1, 2. a) Joʼ naxye saʼ Efesios 6:16, kʼaʼut naʼajmank naq nimaq ru li qapaabʼal «choʼq ramlebʼchʼiichʼ»? b) Kʼaru ebʼ li patzʼom tqatzʼil rix?

MA WANK li qapaabʼal, malaj joʼ naxye saʼ li Santil Hu Traducción del Nuevo Mundo, ma nim li qapaabʼal «choʼq ramlebʼchʼiichʼ»? (Taayaabʼasi Efesios 6:16). Chʼolchʼo naq joʼkan. Joʼ naq junaq li nimla ramlebʼchʼiichʼ kachʼin chik ma naxkol chaq chixjunil li xjunxaqalil laj puubʼ, li paabʼal nokooxkol chiru li xmaaʼusilal li ruuchichʼochʼ aʼin, joʼ li muxuk ibʼ, li raaxiikʼ malaj yalaq kʼaru chik li naʼlebʼ li inkʼaʼ naxkʼulubʼa li xchaqʼrabʼ li Yos.

² Abʼanan, wanko «saʼ rosoʼjikebʼ li kutan», ut junelik yooq chi yaleʼk rix li qapaabʼal (2 Tim. 3:1). Joʼkan utan, chanru tqanaw ma kaw li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ? Ut, kʼaru tento tqabʼaanu re naq kaw chapchooq qabʼaan? Qatzʼilaq rix li xsumenkil ebʼ li patzʼom aʼin.

3. Kʼaru nekeʼxbʼaanu chaq laj puubʼ rikʼin li xramlebʼchʼiichʼ, ut kʼaʼut?

³ Saʼ li qʼe kutan, ebʼ li ramlebʼchʼiichʼ lanlokebʼ chaq rikʼin tzʼuum. Ebʼ laj puubʼ nekeʼxyul chaq chi aseeyt re naq li tzʼuum inkʼaʼ tqʼeeloʼq ut re naq inkʼaʼ tqʼolenq li chʼiichʼ. Wi junaq aj puubʼ naxkʼe reetal naq xpoʼeʼk li xramlebʼchʼiichʼ, saʼ junpaat naxyiibʼ, ut chi joʼkan yoʼon wank choʼq re li jun chik yalok. Chanru naxchap ribʼ aʼin rikʼin li qapaabʼal?

4. a) Kʼaʼut naq tento tqatzʼil rix chanru wank li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ? b) Chanru tqabʼaanu?

⁴ Joʼ nekeʼxbʼaanu chaq laj puubʼ saʼ li qʼe kutan, tento naq rajlal tqatzʼil rix chanru wank li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ ut  weent tqabʼaanu re naq junelik chaabʼilaq ru. Maaʼani naruhank xbʼaanunkil aʼin saʼ qakʼabʼaʼ. Chi joʼkan, junelik yoʼon wanqo choʼq re li yalok, saʼ xkʼabʼaʼ naq joʼ aj paabʼanel tento naq tqayal qametzʼew rikʼinebʼ li maaʼus aj musiqʼej (Efes. 6:10-12). Chanru naqakʼe reetal naq kawresinbʼilo re xkuybʼal li yalbʼaʼix? Xbʼeenwa, qatzʼaamaq qatenqʼankil chiru li Yos. Chirix chik aʼan, qilaq xsaʼ li Raatin re naq tqil qibʼ joʼ nokooril aʼan (Heb. 4:12). Li Santil Hu naxye: «Kʼojkʼooq aachʼool rikʼin li Yos chi junelik, ut maawaʼ rikʼin laakʼaʼuxl laanaʼlebʼ» (Prov. 3:5, 6). Anaqwan naq naqanaw chik aʼin, kʼaʼut naq inkʼaʼ naqatzʼil rix wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li tojeʼ xqakʼul saʼ li qayuʼam? Jun eetalil, wi xqanumsi jun li nimla chʼaʼajkilal saʼ xkʼabʼaʼ li tumin, ma xqajultika li xyeechiʼom li Jehobʼa li natawmank saʼ Hebreos 13:5? Aran naxye: «Inkʼaʼ tatinkanabʼ chi moko tatintzʼeq chirix inchʼool». Ma kixkʼojobʼ qachʼool li yeechiʼom aʼin naq li Jehobʼa tooxtenqʼa? Wi joʼkan, naraj naxye naq chaabʼil wank li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ.

