1. Kʼaru li taql kixkʼe li Jesús rehebʼ li xtzolom? (Chaawil li jalam u chiru li hu).

NAQ jun qʼoqyink aj chik ma nakamk, li Jesús kutan saqenk kixye rehebʼ li xtzolom: «Jun akʼ chaqʼrabʼ ninkʼe eere [...]. Joʼ naq xexinra laaʼin, joʼkan ajwiʼ naq chera eeribʼ cheribʼil eeribʼ». Ut kixye ajwiʼ: «Rikʼin aʼin chixjunilebʼ teʼnawoq re naq laaʼex intzolom: wi nekera eeribʼ cheribʼil eeribʼ» (Juan 13:34, 35).

2. Kʼaʼut naq wank xwankil xraabʼal qibʼ chiqibʼil qibʼ?

² Li Jesús kixye naq ebʼ li poyanam teʼxnaw anihebʼ tzʼaqal li xtzolom wi ebʼ aʼan nekeʼxkʼutbʼesi li rahok li kixkʼutbʼesi aʼan. Li kixye kitzʼaqlok ru saʼ xkutankilebʼ li apóstol ut yook ajwiʼ chi tzʼaqlok ru saʼebʼ li qakutan. Joʼkan naq qʼaxal wank xwankil xraabʼal qibʼ chiqibʼil qibʼ usta wanq sut chʼaʼajkaq chiqu xbʼaanunkil.

3. Kʼaru tixkʼut chiqu li tzolom aweʼ?

³ Saʼ xkʼabʼaʼ naq laaʼo aj maak, wank sut nachʼaʼajkoʼk chiqu xraabʼal qibʼ chiqibʼil qibʼ chi anchal qachʼool. Usta joʼkan, tento naq tqakʼe qaqʼe chi xkʼambʼal qe rikʼin li Kriist. Li tzolom aweʼ tixkʼut chiqu chanru naq li rahok nokooxtenqʼa chi xsikʼbʼal li tuqtuukilal, re naq inkʼaʼ toosikʼoq u ut chi kʼehok ochochnal. Naq yooqo chi xtzolbʼal, qakʼoxlaq: «Kʼaru tinruuq xtzolbʼal rikʼinebʼ li hermaan li inkʼaʼ nekeʼxkanabʼ xkʼutbʼesinkil li rahok usta wank sut nachʼaʼajkoʼk chiruhebʼ?».

4. Joʼ naxye Mateo 5:23, 24, kʼaʼut naq tento tqakʼam qibʼ saʼ usilal rikʼin junaq li hermaan li kichʼaʼajkoʼk qikʼin?

⁴ Li Jesús kixkʼut chiqu naq aajel ru xkʼambʼal qibʼ saʼ usilal rikʼin junaq li hermaan li kichʼaʼajkoʼk qikʼin (taayaabʼasi  Mateo 5:23, 24). Kixye naq tento tqakʼam qibʼ saʼ usilal rikʼinebʼ li junchʼol wi naqaj xsahobʼresinkil xchʼool li Yos. Nasahoʼk saʼ xchʼool li Jehobʼa chi rilbʼal naq naqabʼaanu chixjunil li wank saʼ quqʼ re wank saʼ tuqtuukilal rikʼinebʼ li hermaan. Inkʼaʼ tixkʼulubʼa li qakʼanjel wi naqaxok saʼ li qachʼool li xpaltilebʼ li junchʼol ut wi inkʼaʼ naqaj xtuqubʼankil ru li qachʼaʼajkilal (1 Juan 4:20).

5. Kʼaʼut naq kichʼaʼajkoʼk chiru laj Mark xtuqubʼankil ru li xchʼaʼajkilal rikʼin jun li hermaan?

⁵ Maare nachʼaʼajkoʼk chiqu xkʼambʼal qibʼ saʼ usilal rikʼinebʼ li nekeʼpaltoʼk chiqu. Kʼaʼut? Qilaq li kixkʼul laj Mark jun li qechpaabʼanel. * Ra tzʼaqal kirekʼa naq jun li hermaan kixwechʼi rix ut kiʼaatinak chirix xjolom rikʼinebʼ wiibʼ oxibʼ li hermaan. Chanru kinaʼlebʼak laj Mark? Naxseeraqʼi: «Kʼajoʼ naq kixchiqʼ injosqʼil joʼkan naq kaw xinchoqi». Abʼan moqon kixkʼe reetal naq inkʼaʼ us kixbʼaanu ut kixyal xpatzʼbʼal xkuybʼal xmaak chiru li hermaan ut xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal. Usta joʼkan, li hermaan inkʼaʼ kixkuy xmaak. Joʼkan naq laj Mark kixkʼoxla: «Kʼaʼut naq laaʼin tento naq inkʼaʼ tinkanabʼ xkʼebʼal inqʼe chi xkʼambʼal wibʼ saʼ usilal rikʼin wi aʼan inkʼaʼ naraj xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal?». Abʼanan, li cheekel winq li naʼulaʼanink re li chʼuut kixwaklesi xchʼool re naq inkʼaʼ tixkanabʼ xsikʼbʼal li tuqtuukilal. Kʼaru kixbʼaanu laj Mark?

6. a) Kʼaru kixbʼaanu laj Mark re xyalbʼal xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal? b) Chanru kixyuʼami laj Mark li aatin li natawmank saʼ Colosenses 3:13, 14?

⁶ Laj Mark kixtzʼil rix li xnaʼlebʼ ut kixkʼe reetal naq toj napaltoʼk chiru xyuʼaminkil li kubʼsink ibʼ ut naq narekʼa naq qʼaxal wank xwankil chiruhebʼ li junchʼol. Kixkʼe reetal naq tento tixjal li xnaʼlebʼ (Col. 3:8, 9, 12). Xkoho wiʼ chik chi aatinak rikʼin li hermaan ut chi anchal xchʼool kixpatzʼ xkuybʼal xmaak chiru. Kixtzʼiibʼa ajwiʼ wiibʼ oxibʼ li esilhu bʼarwiʼ kixpatzʼ xkuybʼal xmaak chiru ut naq naraj xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal re xtzʼeqbʼal chirix xchʼool chixjunil li xkʼulmank. Ut kixkʼe ajwiʼ jalan jalanq li kokʼ maatan li kixkʼoxla naq twulaq chiru.  Ra xyeebʼal, abʼan li hermaan inkʼaʼ kiraj xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal. Abʼan laj Mark inkʼaʼ kixkanabʼ xpaabʼankil li xtaql li Jesús bʼarwiʼ naxye naq tento tixra ut tixkuy xmaak li rechpaabʼanel (taayaabʼasi Colosenses 3:13, 14). Ut, usta ebʼ li junchʼol inkʼaʼ teʼraj xkʼambʼal ribʼ saʼ usilal qikʼin, li tzʼaqal rahok toorekʼasi chi kuyuk maak ut chi tijok chirixebʼ re naq saʼ junaq kutan tooruuq xtuqubʼankil ru li qachʼaʼajkilal (Mat. 18:21, 22; Gál. 6:9).

7. a) Kʼaru xooxtaqla chi xbʼaanunkil li Jesús? b) Kʼaru li chʼaʼajkilal kixnumsi jun li hermaan?

⁷ Li Jesús xooxtaqla chi xbʼaanunkil rehebʼ li junchʼol chixjunil li tqaj raj naq teʼxbʼaanu qe laaʼo. Ut kixye naq miqara kaʼajwiʼ li nekeʼrahok qe (Luc. 6:31-33). Kʼaru raj tqabʼaanu wi junaq li hermaan inkʼaʼ sa nokooril ut inkʼaʼ naraj qaatinankil? Yaal naq yal joqʼeqil nakʼulmank aweʼ, abʼan aʼin tzʼaqal kixkʼul li xLara jun li qechpaabʼanel. Naxye: «Jun li hermaan ixq inkʼaʼ naraj chaq waatinankil, ut laaʼin inkʼaʼ ninnaw kʼaʼut. Ninsiksotk ut nachʼaʼajkoʼk chaq chiwu xik saʼebʼ li chʼutam». Saʼ xtiklajik, li xLara kixkʼoxla: «Moko laaʼin ta wank we. Xbʼaan naq jalanebʼ chik hermaan nekeʼxkʼoxla ajwiʼ naq li hermaan aʼin jalan xnaʼlebʼ».

8. a) Kʼaru kixbʼaanu li xLara re xtawbʼal wiʼ chik xtuqtuukilal xchʼool? b) Kʼaru naqatzol rikʼin li kixkʼul li xLara?

⁸ Li xLara kixbʼaanu chixjunil li wank saʼ ruqʼ re xkʼambʼal ribʼ saʼ usilal rikʼin li rechpaabʼanel. Kitijok chiru li Jehobʼa ut kixkʼubʼ aatinak rikʼin li hermaan. Xeʼaatinak chirix li chʼaʼajkilal, xeʼxqʼalu ribʼ ut xeʼxtuqubʼ ru li xchʼaʼajkilal. Chanchan tawiʼ naq xʼusaak li xwanjik rikʼin li hermaan. Abʼan li xLara naxchʼolobʼ: «Moqon chik, li hermaan xʼok wiʼ chik xbʼaanunkil we li naxbʼaanu chaq junxil. Ut aʼin qʼaxal kixchʼina linchʼool». Saʼ xtiklajik, li xLara kixkʼoxla naq kaʼajwiʼ tsahoʼq saʼ xchʼool wi li hermaan tixjal li xnaʼlebʼ. Abʼan saʼ xnumikebʼ li kutan kixkʼe reetal naq jwal us naq tixra ut tixkuy xmaak li rechpaabʼanel joʼ «naq li Yos» nakuyuk maak (Efes. 4:32-5:2). Kixjultika ajwiʼ naq li tzʼaqal rahok «inkʼaʼ naxkʼe saʼ xchʼool li inkʼaʼ us naxkʼul» ut naq «chixjunil nariiqani, chixjunil naxpaabʼ, chixjunil naroybʼeni, chixjunil naxkuy» (1 Cor. 13:5, 7). Aʼin kitenqʼank re li xLara chi xtawbʼal xtuqtuukilal xchʼool. Saʼ xnumikebʼ li  kutan, kichaabʼiloʼk bʼayaq li hermaan rikʼin li xLara. Wi naqakʼe qaqʼe chi xkʼambʼal qibʼ saʼ usilal rikʼinebʼ li qechpaabʼanel ut inkʼaʼ naqakanabʼ xraabʼalebʼ, chʼolchʼooq chiqu naq «li Yos li nakʼehok [re] li rahok ut li tuqtuukilal» twanq qikʼin (2 Cor. 13:11).

9. Joʼ naxchʼolobʼ saʼ Hechos 10:34, 35, kʼaʼut naq inkʼaʼ toosikʼoq u?

⁹ Li Jehobʼa inkʼaʼ nasikʼok u (taayaabʼasi Hechos 10:34, 35). Naq naqakʼam qe rikʼin, naqakʼutbʼesi naq laaʼo ralal xkʼajol. Joʼkan ajwiʼ, naqapaabʼ li taql li naxye naq tento tqara li qas qiitzʼin joʼ naq naqara qibʼ laaʼo ut nokoowank saʼ tuqtuukilal rikʼinebʼ li qechpaabʼanel (Rom. 12:9, 10; Sant. 2:8, 9).

10, 11. Kʼaru kixbʼaanu jun li hermaan re xqʼaxbʼal ru li naʼlebʼ li nachʼiʼchʼiʼink re?

¹⁰ Maare wiibʼ oxibʼ li hermaan toj nachʼaʼajkoʼk chiruhebʼ xtzʼeqtaanankil li sikʼok u. Qilaq li kixkʼul li xRuth jun li qechpaabʼanel. Saʼ xsaajilal, jun li kristiʼaan li nachalk saʼ jalan chik tenamit kixbʼaanu maaʼusilal re li xjunkabʼal. Chanru kirekʼa ribʼ li xRuth saʼ xkʼabʼaʼ aʼin? Aʼan naxye: «Xik nawil chaq chixjunil li nachalk saʼ li tenamit aʼan. Xinkʼoxla naq chixjunilebʼ li poyanam re li tenamit aʼan, joʼ ajwiʼ ebʼ li hermaan, juntaqʼeet nekeʼnaʼlebʼak». Kʼaru kitenqʼank re chi xqʼaxbʼal ru li naʼlebʼ li nachʼiʼchʼiʼink re?

¹¹ Li xRuth kixkʼe reetal naq tento tixjal li naxkʼoxla chirix li tenamit aʼan. Xril saʼ li Anuario li nakʼulmank ut li resil li qakʼanjel saʼ li tenamit aʼan. Li xRuth naxye: «Xinkʼe inqʼe chi xkʼoxlankil naq chaabʼil xnaʼlebʼebʼ li kristiʼaan re li tenamit aʼan. Xinʼok xkʼebʼal reetal naq ebʼ li hermaan makachʼin xsahilebʼ saʼ xchʼool naq nekeʼkʼanjelak chiru li Jehobʼa. Xchʼolaak chiwu naq aʼanebʼ ajwiʼ li wechpaabʼanel». Timil timil, kixkʼe reetal naq toj wank kʼaru tixbʼaanu. Naxchʼolobʼ: «Naq ninnaw chaq ru junaq li hermaan re li tenamit aʼan, xinkʼe tzʼaqal inqʼe re aatinak ut wank saʼ amiiwil rikʼin. Chi joʼkan xinnaw ruhebʼ chiʼus». Kʼaru rusilal kixtaw? Li xRuth naxseeraqʼi: «Saʼ xnumikebʼ li kutan, li naʼlebʼ li nachʼiʼchʼiʼink we kisach saʼ inchʼool».

12. Kʼaru kichʼaʼajkink chaq re li xSarah?

¹² Maare wiibʼ oxibʼ li hermaan nekeʼtzʼeqtaanank, abʼan inkʼaʼ tana nekeʼxkʼe reetal. Jun eetalil, li xSarah jun li qechpaabʼanel kixkʼoxla naq inkʼaʼ nasikʼok u xbʼaan naq inkʼaʼ naraqok aatin saʼ xbʼeenebʼ li junchʼol yal saʼ xkʼabʼaʼ li xtenamitebʼ, li xtuminebʼ malaj li xkʼanjelebʼ saʼ li chʼuut. Abʼan naxye: «Xinkʼe reetal naq ninyuʼami peʼ li naʼlebʼ aʼin». Chanru kixbʼaanu aweʼ? Chixjunil li xjunkabʼal li xSarah xeʼwank saʼ li nimla tzolebʼaal, joʼkan naq kaʼajwiʼ kixkʼul xchʼool wank rikʼinebʼ li xeʼtzolok joʼ li xjunkabʼal. Saʼ jun kutan kixye re jun li ramiiw: «Kaʼajwiʼ ninwank rikʼinebʼ li hermaan li ak xeʼtzolok saʼ li nimla tzolebʼaal». Relik chi yaal naq li xSarah tento raj tixjal li xnaʼlebʼ. Chanru kixbʼaanu?

13. Kʼaru naqatzol rikʼin li kixbʼaanu li xSarah re xjalbʼal li xnaʼlebʼ?

¹³ Jun li cheekel winq li naʼulaʼanink re li chʼuut kixtenqʼa li xSarah chi xtzʼilbʼal rix li xnaʼlebʼ. Aʼan naxye: «Kixwaklesi inchʼool saʼ xkʼabʼaʼ linchaabʼil kʼanjel, li chaabʼil sumenk li ninkʼe ut linnawom chirix li Santil Hu. Chirix chik aʼan, kixye we naq aʼ yaal chanru yook chi kʼiik li qanawom chirix li Yos tento ajwiʼ naq tqakʼe qaqʼe chi xyuʼaminkil li kubʼsink ibʼ, li uxtaanank u ut naq chʼolchʼooq chiqu li nokooruuk ut inkʼaʼ nokooruuk xbʼaanunkil». Li xSarah kixkʼe xchʼool chi xbʼaanunkil li kiyeheʼk re xbʼaan laj ilol chʼuut. Naxye: «Xinkʼe reetal naq li qʼaxal wank xwankil aʼan li chaabʼilal ut li rahok li naqakʼutbʼesi chiruhebʼ li junchʼol». Chi joʼkan, kiʼok xjalbʼal li kʼaru naxkʼoxla chirixebʼ li hermaan. Naxchʼolobʼ: «Xinyal inqʼe chi xkʼebʼal saʼ wu li xchaabʼilal ru xnaʼlebʼebʼ li naxbʼaanu naq oxloqʼaqebʼ chiru li Jehobʼa».  Ut laaʼo chanru nokoonaʼlebʼak? Maajaruj naqaj xnimobʼresinkil qibʼ saʼ xkʼabʼaʼ li qatzolbʼal. Wi numtajenaq naqara «chixjunilebʼ laj paabʼanel», tqakʼutbʼesi naq inkʼaʼ nokoosikʼok u (1 Ped. 2:17, TNM).

14. Joʼ naxye saʼ Hebreos 13:16, chanru narekʼa ribʼ li Jehobʼa naq nokookʼehok ochochnal?

¹⁴ Qʼaxal oxloqʼ chiru li Jehobʼa naq nokookʼehok ochochnal (taayaabʼasi Hebreos 13:16). Relik chi yaal, naxye naq aweʼ naʼokenk saʼ xyanq li loqʼonink li naqakʼe re, xbʼeen xbʼeen naq naqatenqʼahebʼ li wankebʼ saʼ rajbʼal ru (Sant. 1:27; 2:14-17). Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, li Santil Hu naxye qe: «Chexkʼehoq ochochnaal» (Rom. 12:13). Naq nokookʼehok ochochnal, naqakʼutbʼesi chiruhebʼ li junchʼol naq naqarahebʼ chi anchal qachʼool ut naq naqaj wank saʼ tzʼaqal amiiwil rikʼinebʼ. Nasahoʼk saʼ xchʼool li Jehobʼa naq naqawotz li qatzekemq rikʼinebʼ li junchʼol, malaj naq naqakʼe qachʼool ut qahoonal chirixebʼ (1 Ped. 4:8-10). Abʼanan, wank li naʼlebʼ li naru naxram chiqu kʼehok ochochnal.

15, 16. a) Kʼaʼut naq wiibʼ oxibʼ li hermaan nekeʼxkʼoxla naq inkʼaʼ teʼruuq chi kʼehok ochochnal? b) Kʼaru kitenqʼank re li xʼEdit chi kʼehok ochochnal?

¹⁵ Maare tqakʼoxla naq inkʼaʼ nokooruuk kʼehok ochochnal saʼ xkʼabʼaʼ li qawanjik. Aweʼ tzʼaqal kixkʼul li xʼEdit jun li xmalkaʼan. Naq toj maajiʼ naʼok choʼq aj Testiiw re li Jehobʼa, inkʼaʼ nawulak chaq chiru wank saʼ komonil. Kixkʼoxla naq ebʼ li junchʼol jwal chaabʼil li xwanjikebʼ re kʼehok ochohnal chiru li xwanjik aʼan.

¹⁶ Naq ak wank chik joʼ aj Testiiw re li Jehobʼa, li xʼEdit kixjal li naxkʼoxla ut kixkʼe xqʼe chi kʼehok ochochnal. Naxjultika: «Saʼ li hoonal naq yookebʼ chaq xkabʼlankil li qachʼutlebʼaal kabʼl, jun li cheekel winq kixye we ma naru raj tixkʼe rochochnal chiru wiibʼ xamaan jun li sumal li tchalq chi tenqʼank. Joʼkan naq xinkʼoxla li xmalkaʼan li wank chaq saʼ li tenamit Sarepta ut chanru naq kiʼosobʼtesiik xbʼaan li Jehobʼa» (1 Rey. 17:12-16). Joʼkan bʼiʼ, li xʼEdit kixkʼulubʼa li kiyeemank re. Kʼaru li osobʼtesink kixkʼul? Naxchʼolobʼ: «Moko wiibʼ xamaan ta xeʼkanaak, wiibʼ po bʼan. Chiru li hoonal aʼan, xoowank tzʼaqal saʼ amiiwil». Li xʼEdit kixtaw ajwiʼ  li chaabʼil amiiw saʼ li chʼuut. Anaqwan wank chik joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink ut kʼajoʼ naq nawulak chiru xbʼoqbʼal saʼ rochoch ebʼ li hermaan li nekeʼochbʼenink re saʼ li puktesink ut naxwotz bʼayaq li xtzekemq rikʼinebʼ. Naxye: «Li wotzok naxkʼe xsahil inchʼool. Ut tzʼaqal yaal naq naabʼal li osobʼtesink ninkʼul saʼ xkʼabʼaʼ aʼin» (Heb. 13:1, 2).

17. Kʼaru kixkʼe reetal laj Luke ut li rixaqil?

¹⁷ Maare ak nokookʼehok ochochnal, abʼan, chan raj ru tqabʼaanu chiʼus? Jun eetalil, laj Luke ut li rixaqil nekeʼkʼehok ochochnal. Kʼaynaqebʼ chaq chi xbʼoqbʼal saʼ rochoch ebʼ li xnaʼ xyuwaʼ, ebʼ li rech-alal, ebʼ li ramiiw, laj ilol chʼuut ut li rixaqil. Usta joʼkan, laj Luke naxye: «Xqakʼe reetal naq kaʼajwiʼ li qakomon ut li qamiiw naqabʼoq saʼ qochoch». Kʼaru xeʼxbʼaanu re xkʼebʼal rochochnal jalanebʼ chik?

18. Kʼaru kixbʼaanu laj Luke ut li rixaqil re xkʼebʼal rochochnal jalanebʼ chik hermaan?

¹⁸ Laj Luke ut li rixaqil xeʼxtaw ru li naraj tzʼaqal xyeebʼal li kʼehok ochochnal naq xeʼxkʼoxla rix li kixye li Jesús: «Wi ut laaʼex nekerahebʼ kaʼajwiʼ li nekeʼrahok eere, kʼaru eeqʼajkamunkil teekʼul?» (Mat. 5:45-47). Xchʼolaak chiruhebʼ naq tento teʼxkʼam rehebʼ rikʼin li Jehobʼa, xbʼaan naq aʼan qʼaxal chaabʼil rikʼin chixjunilebʼ. Joʼkan naq xeʼxbʼoq jalan chik li hermaan saʼ rochochebʼ. Laj Luke naxye: «Anaqwan, chiqajunilo naqayal xsahil li hoonal aweʼ, xbʼaan naq naqawaklesi ut naqakawubʼresi li qapaabʼal chiqibʼil qibʼ».

19. Chanru naqakʼutbʼesi naq laaʼo tzʼaqal li xtzolom li Jesús, ut kʼaru chʼolchʼo chiqu naq tqabʼaanu?

¹⁹ Saʼ li tzolom aweʼ xqakʼe reetal naq wi qʼaxal naqara qibʼ chiqibʼil qibʼ nokooxtenqʼa chi xkʼambʼal qibʼ saʼ usilal, re naq inkʼaʼ toosikʼoq u ut chi kʼehok ochochnal. Tento naq tqaqʼax ru li naʼlebʼ li nachʼiʼchʼiʼink qe ut tqara ebʼ li qechpaabʼanel chi anchal qachʼool. Wi joʼkan tqabʼaanu, tsahoʼq saʼ li qachʼool ut tqakʼutbʼesi naq laaʼo tzʼaqal li xtzolom li Jesús (Juan 13:17, 35).