Naq xinqʼax ru linkʼaʼuxl ut xinʼok choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink, kitehonk chiwu jun li okebʼaal bʼarwiʼ xinkʼul naabʼal wiʼ chik li osobʼtesink chiru li nawoybʼeni (Efes. 3:20). Kʼaru xkʼulmank? Ok we xseeraqʼinkil eere linyuʼam chalen saʼ xtiklajik.

Xinyoʼlaak saʼ Berlin, Alemania, naq tojaʼ ttiklaaq li Xkabʼ Nimla Yalok U saʼ 1939. Naq yook chaq chi raqeʼk li yalok u saʼ 1945, ebʼ li soʼsolchʼiichʼ keʼxkut chaq ebʼ li nimla xnaqʼ puubʼ saʼ xbʼeen li tenamit Berlin. Saʼ jun rehebʼ aʼin, wiibʼ oxibʼ li nimla xnaqʼ puubʼ kinaq saʼ li qabʼe, abʼan linjunkabʼal ut laaʼin xooruuk chi wulak saʼ li naʼaj re kolok ibʼ. Ut re naq qʼaxal us wanqo xooʼelelik ut xkoho Erfurt, bʼarwiʼ kiyoʼlaak chaq linnaʼ.

Linnaʼ junelik kixkʼe xqʼe chi xsikʼbʼal li yaal. Ril xsaʼ naabʼal ebʼ li hu rehebʼ laj naʼonel xninqal ru kʼaʼuxl ut kixtzʼil rix jalan jalanq li paabʼal, abʼan maakʼaʼ xqʼunbʼesink re. Chixkʼatq tana li chihabʼ 1948, xooʼeʼrulaʼani wiibʼebʼ laj Testiiw re li Jehobʼa. Linnaʼ kixkʼulebʼ saʼ ochoch ut kixbʼaanu li patzʼom saʼ reqaj ribʼ. Toj maajiʼ nanumeʼk jun hoor naq linnaʼ kixye re li wanabʼ ut laaʼin: «Xintaw li yaal». Moko naabʼal ta xnumeʼk, naq linnaʼ, li wanabʼ ut laaʼin xooʼok chi wulak saʼebʼ li chʼutam aran Erfurt.

Saʼ 1950, xoosutqʼiik Berlin ut xooʼok chi tzʼaqonk saʼ li chʼuut Berlin-Kreuzberg. Naq xkoho saʼ jalan chik naʼaj, xooʼok chi tzʼaqonk saʼ li chʼuut Berlin-Tempelhof. Moqon chik, linnaʼ kikubʼeek xhaʼ. Abʼan, laaʼin toj yook inkʼaʼuxl. Kʼaʼut?

Moko naabʼal ta li kʼanjel xinbʼaanu chiru li Jehobʼa xbʼaan naq inkʼaʼ naʼelk wu chi aatinak. Usta ninʼelk chi puktesink, chiru wiibʼ chihabʼ maajunwa xinʼaatinak rikʼin anihaq. Abʼan, chixjunil xjalaak naq xwochbʼenihebʼ li wechpaabʼanel ixq ut winq li inkʼaʼ nekeʼxuwak ut maajunwa xeʼxtzʼeqtaana li Jehobʼa. Wankebʼ xeʼwank saʼ li naʼaj Nazi bʼarwiʼ xeʼmineʼk ru chi kʼanjelak chi kaw malaj xeʼwank saʼ tzʼalam aran Alemania Oriental. Wankebʼ kachʼin chik ma xeʼchapeʼk xbʼaan xnumsinkil saʼ  muqmu ebʼ li qahu aran Alemania Oriental. Li xkawilal li xpaabʼalebʼ xʼekʼasink we. Xinʼok xkʼoxlankil, wi aʼanebʼ xeʼxkʼe saʼ xiwxiw li xyuʼam ut kachʼin chik ma xeʼchapeʼk xbʼaan li Jehobʼa ut ebʼ li hermaan, laaʼin tento tinkʼe inchʼool chi kʼanjelak chi kaw re naq t-elq inxiw.

Xʼok chi ajk bʼayaq wu naq xintzʼaqonk saʼ jun li nimla kʼanjel chirix li puktesink saʼ 1955. Saʼ jun li esilhu li kichalk saʼ li hu li naxkʼabʼaʼi Informador, * li hermaan Nathan Knorr kixye naq li kʼanjel aʼin aʼan jun rehebʼ li xnimal ru li kʼanjel li kixkʼubʼ chaq li xmolam li Jehobʼa. Xye naq, wi chiqajunilo joʼ aj puktesinel tootzʼaqonq, «qʼaxal chaabʼilaq ru li po aʼin chiruhebʼ li po li ak xqoksi re puktesink». Ut joʼkan xwank. Moqon chik, xinqʼaxtesi linyuʼam re li Jehobʼa ut saʼ 1956 xkubʼeek inhaʼ rochbʼen linyuwaʼ ut li wanabʼ. Aʼut inkʼaʼ xinbʼay chi xbʼaanunkil jun chik li nimla naʼlebʼ.

Chiru naabʼal chihabʼ, xwank saʼ linchʼool naq li kʼanjel li wank tzʼaqal xwankil ut tento tinbʼaanu aʼan ok choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Abʼan, toj xinkanabʼ chiʼixbʼej. Xinkʼubʼ naq xbʼeenwa tintzoloq saʼ li tenamit Berlin chirix li yakok re naq tinkʼayinq ut tinloqʼoq. Moqon chik, xinkʼoxla naq us wi tinkʼanjelaq rikʼin li xintzol wibʼ re xkawresinkil linnawom. Joʼkan naq saʼ 1961 xinkʼulubʼa kʼanjelak saʼ Hamburgo, li xnimal ru tenamit li wank chire li palaw aran Alemania. Naq qʼaxal ninqʼaxtesi wibʼ saʼ linkʼanjel, moko nanumeʼk ta chik saʼ linchʼool kʼanjelak choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Kʼaru tinbʼaanu?

Ninbʼanyoxi re li Jehobʼa naq kixkʼe chiwu ebʼ li hermaan li qʼaxal nekeʼrahok re intenqʼankil chi xtawbʼal ru naq li xkʼanjel li Yos wank xbʼeenwa. Naabʼal rehebʼ li wamiiw ak yookebʼ chaq chi kʼanjelak joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink ut xeʼxkanabʼ chiwu jun chaabʼil eetalil. Joʼkan ajwiʼ, li hermaan Erich Mundt, li kiwank chaq saʼ li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼrahobʼtesink, xinxkawresi re naq tinkʼojobʼ inchʼool rikʼin li Jehobʼa. Kixye we naq, saʼ li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼrahobʼtesink, ebʼ li hermaan li xeʼxkʼojobʼ xchʼool xjunesebʼ ribʼ moqon chik xeʼkehoʼk saʼebʼ li xpaabʼal. Abʼanan, li xeʼxkʼojobʼ xchʼool chiʼus rikʼin li Jehobʼa maajunwa xeʼxtzʼeqtaana ut xeʼwank choʼq roqechal li chʼuut.

Joʼkan ajwiʼ, li hermaan Martin Poetzinger, li xkʼanjelak saʼ xyanq li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa, junelik naxwaklesihebʼ xchʼool li hermaan ut naxye rehebʼ: «Li qechanihom li qʼaxal loqʼ aʼan li kawil chʼoolej». Naq xinkʼoxla rix chiʼus li aatin aʼin, xinkanabʼ linkʼanjel ut xinʼok choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink saʼ Junio 1963. Aʼin li qʼaxal us xinbʼaanu saʼ linyuʼam. Naq wiibʼ po chik ma ninsikʼ jun chik linkʼanjel, xineʼxbʼoq joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink re 130 hoonal. Ut, naq xnumeʼk tana wiibʼ oxibʼ chihabʼ, xineʼxbʼoq saʼ li Tzolok re Galaad ajl 44. Naabʼal wiʼ chik kixkʼe we li Jehobʼa chiru li nawoybʼeni.

Jun rehebʼ li xchamal ru naʼlebʼ li xintzol aʼan naq maajunwa tqakanabʼ saʼ junpaat li xkʼanjel li Yos. Ut aʼin xintzol rikʼinebʼ li qechpaabʼanel Nathan Knorr ut Lyman Swingle. Aʼanebʼ xeʼxkawresi qachʼool re naq tooruuq xkuybʼal usta wank ebʼ li chʼaʼajkilal. Li qechpaabʼanel Knorr kixye qe: «Chirix kʼaru teekʼe eechʼool? Ma chirix li tzʼaj, ebʼ li suq ut li nebʼaʼil? Malaj chirixebʼ li cheʼ, ebʼ li uutzʼuʼuj ut xsahilebʼ xchʼool li qas qiitzʼin? Tzolomaq xraabʼal ebʼ li qas qiitzʼin». Saʼ jun kutan, naq li qechpaabʼanel Swingle yook xseeraqʼinkil kʼaʼut wankebʼ li nekeʼxkanabʼ saʼ junpaat li xkʼanjel li Yos, kixkuy ribʼ re naq inkʼaʼ t-elq xyaʼal ru. Usta inkʼaʼ naraj, kixkanabʼ aatinak junpaataq toj naq kinumeʼk xrahil xchʼool. Li xwil xtochʼ linchʼool joʼkan naq xinkʼoxla naq maajunwa tinrahobʼtesi li Kriist chi moko ebʼ li riitzʼin, li kaw yookebʼ chi kʼanjelak chiru li Yos (Mat. 25:40).

Naq xqakʼul li qakʼanjel, oxibʼ rehebʼ laj Betel xeʼok xpatzʼinkil qe bʼar taqlanbʼilo chi puktesink. Chaabʼil xeʼaatinak chirix li junjunq chi naʼajej, abʼan moko joʼkan ta chik xeʼxye naq xeʼrabʼi naq tinxik saʼ Republica del Kongo. Saʼ junpaat xeʼxkanabʼ aatinak ut chirix chik aʼan, xeʼxye: «Ma saʼ Congo tatxik? Aʼ li Jehobʼa chiʼochbʼeninq aawe!». Ut xeʼxye aʼin xbʼaan naq chiruhebʼ li kutan aʼan, naabʼal chaq li esil chirix li yalok, li kamsink ut li xbʼaanuhomebʼ laj kamsinel. Abʼan, wank saʼ li inchʼool li xintzol chaq. Saʼ Septiembre re 1967 naq tojaʼ xooraqeʼk chi tzolok saʼ Galaad, xkoho saʼ li  nimla tenamit Kinsasa rochbʼenebʼ li wechpaabʼanel Heinrich Dehnbostel ut Claude Lindsay.

Naq xoowulak Kinsasa, chiru oxibʼ po xootzolok Frances. Chirix chik aʼan, xkoho saʼ soʼsolchʼiichʼ toj Lubumbashi (junxil Elisabethville), chixkʼatq li xnubʼaal li tenamit Zambia. Xookanaak saʼ rochochebʼ li taqlanbʼilebʼ chi puktesink saʼ jalan chik tenamit ut li ochoch aʼin nakanaak saʼ tenamit.

Saʼ xkʼabʼaʼ naq moko puktesinbʼil ta chixjunil li naʼaj re Lubumbashi, kisahoʼk saʼ qachʼool naq laaʼo li xbʼeen aj puktesinel li tqawotz li yaal rehebʼ li qas qiitzʼin. Moko naabʼal ta xnumik aʼin, naq xtubʼlaak li qatzolom, qahoonal bʼan chik maakʼaʼ re xkʼebʼal chaq. Xqapuktesi ajwiʼ li yaal rehebʼ li nekeʼkʼanjelak saʼ li awabʼejilal ut ebʼ laj kʼaakʼalenel tenamit. Naabʼal rehebʼ aʼin nekeʼroxloqʼi li Raatin li Yos ut li puktesink. Saʼ xkʼabʼaʼ naq li xbʼeen raatinobʼaal ebʼ li qas qiitzʼin aʼan Suajili, laj Claude Lindsay ut laaʼin xqatzol ajwiʼ li aatinobʼaal aʼin. Moqon chik, xooʼeʼxtaqla saʼ jun li chʼuut li naʼaatinak saʼ Suajili.

Xqataw jalan jalanq li naʼlebʼ li qʼaxal chaabʼil, abʼan xqanumsi ajwiʼ wiibʼ oxibʼ li chʼaʼajkilal. Naabʼal sut xqakuy li xqʼabʼahom ebʼ laj puubʼ li yookebʼ chi kalaak malaj ebʼ laj kʼaakʼalenel tenamit li kʼajoʼ nekeʼrahobʼtesink. Saʼ jun kutan, naq yooko xbʼaanunkil li chʼutam saʼ li qochoch, jun chʼuut aj kʼaakʼalenel tenamit xeʼok ut xeʼxram li qachʼutam ut moqon chik xooʼeʼxkʼam saʼ rochochil kʼaakʼalenel. Xooʼeʼxkanabʼ chi chunchu chiru chʼochʼ maare toj lajeebʼ hoor re qʼoqyink tojaʼ naq xooʼeʼxkanabʼ chi xik.

Saʼ li chihabʼ 1969, xineʼxxaqabʼ choʼq aj ilol chʼuut. Saʼ li teep aʼin xinnaw chi tzʼaqal kʼaru li  kʼicheʼ re Africa, ut kʼajoʼ xnajtil xinbʼeni, naabʼal li pim ut li sulul. Saʼ jun li kʼalebʼaal, jun li kaxlan rikʼinebʼ li ral nekeʼwark rubʼel linchʼaat. Maajunwa tsachq saʼ linchʼool naq wulaj wulaj li kaxlan aʼin naʼok chi qʼerqʼerink re xkʼebʼal resil naq xsaqewk. Joʼkan ajwiʼ, nachalk saʼ linchʼool naq saʼ qʼoqyink ninchunubʼ wibʼ rikʼinebʼ li wechpaabʼanel chirix kabʼl chire jun li xaml re aatinak chirix li Santil Hu.

Jun rehebʼ li nimla chʼaʼajkilal li xwil aʼan naq wankebʼ laj Testiiw re li Jehobʼa li yookebʼ chaq chi tzʼaqonk saʼ jun li molam li naxkʼabʼaʼi Kitawala. * Wiibʼ oxibʼ rehebʼ aʼin saʼ muqmu yookebʼ chi naʼlebʼak ut xaqxokebʼ chi jolomink saʼ li chʼuut. Naabʼal rehebʼ li muqmukil pek aʼin inkʼaʼ xeʼruuk xbʼalaqʼinkil ebʼ li rechpaabʼanel li kaw yookebʼ chi kʼanjelak chiru li Yos (Jud. 12, TNM). Chirix chik aʼan, li Jehobʼa kirisihebʼ saʼ li chʼuut ebʼ laj bʼalaqʼ aʼin re naq naabʼalebʼ chik li qas qiitzʼin teʼoq saʼ li yaal.

Saʼ li chihabʼ 1971, xineʼxtaqla saʼ li qamolam re Kinsasa. Aran xeʼxkʼe wiibʼ oxibʼ linkʼanjel, joʼ xkʼulbʼal ut xtaqlankil ebʼ li esilhu, xkʼebʼal ebʼ li tasal hu ut ebʼ li kʼanjel chirix li puktesink. Saʼ Betel, xintzol xkʼubʼankil li qakʼanjel usta maakʼaʼ chaq chixjunil li naʼajmank saʼ li nimla tenamit aʼin. Wank sut, naq nataqlamank ebʼ li esilhu saʼ soʼsolchʼiichʼ chi po nabʼay chi wulak saʼebʼ li chʼuut. Naq nekeʼxkubʼsi saʼ soʼsolchʼiichʼ, nekeʼxtaqla saʼ jukubʼ. Abʼan li jukubʼ nakanaak chi tʼiltʼo chi xamaan saʼ xyanq li yiibʼ aj pim li nayoʼlaak saʼ haʼ. Abʼan, xbʼaanumank li kʼanjel usta wank li chʼaʼajkilal aʼin ut jalan chik ebʼ li chʼaʼajkilal.

Xsach inchʼool rilbʼal chanru xeʼxkʼubʼ ebʼ li nimla chʼutam rikʼin kachʼin li tumin. Nekeʼroksi li xsok li kʼams re xtaqsinkil li naʼaj bʼarwiʼ txaqliiq laj kʼehol seeraqʼ, xeʼroksi li nimla qʼeen malaj li pim li nekeʼxwaʼ ebʼ li wakax re xtzʼapbʼal ru li ochoch, ut nekeʼxbʼoti ajwiʼ li qʼeen aʼin choʼq re li chunlebʼaal. Rikʼin li bambu nekeʼxyiibʼ ruʼuj li ochoch ut rikʼin xkachʼinal ru nekeʼxtzʼap xbʼeen li ochoch ut rikʼin ajwiʼ aʼin nekeʼxyiibʼ ebʼ li meex. Ut saʼ xkʼabʼaʼ naq maakʼaʼebʼ xklawx nekeʼroksi rix li cheʼ re bʼakʼok. Kʼajoʼ xwulak chiwu rilbʼal joʼnimal nekeʼruuk xbʼaanunkil ebʼ li hermaan ut qʼaxal sahebʼ saʼ xchʼool usta kaw chaq li kʼanjel. Xintzol xraabʼalebʼ chi anchal inchʼool. Kʼajoʼ xrahoʼk saʼ linchʼool naq xkohink saʼ jalan chik naʼaj!

Saʼ li chihabʼ 1974, xineʼxtaqla saʼ li qamolam re Nairobi (Kenia). Naabʼal chaq li kʼanjel xbʼaan naq li qamolam naril li puktesink saʼ lajeebʼ li tenamit li nachʼ wankebʼ. Wiibʼ oxibʼ rehebʼ li tenamit aʼin kixram li qakʼanjel. Rajlal nikineʼxtaqla chi rilbʼal ebʼ li tenamit aʼin, abʼan li xinkʼe xwankil aʼan Etiopia. Saʼebʼ li kutan aʼan, qʼaxal xikʼ nekeʼileʼk chaq ebʼ li qechpaabʼanel ut xeʼxkuy xnumsinkil ebʼ li nimla rahilal. Naabʼal rehebʼ aʼin kʼajoʼ xeʼrahobʼtesiik ut xeʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam; wankebʼ ajwiʼ xeʼkamsiik. Abʼan, maajunwa xeʼxtzʼeqtaana li Yos xbʼaan naq kaw li xwanjikebʼ rikʼin li Jehobʼa ut chiribʼilebʼ ribʼ.

Saʼ li chihabʼ 1980, xinkʼul jun chaabʼil maatan: xinsumlaak rikʼin li xGail Matheson, re Canada. Xootzʼaqonk saʼ li tzolok re Galaad ut inkʼaʼ xqakanabʼ xtzʼiibʼankil qibʼ. Li xGail kitaqlaak chi puktesink saʼ Bolivia. Naq xnumeʼk kabʼlaju chihabʼ, xqataw qibʼ saʼ Nueva York, ut moqon chik, xoosumlaak saʼ Kenia. Kʼajoʼ ninbʼanyoxi re li xGail naq junelik naril chixjunil joʼ naril li Jehobʼa ut sa saʼ xchʼool rikʼin joʼnimal wank qe. Maajunwa naxkanabʼ intenqʼankil ut nikinxra chi anchal xchʼool.

Saʼ li chihabʼ 1986, xineʼxxaqabʼ choʼq aj ilol chʼuut ut wankin ajwiʼ saʼ xyanqebʼ li nekeʼilok re li qamolam. Li xGail ut laaʼin xqulaʼani ebʼ li chʼuut saʼ naabʼal rehebʼ li tenamit li naril li qamolam re Kenia.

Xokxo saʼ linchʼool chanru xkʼubʼamank chaq jun li nimla chʼutam saʼ 1992 aran Asmara (Eritrea) naq moko ramro ta chaq li qakʼanjel. Ra xyeebʼal, abʼan kaʼajwiʼ xqataw jun xnaʼaj ketomq, tzʼaj chirix abʼan qʼaxal tzʼaj wiʼ chik chisaʼ. Ut, saʼ xkutankil li nimla chʼutam, xsach inchʼool rilbʼal xchaqʼalil ru li naʼaj li xeʼxkʼubʼ li hermaan. Li naʼaj aʼin naxkʼe xkʼulubʼ li Jehobʼa re naq tloqʼoniiq ru. Naabʼal rehebʼ li junkabʼal xeʼxkʼam li uutzʼuʼujunbʼil tʼikr ut rikʼin xseebʼal xnawomebʼ xeʼxtzʼap chiʼus chixjunil li moko us ta nakʼutunk. Saʼ li nimla chʼutam xeʼwulak 1.279,  qʼaxal xwulak chiqu ut kʼajoʼ xsahil qachʼool chi wank aran.

Naq xqulaʼani chaq ebʼ li chʼuut, jalan li junjunq chi naʼaj bʼarwiʼ nokoohilank, ut aʼin kixkʼe junjunq qachʼaʼajkilal. Jun sut xookanaak saʼ jun li chaqʼal naʼaj chixkʼatq li palaw ut saʼ jun sut chik, saʼ jun li laamil ochoch saʼ xnaʼajebʼ laj kʼal ut li tzʼeqlebʼaal nakanaak numenaq 100 meetr (300 pies) xnajtil. Abʼan, maakʼaʼ naxye bʼar xookʼanjelak chaq, li naqajultika junelik aʼan naq laatzʼ chaq qu chi puktesink rochbʼenebʼ laj puktesinel ut ebʼ li nekeʼkʼamok bʼe chi puktesink chi sahebʼ xchʼool. Naq xooʼeʼxtaqla saʼ jalan chik naʼaj, xqachaqʼrabʼi naabʼalebʼ li qamiiw li naqarahebʼ ut kʼajoʼ naqakʼoxlahebʼ.

Chiruhebʼ li chihabʼ 1987 ut 1992, li chaqʼrabʼ kixkʼe saʼ ajl li qakʼanjel saʼ naabʼal rehebʼ li tenamit li naril li qamolam re Kenia. Joʼkan naq, kiwank chik qamolam ut ebʼ li xʼofisiin saʼ jalan jalanq chi tenamit. Saʼ li chihabʼ 1993, xooʼeʼxtaqla saʼ li ofisiin li wank Adis Abeba (Etiopia). Saʼ li tenamit aʼin, chiru lajeetq chihabʼ kibʼaanumank saʼ muqmu li qakʼanjel, abʼan anaqwan xaqabʼanbʼil chik chiru chaqʼrabʼ.

Li Jehobʼa kirosobʼtesi li puktesink saʼ Etiopia. Naabʼalebʼ laj paabʼanel xeʼok choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink. Chalen 2012, numenaq 20% rehebʼ chixjunil aj puktesinel xeʼwank choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink ut rajlal chihabʼ xeʼxbʼaanu aʼin. Joʼkan ajwiʼ, ebʼ li tzolebʼaal li naxkʼe li Yos naxtzolebʼ chirix li naʼajmank, ut ak xyiibʼamank numenaq 120 li Chʼutlebʼaal Kabʼl. Saʼ li chihabʼ 2004, li junkabʼal Betel kiqʼaxonk saʼ akʼil ochoch. Saʼ li chʼochʼ ajwiʼ aʼin, wank jun li nimla Chʼutlebʼaal Kabʼl li kixkʼam chaq li osobʼtesink choʼq re chixjunilebʼ li qechpaabʼanel.

Chiru chixjunil ebʼ li chihabʼ aʼin, li xGail ut laaʼin xqakawresi li qawanjik rikʼinebʼ li qechpaabʼanel re Etiopia. Li xrahomebʼ ut li xtuulanilebʼ xwulak saʼ li qachʼool. Tojeʼ xooʼeʼxtaqla saʼ li qamolam re Europa Central xbʼaan naq xʼok qayajel. Aran nokooʼeʼxra ut nokooʼeʼril, abʼan kʼajoʼ naqakʼoxla ebʼ li qechpaabʼanel re Etiopia.

Ak qilom chanru naxkʼe chi kʼiik li Jehobʼa li kʼanjel chirix li Xʼawabʼejilal (1 Cor. 3:6, 9). Jun eetalil, naq xinpuktesi li yaal xbʼeen sut rehebʼ laj Ruanda, li yookebʼ chaq chi sikʼok kobre aran Congo, maakʼaʼ chaq aj puktesinel saʼ Ruanda, abʼan anaqwan wank numenaq 30.000 li qechpaabʼanel. Saʼ li chihabʼ 1967, saʼ Congo (Kinsasa) wank chaq tana 6.000 aj puktesinel, abʼan anaqwan wank tana 230.000, ut saʼ li 2018, numenaq 1.000.000 li qas qiitzʼin xeʼwulak xnimankil li xkamik li Jesus. Saʼ chixjunil ebʼ li tenamit li kiril li qamolam re Kenia, naxqʼax 100.000 aj puktesinel.

Numenaq sinkuʼenta chihabʼ anaqwan, li Jehobʼa kiroksi naabʼalebʼ li wechpaabʼanel re naq tineʼxtenqʼa chi xchapbʼal li xkʼanjel li Yos bʼarwiʼ tinkʼe re xkʼihalil ru linhoonal. Usta toj yookin xkʼebʼal inqʼe re naq t-elq wu chi aatinak, xintzol xkʼojobʼankil inchʼool rikʼin li Jehobʼa. Linwanjik saʼ Africa xinxtenqʼa re naq wanq inkuyum ut naq sahaq saʼ linchʼool rikʼin li joʼnimal wank we. Li xGail ut laaʼin nasach qachʼool chi rilbʼal ebʼ li qechpaabʼanel naq qʼaxal nekeʼkʼuluk, naq sahebʼ saʼ xchʼool usta wank li chʼaʼajkilal ut naq kʼojkʼokebʼ xchʼool rikʼin li Jehobʼa. Kʼajoʼ ninbʼanyoxi re, naq rusila wu. Chʼolchʼo tzʼaqal naq numtajenaq wiʼ chik li wosobʼtesinkil kixkʼe li Jehobʼa (Sal. 37:4).