5. Kʼaru naru nakʼutunk naq ak xqatzʼil rix li qapaabʼal?

⁵ Li tkʼutunq naq ak xqatzʼil rix li qapaabʼal naru naxsach qachʼool. Maare tqakʼe reetal naq wank wiibʼ oxibʼ xmaajelal qanaʼlebʼ ut junxil inkʼaʼ naqanaw. Jun eetalil, maare tqakʼe reetal naq li xkʼoxlankil rix li qayuʼam, li tikʼtiʼ ut li chʼinank chʼoolej xkʼe saʼ raaxiikʼ li qapaabʼal. Wi joʼkan naqakʼul, kʼaru tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tnimanq li qarahilal?

6. Kʼaru ebʼ li naʼlebʼ ak re, naq naxkʼe qakʼaʼuxl?

⁶ Ak re, naq naxkʼe qakʼaʼuxl wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ, joʼ xsahobʼresinkil xchʼool li Jehobʼa ut li Jesus (1 Cor. 7:32). Wi xootʼaneʼk saʼ jun li nimla maak, qʼaxal naqaj wank wiʼ chik choʼq ramiiw li Yos (Sal. 38:19). Ak re ajwiʼ naq li sumsukebʼ nekeʼraj xsahobʼresinkil xchʼool li xsumʼaatin, ut chiqajunilo naqaj naq us wanq li qajunkabʼal ut ebʼ li qechpaabʼanel (1 Cor. 7:33; 2 Cor. 11:28).

7. a) Chanru tixkʼe saʼ raaxiikʼ li qapaabʼal wi qʼaxal naxik qachʼool chi xkʼoxlankil rix li qayuʼam? b) Naq naqil li naxye saʼ Proverbios 29:25, kʼaʼut naq inkʼaʼ tqaxuwa ru ebʼ li poyanam?

⁷ Joʼkan ajwiʼ, wi qʼaxal naxik qachʼool chi xkʼoxlankil rix li qayuʼam naru naxkʼe saʼ raaxiikʼ li qapaabʼal. Jun rehebʼ aʼan naq wi naxik qachʼool chi xkʼoxlankil rix chanru tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tpaltoʼq qabʼaatal ut qatzakahemq (Mat. 6:31, 32). Li kʼaʼuxl aʼin naru naxbʼaanu naq txik qachʼool chi xsikʼbʼal qajunkabʼlal ut maare tooʼoq xrahinkil ru li tumin. Wi nakʼulmank aʼin, li qapaabʼal chirix li Jehobʼa t-oq chi kehoʼk ut qʼaxal ra tqakʼul saʼ li qapaabʼal (Mar. 4:19; 1 Tim. 6:10). Naru ajwiʼ naq jwal tixkʼe qakʼaʼuxl li nekeʼxkʼoxla chiqix ebʼ li junchʼol. Aweʼ naru naxbʼaanu naq qʼaxal tqaxuwa ru naq tooʼeʼxseʼe malaj tooʼeʼxrahobʼtesi chiru li xqʼetbʼal qibʼ chiru li Yos. Chanru tooruuq xkolbʼal qibʼ chiru li raʼal aʼin? Rikʼin xtzʼaamankil re li Jehobʼa naq tixkʼe qe li paabʼal ut li kawil chʼoolej li naʼajmank chiqu re naq tooruuq xkuybʼal (taayaabʼasi Proverbios 29:25; Luc. 17:5).

8. Kʼaru tento tqabʼaanu wi junaq kristiʼaan naxjekʼi li tikʼtiʼ chirix li Jehobʼa ut ebʼ li qechpaabʼanel?

⁸ Laj Tza, li «xyuwaʼil li tikʼtiʼ», naroksi li wankebʼ rubʼel xwankil re xjekʼinkil li tikʼtiʼ chirix li Jehobʼa ut chirixebʼ li qechpaabʼanel (Juan 8:44). Jun eetalil, li xeʼxtzʼeqtaana li paabʼal nekeʼtikʼtiʼik ut nekeʼxjalpaqi ru li yaal chirix li xmolam li Jehobʼa saʼ Internet, saʼ kaaxmu ut yalaq bʼar chik nekeʼxbʼaanu. Li tikʼtiʼ aʼin wank saʼ xyanq li «xxamlel li xsimaj» laj Tza (Efes. 6:16). Kʼaru tento tqabʼaanu wi junaq li kristiʼaan naxseeraqʼi qe li tikʼtiʼ aweʼ? Tento tqatzʼeqtaana. Kʼaʼut? Xbʼaan  naq wank qapaabʼal chirix li Jehobʼa ut kʼojkʼo qachʼool chirixebʼ li qechpaabʼanel. Relik chi yaal, inkʼaʼ naqaj xkʼebʼal qibʼ saʼ aatin rikʼinebʼ li xeʼxtzʼeqtaana li paabʼal. Inkʼaʼ naqakanabʼ naq kʼaruhaq malaj anihaq tooxkʼam chi wechʼink rikʼinebʼ, chi moko naʼalaak ta saʼ qachʼool xnawbʼal bʼayaq chirixebʼ.

9. Chanru tooxkʼe saʼ chʼaʼajkilal li chʼinank chʼoolej?

⁹ Li chʼinank chʼoolej naru naxkubʼsi li qapaabʼal. Wank sut, li chʼaʼajkilal naxchʼina qachʼool. Yaal naq inkʼaʼ naru naqatzʼeq chirix qachʼool li qachʼaʼajkilal, xbʼaan naq wi tqabʼaanu raj aʼin tqakʼutbʼesi naq maakʼaʼ qanaʼlebʼ. Abʼan, miqakʼoxla chik chi kokʼaj xsaʼ, xbʼaan naq naru nasach chiqu li xchaqʼal ru oybʼenihom li kixkʼe qe li Jehobʼa (Apoc. 21:3, 4). Li chʼinank chʼoolej naru naq qʼaxal tooxtawasi ut inkʼaʼ chik tookʼanjelaq chiru li Yos (Prov. 24:10). Abʼan, kʼa put naq tqakʼul aʼin laaʼo?

10. Kʼaru naqatzol rikʼin li kixtzʼiibʼa jun li qechpaabʼanel?

¹⁰ Qilaq li naxbʼaanu jun li qechpaabʼanel ixq li nachalk Estados Unidos re naq chaabʼil wanq li xpaabʼal naq yook chi rilbʼal li xbʼeelom li jwal yaj. Kixtzʼiibʼa jun li esilhu choʼq re li qanimla molam bʼarwiʼ kixye: «Wank sut, li qawanjik qʼaxal naxkʼe qakʼaʼuxl ut naxchʼina qachʼool, abʼan kaw li qoybʼenihom. Nasach inchʼool chi rilbʼal li naʼlebʼ li naqakʼul re xkawresinkil li qapaabʼal ut re naq inkʼaʼ tchʼinaaq qachʼool. Naʼajmank tzʼaqal chiqu ebʼ li naʼlebʼ aweʼ. Nokooʼeʼxtenqʼa re naq tooʼelq chiʼubʼej ut re xkuybʼal li yalbʼaʼix li naxkʼam chaq laj Tza saʼ qabʼeen». Li naxye li hermaan naxkʼut chiqu naq tooruuq xqʼaxbʼal ru li chʼinank chʼoolej. Chanru? Qakʼoxlaq naq li naqakʼul aʼan jun yalbʼaʼix li naxkʼam chaq laj Tza saʼ qabʼeen, chʼolchʼooq chiqu naq li Jehobʼa tixkʼojobʼ qachʼool ut oxloqʼaq chiqu li naʼlebʼ li naxkʼe qe.

11. Kʼaru ebʼ li patzʼom tento tqakʼoxla re xkʼebʼal reetal ma chaabʼil wank li qapaabʼal?

¹¹ Ma naʼajmank xyiibʼankil ru li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ? Qakʼoxlaq li xqabʼaanu chiruhebʼ li po li ak xeʼnumeʼk: «Ma xinkʼe inqʼe re naq moko qʼaxal tinkʼoxla ta rix linyuʼam? Ma xintzʼeqtaana li tikʼtiʼ li nekeʼxye li xeʼxtzʼeqtaana li paabʼal ut li wechʼink rikʼinebʼ? Ut, ma ninruuk xkuybʼal li chʼinank chʼoolej?». Wi joʼkan, chaabʼil wank li qapaabʼal. Abʼanan,  tento naq junelik yoʼon wanqo, xbʼaan naq laj Tza naroksi jalan chik li xkʼanjelobʼaal. Qilaq wiibʼ oxibʼ rehebʼ.

12. Kʼaru naru naxkʼam chaq li xrahinkil ru li bʼihomal?

¹² Li xrahinkil ru li bʼihomal naru naxbʼaanu naq tjalaaq li qilobʼaal ut inkʼaʼ chik tqakʼe reetal chanru wank li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ. Li Apostol Pablo kixye: «Junaq soldado inkʼaʼ naru naxsikʼ jalan xkʼanjel xbʼaan naq ak sikʼbʼil ru choʼq soldado. Naxkʼe bʼan xchʼool chi xbʼaanunkil li nawulak chiru li nataqlank re» (2 Tim. 2:4, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Translators, [Wy]. Akʼ tzʼiibʼ). Relik chi yaal, moko nekeʼkʼeheʼk ta chaq xleseens ebʼ laj puubʼ re Roma re naq teʼoq chi yakok. Kʼaru raj tkʼulmanq wi jun aj puubʼ inkʼaʼ tixpaabʼ li taql aʼin?

13. Kʼaʼut naq inkʼaʼ naru nekeʼyakok chaq ebʼ laj puubʼ?

¹³ Qakʼoxlaq chirix li eetalil aʼin. Jun chʼuut aj puubʼ nekeʼroksi li eqʼla re xkawresinkil ribʼ rikʼin li qʼesnal chʼiichʼ, abʼan jun rehebʼ moko naxbʼaanu ta aweʼ, yook bʼan chi xteebʼal jun li naʼaj bʼarwiʼ tixkʼayi tibʼelwa saʼ li tenamit. Chiru ajwiʼ li ewu aʼin, ebʼ laj puubʼ nekeʼxtzʼil chanru wank ebʼ li xkʼanjelobʼaal re yalok ut nekeʼxqʼesna li xchʼiichʼ. Abʼanan, li wank xkʼay naxkʼe xhoonal chi xkʼubʼankil li tzakahemq li tixkʼayi wulajaq. Chiru li eqʼla, naq maakʼaʼ saʼ xchʼoolebʼ, li xikʼ nekeʼilok rehebʼ nekeʼchalk chi pleetik saʼ xbʼeenebʼ. Bʼar wank rehebʼ laj puubʼ li ak chʼolchʼo chiru kʼaru tixbʼaanu ut tixtaw li rusilal li najolomink re? Ut, ani raj tqaj chiqakʼatq saʼ li yalok? Ma jun rehebʼ li kixkawresi ribʼ choʼq re li yalok, malaj li xkoho xchʼool chirix li yakok?

14. Saʼ xkʼabʼaʼ naq laaʼo aj puubʼ chiru li Kriist, kʼaru oxloqʼ chiqu?

¹⁴ Joʼ naxbʼaanu jun aj puubʼ li seebʼ xkʼaʼuxl, laaʼo ajwiʼ inkʼaʼ naxik qachʼool chirix jalan chik naʼlebʼ li tixjal li wank tzʼaqal xwankil choʼq qe: xtawbʼal li rusilal li nekeʼjolomink qe, aʼ li Jehobʼa ut li Kriist. Qʼaxal oxloqʼ chiqu aʼin chiru yalaq kʼaru chik li tixyeechiʼi qe li ruuchichʼochʼ li naxjolomi laj Tza. Naqakʼe qaqʼe re naq wanq qahoonal ut qametzʼew re kʼanjelak chiru li Jehobʼa ut re naq chaabʼilaq ru li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ ut chixjunil li kʼanjelobʼaal li naxkʼe qe li Yos.

15. Kʼaru li qʼusuk kixkʼe qe li Apostol Pablo, ut kʼaʼut?

 ¹⁵ Junelik ajʼajaq qu. Kʼaʼut? Li Apostol Pablo kixkʼe li qʼusuk aʼin: «Ebʼ li nekeʼraj bʼihomoʼk [teʼelq] saʼ li paabʼaal» (1 Tim. 6:9, 10). Li aatin «teʼelq» naxkʼutbʼesi naq naru najalaak li qilobʼaal wi naqayal xtawbʼal li junkabʼlal li moko aajel ta ru chiqu. Xbʼaan naq li qachʼool naru natʼaneʼk «saʼ kʼiila paay chi kaqalik qʼaxal yibʼebʼ ru ut maakʼaʼ naʼok wiʼ». Joʼkan bʼiʼ, miqakanabʼ naq t-oq saʼ li qachʼool li yiibʼ aj naʼlebʼ aʼin. Chʼolchʼooq bʼan chiqu naq aweʼ li xkʼanjelobʼaal laj Tza li naru naxkʼe saʼ raaxiikʼ li qapaabʼal.

