1. a) Kʼaru li naʼlebʼ nekeʼroksi chaq li hermaan Russell ut ebʼ li rochbʼen re tzolok? b) Kʼaru xeʼruuk xbʼaanunkil saʼ xkʼabʼaʼ aʼin?

NUMENAQ jun siʼeent chihabʼ anaqwan, li hermaan Russell ut jun chʼina chʼuut chi kristiʼaan xeʼok xchʼutubʼankil ribʼ re xyalbʼal xtawbʼal ru li naxye li Santil Hu chirix li Jehobʼa, li Jesukriist, li kamk ut li xkamik li Jesús. Nekeʼroksi chaq jun li naʼlebʼ li moko chʼaʼaj ta xbʼaanunkil re tzolok. Jun rehebʼ naxbʼaanu jun li patzʼom, ut moqon chik joʼ chʼuut nekeʼxtzʼil chixjunil ebʼ li xraqal li Santil Hu li naxchap ribʼ rikʼin li naʼlebʼ. Chirix chik aʼan, nekeʼxtzʼiibʼa chaq li nekeʼxtaw ru. Saʼ xkʼabʼaʼ li rosobʼtesihom li Jehobʼa, ebʼ laj paabʼanel aʼin xeʼxtaw ru naabʼal li naʼlebʼ li naxkʼut li Santil Hu ut toj wank xwankil chiqu.

2. Kʼaʼut naq wank sut naru naqajalpaqi ru li naraj xyeebʼal junaq li propesiiy naq naqayal xtawbʼal ru?

² Abʼanan, li yookebʼ chaq chi tzolok chirix li Santil Hu saʼ junpaat xeʼxkʼe reetal naq qʼaxal chʼaʼaj xtawbʼal ru li naxye tzʼaqal junaq li propesiiy chiru junaq li naʼlebʼ li naqapaabʼ. Kʼaʼut naq qʼaxal chʼaʼaj aʼin? Xbʼeen, joʼ nakʼulmank rajlal, moko chʼaʼaj ta xtawbʼal ru junaq li propesiiy naq yook chi tzʼaqlok malaj naq ak kitzʼaqlok chik ru. Xkabʼ, xbʼaan naq re xtawbʼal ru chiʼus junaq li propesiiy, aajel ru naq tqil li naxye chi rubʼelaj. Wi kaʼajwiʼ naqakʼe qachʼool chirix junaq li raqal bʼarwiʼ natawmank li propesiiy ut inkʼaʼ chik naqatzʼil rix ebʼ li junchʼol chi raqal, naru naqajalpaqi ru li naraj xyeebʼal. Ut chanchan tawiʼ naq aʼan kikʼulmank rikʼin jun rehebʼ li xpropesiiy laj Joel. Qajultikaq wiʼ chik li propesiiy aweʼ ut qilaq kʼaʼut tento tqajal chanru naqataw ru.

3, 4. Chanru naqataw chaq ru li propesiiy li natawmank saʼ Joel 2:7-9?

³ (Taayaabʼasi Joel 2:7-9). Li xhu laj Joel naxye naq ebʼ li kʼiila chiliʼ teʼxsach ru ebʼ li xchʼochʼ laj Israel. Ebʼ li xkalam re ut ebʼ li ruuch re chanchan re jun li kaqkoj, ut nekeʼxwaʼ  chixjunil li nekeʼxtaw saʼ xbʼehebʼ (Joel 1:4, 6). Chiru naabʼal chihabʼ, xqataw ru naq li propesiiy aweʼ naʼaatinak chirix li xtenamit li Jehobʼa, li nekeʼpuktesink joʼebʼ li kʼiila chiliʼ li maaʼani naru naramok chiruhebʼ xbʼaanunkil. Naqakʼoxla chaq naq li puktesink makachʼin naq naxrahobʼtesi «li tenamit», malaj, ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ rubʼel xwankil ebʼ laj kʼamolbʼe saʼebʼ li bʼalaqʼil paabʼal. *

⁴ Wi kaʼajwiʼ naqayaabʼasi li naxye saʼ Joel 2:7-9, chanchan tawiʼ naq tzʼaqal yaal li naxye. Abʼan, naq naqil li wank chi rubʼelaj, naqakʼe reetal naq tento tqajal chanru naqataw ru li propesiiy aweʼ. Kʼaʼut? Qilaq kaahibʼ li xyaalal.

5, 6. a) Kʼaru li patzʼom nanumeʼk saʼ qachʼool naq naqatzʼil rix li naxye saʼ Joel 2:20? b) Ut kʼaru li patzʼom naqakʼoxla naq naqatzʼil rix li naxye saʼ Joel 2:25?

⁵ Li xbʼeen xyaalal: qakʼehaq reetal li kixyeechiʼi li Jehobʼa saʼ Joel 2:20: «Twaanilasihebʼ li nekeʼchalk chaq saʼ xjayal relebʼl iqʼ, [ebʼ li kʼiila chiliʼ] ut toxinkanabʼebʼ chaq saʼ li chaqichʼochʼ, saʼ junesal naʼajej». Wi ebʼ li chiliʼ aʼin aʼanebʼ reetalil laj Testiiw re li Jehobʼa li nekeʼpuktesink ut nekeʼxkʼe ebʼ li kristiʼaan choʼq xtzolom li Jesús, joʼ chanru kixye aʼan, kʼaʼut naq li Jehobʼa tixkʼamebʼ chi najt? (Ezeq. 33:7-9; Mat. 28:19, 20). Relik chi yaal, li Yos inkʼaʼ naxkʼamebʼ chi najt laj kʼanjel chiru, naxkʼam bʼan chi najt li xikʼ naʼilok rehebʼ li xmoos.

⁶ Li xkabʼ xyaalal: qakʼoxlaq rix li naxye li Jehobʼa saʼ Joel 2:25: «Laaʼin tinkʼe reeqaj leerawimq li xmaakʼaʼok eere chiruhebʼ li chihabʼ naq xsacheʼk xbʼaanebʼ li kʼiila motzoʼ, laj saakʼ, li chiliʼ ut li raxqʼeen, naq xintaqlahebʼ cherahobʼtesinkil». Qakʼehaq reetal naq li Yos naxyeechiʼi naq tixkʼe reqaj li xeʼxsach ru ebʼ li chiliʼ. Wi ebʼ li chiliʼ aʼin aʼanebʼ reetalil laj Testiiw re li Jehobʼa, kʼaʼut kixye naq li esil li nekeʼxpuktesi qʼaxal naxrahobʼtesi ebʼ li kristiʼaan? Kutan saqenk naq li esil li nekeʼxpuktesi naru naxkolebʼ li poyanam ut naru naxbʼaanu naq li yibʼru xnaʼlebʼebʼ teʼxyotʼ xchʼool ut teʼxjal xkʼaʼuxl (Ezeq. 33:8, 19). Relik chi yaal, qʼaxal us bʼan choʼq rehebʼ li esil aʼin.

7. Kʼaru xwankil li aatin «chirix chik aʼin» li natawmank saʼ Joel 2:28, 29?

⁷ (Taayaabʼasi Joel 2:28, 29). Li rox xyaalal: qatzʼilaq rix li qʼehil naq nakʼulmank li junjunq chi naʼlebʼ chirix li propesiiy aweʼ. Li Jehobʼa naxye: «Chirix chik aʼin tinhoy linmusiqʼ», naraj xyeebʼal, naq ebʼ li chiliʼ ak xeʼxraq chik li xkʼanjelebʼ. Wi ebʼ li chiliʼ aʼin aʼanebʼ reetalil li nekeʼxpuktesi resil li Xʼawabʼejilal li Yos, kʼaʼut naq li Jehobʼa tixhoy li xmusiqʼ saʼ xbʼeenebʼ naq ak xeʼxraq li xkʼanjelebʼ? Relik chi yaal, wi maawaʼ raj saʼ xkʼabʼaʼ li xsantil musiqʼej li Yos, inkʼaʼ raj xeʼruuk chi puktesink chiru naabʼal chihabʼ usta xikʼ xeʼileʼk ut wank sut xeʼrameʼk ajwiʼ chiruhebʼ xbʼaan ebʼ li awabʼej.

8. Anihebʼ reetalil li chiliʼ li natawmank resil saʼ Apocalipsis 9:1-11? (Chaawil li jalam u chiru li hu).

⁸ (Taayaabʼasi Apocalipsis 9:1-11). Qilaq li xka xyaalal. Junxil xqaye naq ebʼ li kʼiila chiliʼ li kixye laj Joel aʼan reetalil li puktesink li naqabʼaanu xbʼaan naq saʼ li hu Apocalipsis wank ajwiʼ jun li propesiiy joʼ aʼin. Li propesiiy re Apocalipsis naʼaatinak chirix ebʼ li kʼiila chiliʼ li chanchan xnaqʼ ruhebʼ li winq ut «saʼ xjolomebʼ wankebʼ chanchan koroon yiibʼanbʼil rikʼin oor» (Apoc. 9:7). Nekeʼxrahobʼtesi «li maakʼaʼebʼ li xkaaxtil li Yos chi xpeekemebʼ», malaj, ebʼ li xikʼ nekeʼilok re li Jehobʼa, chiru oobʼ po joʼ xnajtil roq xyuʼam li chiliʼ (Apoc. 9:4, 5). Aʼin chanchan naq yook chi aatinak tzʼaqal chirixebʼ  li xmoos li Jehobʼa li yulbʼilebʼ ru, xbʼaan naq ebʼ aʼan nekeʼxpuktesi chi maakʼaʼebʼ xxiw li raqbʼa aatin li tixkʼam chaq li Yos saʼ xbʼeen li ruuchichʼochʼ aweʼ, ut li esil aʼin naxchʼiʼchʼiʼ ebʼ li nekeʼokenk chirix.

9. Kʼaru tzʼaqal xjalanil ebʼ li chiliʼ li kiril laj Joel chiru li kiril Juan?

⁹ Yaal naq li propesiiy re Apocalipsis ut li natawmank saʼ Joel juntaqʼeet bʼayaq, abʼan wank ajwiʼ xjalanil. Jun eetalil, li propesiiy li natawmank saʼ Joel naxye naq ebʼ li chiliʼ nekeʼxwaʼ chixjunil li raxpim, abʼan li kiril laj Juan «keʼyeheʼk chaq rehebʼ naq maakʼaʼ teʼxbʼaanu re li cheʼkʼaam saʼ ruuchichʼochʼ» (Joel 1:4, 6, 7; Apoc. 9:4). Li kiril laj Joel nekeʼchalk saʼ relebʼl iqʼ, abʼan li kiril laj Juan nekeʼelk chaq saʼ xchamal li siwan (Joel 2:20; Apoc. 9:2, 3). Saʼ li hu Joel, li Jehobʼa naxye naq tixkʼamebʼ chi najt li chiliʼ, abʼanan saʼ Apocalipsis naxkanabʼ naq teʼxchoy li xkʼanjelebʼ. Maajun junaq li naʼlebʼ naxkʼutbʼesi naq ebʼ li chiliʼ li naʼaatinak wiʼ Apocalipsis maakʼaʼ li rusilal li Yos saʼ xbʼeenebʼ (chaawil li kaaxukuut « Ebʼ li propesiiy chirix ebʼ li kʼiila chiliʼ: juntaqʼeet bʼayaq, abʼan wank ajwiʼ xjalanil»).

10. Kʼe jun eetalil bʼarwiʼ li Santil Hu naru naroksi jun ajwiʼ li eetalil re aatinak chirix wiibʼ li naʼlebʼ li moko juntaqʼeet ta.

¹⁰ Ebʼ li xjalanil li wiibʼ chi propesiiy naxkʼut chiqu naq moko nekeʼxchap ta ribʼ. Rikʼin wiibʼ oxibʼ li aatin, ebʼ li chiliʼ li natawmank resil saʼ Joel ut saʼ Apocalipsis moko juntaqʼeet ta  naraj xyeebʼal. Ut aweʼ inkʼaʼ naxsach qachʼool, xbʼaan naq wank sut li Santil Hu naroksi jun ajwiʼ li eetalil re aatinak chirix wiibʼ li naʼlebʼ li moko juntaqʼeet ta. Jun eetalil, saʼ Apocalipsis 5:5 naxye naq li Jesús aʼan «li Kaqkoj re li xteepal laj Judá», abʼanan saʼ 1 Pedro 5:8 naxye naq laj Tza chanchan «jun kaqkoj japjo re». Saʼ xkʼabʼaʼ ebʼ li patzʼom li nachalk saʼ qachʼool chirix chanru naqataw chaq ru li xpropesiiy laj Joel, tento naq tqasikʼ jalan chik xyaalal. Qilaq bʼar wank aʼin.

11. Chanru nokooxtenqʼa Joel 1:6 ut 2:1, 8, 11 chi xtawbʼal ru anihebʼ reetalil li kʼiila chiliʼ?

¹¹ Naq naqatzʼil rix jalan chik li raqal re li xpropesiiy laj Joel, naqataw ru naq li propeet yook chi aatinak chirix jun li yalok u (Joel 1:6; 2:1, 8, 11). Li Jehobʼa kixye naq troksi ebʼ «laj kʼanjel chiru» (ebʼ laj puubʼ re Babilonia) re xkʼambʼal chaq li tojbʼamaak saʼ xbʼeenebʼ laj Israel li inkʼaʼ nekeʼabʼink chiru (Joel 2:25). Nayeemank naq ebʼ laj puubʼ nekeʼchalk saʼ «relebʼl iqʼ» xbʼaan naq toj aran teʼchalq chaq ebʼ laj Babilonia re rechaninkil li tenamit Israel (Joel 2:20). Ebʼ laj puubʼ aweʼ nekeʼjuntaqʼeetamank rikʼin kʼiila chiliʼ li kʼubʼkʼukebʼ chiʼus. Laj Joel naxye aʼin chirixebʼ laj puubʼ: «Ak saʼ xbʼe xbʼe naxik li junjunq, [...]. Xeʼxkut ribʼ saʼ xbʼeen li tenamit, xeʼtaqjeʼk saʼ xbʼeenebʼ li suttzʼak ut xeʼokjeʼk saʼebʼ li bʼentaan joʼkebʼ aj elqʼ, re teʼwulaq toj saʼatqebʼ li ochoch» (Joel 2:8, 9). Qakʼoxlaq li yook chi kʼulmank. Yalaq bʼar wankebʼ laj puubʼ. Maabʼar naru nekeʼxmuq ribʼ laj Israel. Maaʼani naru tixkol ribʼ chiruhebʼ laj Babilonia.

12. Chanru kitzʼaqlok ru li xpropesiiy laj Joel chirixebʼ li chiliʼ?

¹² Kamaʼebʼ li chiliʼ, naq ebʼ laj Babilonia (malaj ebʼ laj Caldea) xeʼrechani li tenamit Jerusalén chiru li chihabʼ 607 naq toj maajiʼ nachalk li Jesús saʼ Ruuchichʼochʼ. Naq naʼaatinak chirix li kixbʼaanu li «awabʼej re Kaldeha» saʼ li tenamit aʼin, li Santil Hu naxye: «Kixkamsihebʼ chi chʼiichʼ ebʼ li kawebʼ ribʼ, [...] inkