelebʼaal chʼiichʼ rikʼin jun li bʼosiin, xoowulak toj saʼ najtil naʼajej. Aʼin xkawresi linpaabʼal, joʼkan naq xkubʼeek inhaʼ naq wank 16 chihabʼ we.

Li keʼxkʼut chiwu linnaʼ linyuwaʼ ut li xinkʼul saʼ li xkʼanjel li Yos kirekʼasi linchʼool re naq twaj xik chi puktesink saʼ jalan chik tenamit. Toj nawataw aʼin naq saʼ 1944 xkohin chi puktesink rochbʼen laj Edmund Cummings saʼ li tenamit Aruba. Kʼajoʼ naq xsahoʼk saʼ qachʼool naq 10 li kristiʼaan keʼwulak chi xnimankil li xkamik li Jesus saʼ 1945. Saʼ li jun chik chihabʼ kixaqabʼaak li xbʼeen chʼuut saʼ li naʼaj aʼin.

Moqon chik, xinpuktesi li yaal re jun li wechkʼanjel Oris Williams xkʼabʼaʼ. Aʼan qʼaxal naxkol rix li naʼlebʼ li xkʼutmank chaq chiru. Abʼanan, naq xʼok xtzolbʼal li Santil Hu, xtzol kʼaru tzʼaqal naxkʼut li Raatin li Yos ut kikubʼeek xhaʼ saʼ 5 re Enero 1947. Saʼ xnumik li kutan, xqapay qibʼ ut xoosumlaak. Saʼ Noviembre 1950 kiʼok joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Kʼajoʼ xchʼinaʼusal chixjunil li xqanumsi saʼ wiibʼal.

Saʼ 1955, xoowulak saʼ li tzolok re Galaad, joʼkan naq xqakanabʼ li qakʼanjel, xqakʼayi li qochoch ut li qajunkabʼlal, ut xqakanabʼ Aruba. Saʼ 29 re Julio 1956 xqakʼul qibʼ saʼ li tzolok re Galaad ajl 27 ut xooʼeʼxtaqla Nigeria.

Moqon chik, li xʼOris kixjultika: «Li xsantil musiqʼ li Jehobʼa nokooxtenqʼa chi xqʼaxbʼal ru li chʼaʼajkilal saʼ li qakʼanjel joʼ aj puktesinel saʼ jalan chik tenamit. Jalanin chiru linbʼeelom, maajunwa xwaj puktesink saʼ jalan chik tenamit. Ninrahi ru junaq wochoch ut naq twanq inkokʼal. Abʼan, xjalaak inkʼaʼuxl naq xchʼolaak chiwu naq aajel ru puktesink. Joʼkan bʼiʼ, naq xraqeʼk li qatzolbʼal saʼ Galaad ak chʼolchʼo chiwu naq tinxik saʼ jalan chik tenamit. Naq xootaqeʼk saʼ li jukubʼ Queen Mary, laj Worth Thornton, li nakʼanjelak saʼ ofisiin rochbʼen li hermaan Knorr, kooxchaqʼrabʼi ut kixye qe naq tookʼanjelaq saʼ Betel. Inkʼaʼ xwulak chiwu li xwabʼi. Abʼan, saʼ junpaat xinkʼayk saʼ linkʼanjel ut kʼajoʼ naq xinra. Saʼ Betel xinbʼaanu jalan jalanq li kʼanjel. Li kʼajoʼ xwulak chiwu aʼan xkʼulbʼal ebʼ li ulaʼ. Sa nawilebʼ li poyanam, ut saʼ li kʼanjel aʼin rajlal yookin chi aatinak rikʼinebʼ li hermaan re Nigeria. Naabʼalebʼ naq nekeʼwulak osoʼjenaqebʼ saʼ poqs, lubʼlukebʼ, teʼchaqiq re ut teʼtzʼokaaq. Nasahoʼk linchʼool xtenqʼankilebʼ re naq sa teʼrekʼa ribʼ. Chixjunil aʼin oxloqʼ chiru li Jehobʼa, joʼkan naq naxkʼojobʼ ut naxsahobʼresi linchʼool». Joʼkan tzʼaqal, chixjunil li qakʼanjel xooxtenqʼa chi uuchink saʼ li qapaabʼal.

Saʼ 1961 xoochʼutlaak joʼ junkabʼal aran Trinidad, li hermaan Brown xseeraqʼi li chaabʼil naʼlebʼ li kixkʼul Africa. Tojaʼ naq, laaʼin xinye chanru yook chi kʼiik li kʼanjel saʼ Nigeria. Laj Brown xinxqʼalu ut kixye re linyuwaʼ: «Johnny, maajunwa xatwulak Africa, abʼan laj Woodworth ak xwulak chik». Tojaʼ naq linyuwaʼ xye we: «Maakanabʼ xbʼaanunkil Worth us yookat» Joʼkaʼin naq xeʼxkawresi linchʼool ebʼ li xmoos li Yos li kawebʼ xpaabʼal re naq tinbʼaanu linkʼanjel chi tzʼaqal re ru.

Saʼ 1962 xinwank saʼ li tzolok re Galaad ajl 37,  arin xinkʼul xtzʼaqobʼ innaʼlebʼ chiru 10 po. Li hermaan Wilfred Gooch, li kijolomink chaq re li qamolam aran Nigeria, xwulak saʼ li tzolok re Galaad ajl 38 ut kitaqlaak Inglaterra, ut laaʼin xinxaqabʼaak saʼ xnaʼaj. Xinbʼaanu joʼ kixbʼaanu li hermaan Brown, naabʼal sut xinbʼihajik, ut aʼin xinxtenqʼa chi xraabʼalebʼ li hermaan re li tenamit. Usta moko wank ta naabʼal li xjunkabʼlal joʼ li wankebʼ saʼ li tenamit bʼarwiʼ wank naabʼal li tumin, li xsahil ut li xtuqtuukil xchʼool naxkʼut naq li sahil chʼoolejil moko natawmank ta rikʼin li tumin ut li junkabʼlal. Usta nebʼaʼebʼ, kʼajoʼ xchʼinaʼusal rilbʼalebʼ saʼ li chʼutam chi saqebʼ ru, tiqtokebʼ chiʼus joʼ xkʼulubʼ laj paabʼanel. Naabʼalebʼ nekeʼwulak saʼ li nimla chʼutam saʼ kamiʼon ut saʼebʼ li Bolekajas, * saʼ li naʼajej aʼin, joʼkan nekeʼxkʼabʼaʼi jun siir chi bʼelebʼaal chʼiichʼ li teeto ru, chiruhebʼ nekeʼxtzʼiibʼa li aatin joʼ aʼin: «Naabʼal li kokʼ tzʼuq chi haʼ nekeʼxtamresi li nimla palaw».

Yaal tzʼaqal li aatin aʼin! Li xkʼanjel li junjunq usta kachʼin nakʼemank saʼ ajl; ut laaʼo xootzʼaqonk ajwiʼ. Saʼ 1974, saʼ Nigeria ak wank 100.000 aj puktesinel, aweʼ li xkabʼ tenamit li kiruuk xbʼaanunkil aʼin, li xbʼeen Estados Unidos. Chʼolchʼo naq yook chi kʼiik li kʼanjel.

Naq yook chi kʼiik li qakʼanjel, kitiklaak li yalok u saʼ Nigeria, xwank chalen 1967 toj 1970. Li hermaan li wankebʼ chire li nimaʼ Niger saʼ xteepal Biafra, naabʼal po inkʼaʼ xeʼruuk aatinak rikʼin li qamolam. Inkʼaʼ naru nokookanaak chi chunchu, aajel ru xtenqʼankilebʼ saʼ li xpaabʼal. Joʼ ak xinye chaq, naabʼal sut xqatoq ru li nimaʼ, nokootijok ut naqakʼojobʼ qachʼool rikʼin li Jehobʼa naq naqabʼaanu.

Naq ninjultika aʼin, chanchan naq tojaʼ xkʼulmank. Naabʼal li raaxiikʼ: ebʼ laj puubʼ saʼ junpaat nekeʼkamsink, wank li yajel ut jalan chik li chʼaʼajkilal. Naru nokookamsiik naq nokoonumeʼk. Xiwxiw numeʼk bʼarwiʼ wankebʼ laj puubʼ re li tenamit, ebʼ aʼin yalaq ani nekeʼxqʼabʼa. Abʼan xuwajel wiʼ chik numeʼk bʼarwiʼ wankebʼ li xeʼxqʼet ribʼ chiru li awabʼej aran Biafra. Saʼ jun qʼoqyink xintoq ru li xjosqʼil li nimaʼ saʼ jukubʼ, xinʼelk Asaba ut xinnumeʼk Onitsha ut xkohin Enugu re xkawresinkilebʼ laj ilol chʼuut. Saʼ jun chik kutan, xinwulak xkawresinkilebʼ li cheekel winq aran Aba, bʼarwiʼ inkʼaʼ naru xlochbʼal li lus chiru qʼoqyink. Saʼ Port Harcourt, saʼ junpaat xqaraq li chʼutam rikʼin li tij xbʼaan naq ebʼ laj puubʼ re li tenamit xeʼxqʼax ru li nekeʼxkol li teep Biafra.

Aajel ru ebʼ li chʼutam aʼin re xjultikankil rehebʼ li hermaan naq li Jehobʼa naxrahebʼ ut tixtenqʼahebʼ, ut re naq inkʼaʼ teʼtzʼaqonq saʼ xchʼaʼajkilal li tenamit ut teʼwanq saʼ junajil. Li qahermaan re Nigeria xeʼxqʼax ru li nimla chʼaʼajkilal ut inkʼaʼ xeʼxqʼet ribʼ chiru li Jehobʼa. Xeʼxkʼutbʼesi li rahok li naxqʼax ru li tzʼeqtaanank li wank saʼ xyanq jalan jalanq chi teep ut xeʼwank saʼ junajil. Oxloqʼ tzʼaqal naq xoowank rikʼinebʼ saʼ li yalbʼaʼix aʼin.

Saʼ 1969, li hermaan Milton Henschel xjolomi li nimla chʼutam «Paz en la Tierra» bʼarwiʼ xeʼtzʼaqonk naabʼal li tenamit ut xwank saʼ li Estadio rehebʼ laj Yankees (Nueva York). Laaʼin xintenqʼank re, ut naabʼal xintzol rikʼin. Kʼajoʼ naq xinxtenqʼa aʼin xbʼaan naq saʼ 1970 saʼ Lagos (Nigeria) kiʼuxmank li nimla chʼutam «Hombres de Buena Voluntad» bʼarwiʼ xeʼtzʼaqonk naabʼal li tenamit. Kaʼajwiʼ rikʼin xtenqʼ li Jehobʼa xooruuk xbʼaanunkil aʼin naq tojaʼ traqeʼq li yalok u. Xeʼwulak 121.128 ut xʼuxmank saʼ 17 chi aatinobʼaal, maajunwa ilbʼil aʼin. Li hermaan Knorr ut laj Henschel ut jalan chik ebʼ li hermaan, xeʼxtoʼoni li soʼsolchʼiichʼ aran Estados Unidos ut Inglaterra re wank saʼ li nimla chʼutam, xeʼril naq xeʼkubʼeek xhaʼ 3.775 aj paabʼanel, chalen li Pentecostes inkʼaʼ naʼilmank li naʼlebʼ aʼin. Qʼaxal laatzʼ chaq wu chi xkawresinkil li nimla chʼutam. Makachʼin naq xeʼpukank laj puktesinel.

Numenaq 30 chihabʼ xinwank Nigeria, wank sut xinkʼanjelak joʼ aj ilol chʼuut ut wank sut xwulaʼani li qamolam aran Africa Occidental. Li nekeʼpuktesink saʼ jalan chik tenamit nekeʼxbʼanyoxi naq naqakawresihebʼ xchʼool ut naq naqakʼoxla li junjunq. Nasahoʼk inchʼool xyeebʼal rehebʼ naq moko wankebʼ ta xjunes. Aʼin kixkʼut chiwu naq naʼajmank chiruhebʼ li hermaan naq  tqatenqʼahebʼ chi junjunqal re naq teʼkʼanjelaq chiru li Jehobʼa ut re naq kawaq li molam ut wanq saʼ junajil.

Kaʼajwiʼ rikʼin li xtenqʼ li Jehobʼa xooruuk xqʼaxbʼal li yajel ut li chʼaʼajkilal li kixkʼam chaq li yalok. Junelik xqil li rosobʼtesihom li Jehobʼa. Li xʼOris kixye:

«Naabʼal sut xooxket li raxkehobʼ. Jun sut, laj Worth chanchan kamenaq naq xwulak saʼ li bʼanlebʼaal re Lagos. Xeʼxye we naq maare tkamq, abʼan xsahoʼk saʼ linchʼool naq xkawuuk. Naq xʼajk ru, kipuktesink rikʼin laj Nwambiwe li qawaʼchin li naʼilok re saʼ li bʼanlebʼaal. Moqon, xqulaʼani re xtzolbʼal chirix li Santil Hu. Xkʼulubʼa li yaal ut kiwank choʼq cheekel winq aran Aba. Laaʼin ajwiʼ xintenqʼa naabʼal li poyanam re naq teʼkʼanjelaq chiru li Yos chi anchalebʼ xchʼool, saʼ xyanq xeʼwank aj Musulman li qʼaxal nekeʼxkol li xpaabʼal. Xsahoʼk saʼ qachʼool xnawbʼal ut xraabʼal ebʼ laj Nigeria, li xwanjik, li xnaʼlebʼ ut li raatinobʼaal».

Aʼin jun chik li naʼlebʼ li xqatzol: re naq us t-elq li qakʼanjel saʼ jalan chik tenamit, tento raj tqatzol xraabʼal li hermaan maakʼaʼ naxye bʼar chalenaqebʼ.

Saʼ 1987, xeʼxjal li qakʼanjel. Xqakanabʼ kʼanjelak saʼ Betel re Nigeria ut xooqʼaxonk chi puktesink saʼ li chʼinaʼusil tenamit Santa Lucia. Kʼajoʼ xchʼinaʼusal wank arin, abʼan wank ajwiʼ xchʼaʼajkilal. Saʼ Africa, li chʼaʼajkilal aʼan naq ebʼ li winq nekeʼsumlaak rikʼin naabʼal li ixq, abʼan saʼ li tenamit Santa Lucia li sumal inkʼaʼ nekeʼsumlaak chiru xchaqʼrabʼ li tenamit. Li xwankil li Raatin li Yos xtenqʼahebʼ li qatzolom re xjalbʼal li xyuʼam.

Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, kikʼosk li qametzʼew. Joʼkan naq li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa saʼ li chihabʼ 2005 xooʼeʼxtaqla saʼ li nimla molam Brooklyn (Nueva York). Saʼ li chihabʼ 2015 kikamk li xʼOris, maakʼaʼ waatin re xyeebʼal li nawekʼa. Junelik ninbʼanyoxi re li Jehobʼa naq xinnaw ru. Kʼajoʼ xchaqʼalil ru naq xwank choʼq wochbʼen ut naq xinxra. Laaʼin ajwiʼ xinra chi anchal inchʼool chiru li 68 chihabʼ li xoowank chi sumsu. Xqatzol naq li nakʼamok chaq re li sahil chʼoolejil saʼ li sumlajik ut saʼ li chʼuut, aʼan roxloqʼinkil li wank xwankil, xkuybʼal qamaak chiqibʼil qibʼ, xkubʼsinkil qibʼ ut xyuʼaminkil li naruuchi li musiqʼej.

Naq nachʼinaak qachʼool, xqapatzʼ re li Jehobʼa naq trosobʼtesi li qakʼanjel. Li Yos inkʼaʼ kixkanabʼ xkʼebʼal qanaʼlebʼ, ut junelik xqil chanru nachaabʼiloʼk ru li qayuʼam. Ut li qʼaxal chaabʼil toj yook chaq chi chalk (Is. 60:17; 2 Cor. 13:11).

Saʼ Trinidad y Tobago, li Jehobʼa kirosobʼtesi li xkʼanjel linnaʼ linyuwaʼ ut rehebʼ jalan chik li hermaan. Li esil li tojaʼ xkʼemank naxye naq, 9.892 xeʼokenk saʼ li tzʼaqal paabʼal. Saʼ Aruba naabʼal li hermaan xeʼtenqʼank re xkawresinkil li xbʼeen chʼuut bʼarwiʼ xinkʼanjelak chaq, anaqwan wank 14 li chʼuut li kawebʼ xpaabʼal aran. Saʼ Nigeria, xeʼnumtaak laj puktesinel, anaqwan wank 381.398. Ut saʼ li tenamit Santa Lucia wank chik 783 li nekeʼokenk chirix li Xʼawabʼejilal li Jehobʼa.

Ak xinqʼax 90 chihabʼ. Salmo 92:15 naxye naq li awbʼilebʼ saʼ li rochoch li Jehobʼa «teʼuuchinq ajwiʼ saʼ xtiixilalebʼ» ut naq «kawaqebʼ ut ninqaqeb chi junelik». Kʼajoʼ ninbʼanyoxi linkʼanjel chiru li Jehobʼa. Li xeʼxkʼut chaq chiwu linnaʼ linyuwaʼ xkawresink we chi kʼanjelak chi anchal inchʼool chiru. Saʼ xkʼabʼaʼ li xrahom, li Yos kixkanabʼ naq tinʼatzʼumaq saʼ xnebʼaalil li rochoch (Sal. 92:14).