16. Naq ak xqayaabʼasi li eetalil li wank saʼ Marcos 10:17-22, kʼaru ebʼ li patzʼom tento tqakʼoxla rix?

¹⁶ Abʼan qayehaq naq wank qatumin ut nokooruuk xloqʼbʼal naabʼal li kʼaʼaq re ru. Ma nimla maak xloqʼbʼal li kʼaʼaq re ru li nawulak chiqu usta moko aajel ta ru? Inkʼaʼ, moko joʼkan ta. Abʼanan, qakʼoxlaq rix ebʼ li patzʼom aʼin: Usta nokooruuk xloqʼbʼal li naqaj, ma wank qahoonal ut qametzʼew re roksinkil ut xyiibʼankil naq tpoʼeʼq? Joʼkan ajwiʼ, ma qʼaxal tqara li qajunkabʼlal? Ma saʼ xkʼabʼaʼ aʼin toonaʼlebʼaq joʼ li saaj winq li kixtzʼeqtaana li xbʼoqom li Jesus re naq tixkʼe xkomon li xkʼanjel chiru li Yos? (Taayaabʼasi Marcos 10:17-22). Qʼaxal us naq sahaq saʼ qachʼool kaʼajwiʼ rikʼin li aajel ru saʼ li qayuʼam ut xkʼebʼal li qahoonal ut li qametzʼew chi xbʼaanunkil li rajom li Jehobʼa.

17. Bʼar wank li naʼlebʼ li maajunwa chisachq saʼ qachʼool?

¹⁷ Maajunwa chisachq saʼ qachʼool naq yooko chi yalok ut tento naq kawresinbʼilaqo re pleetik rajlal kutan (Apoc. 12:17). Moko ebʼ li qechpaabʼanel ta teʼchapoq re li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ. Laaʼo bʼan toochapoq re chi kaw.

18. Kʼaʼut naq saʼ li qʼe kutan kaw nekeʼxchap chaq li xramlebʼchʼiichʼ ebʼ laj puubʼ?

¹⁸ Saʼ li qʼe kutan, naʼoxloqʼiik ru laj puubʼ li kaw chaq xchʼool saʼ li yalok. Abʼan xutaanal tzʼaqal choʼq re laj puubʼ wi naq nasutqʼiik chaq maakʼaʼ li xramlebʼchʼiichʼ saʼ ruqʼ. Laj Tacito li nachalk Roma ut tzolbʼil chaq chirix li kikʼulmank, kixtzʼiibʼa: «Naxkʼut tzʼaqal xxutaan wi naxkanabʼ chaq chi tzʼeqtzʼo li xramlebʼchʼiichʼ». Aʼin jun rehebʼ li xyaalal re naq ebʼ laj puubʼ xeʼxkʼe chaq xqʼe chi xchapbʼal chi kaw li xramlebʼchʼiichʼ.

19. Kʼaru tento tqabʼaanu re xchapbʼal chi kaw li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ?

¹⁹ Re naq kaw chapchooq li qapaabʼal choʼq ramlebʼchʼiichʼ, tento naq inkʼaʼ tqakol junaq li chʼutam ut tooʼaatinaq rikʼinebʼ li poyanam chirix li xkʼabʼaʼ li Jehobʼa ut li Xʼawabʼejilal (Heb. 10:23-25). Joʼkan ajwiʼ, tento naq wulaj wulaj tqil xsaʼ li Santil Hu ut tqapatzʼ re li Jehobʼa naq tooxtenqʼa chi xyuʼaminkil saʼ chixjunil li qabʼaanuhom li naʼlebʼ li nokooxbʼeresi wiʼ (2 Tim. 3:16, 17). Chi joʼkan, maajun junaq xkʼanjelobʼaal laj Tza truuq xsachbʼal qu chi junajwa (Is. 54:17). Li qapaabʼal «choʼq ramlebʼchʼiichʼ» tkoloq qe. Kaw xaqxoqo naq yooqo chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa rochbʼenebʼ li qechpaabʼanel. Ut moko kaʼaj tawiʼ tooʼelq chiʼubʼej rajlal kutan, tqamaatani ajwiʼ wank chixkʼatq li Jesus naq tixqʼax ru laj Tza ut li nekeʼtaqenk re (Apoc. 17:14; 20:10).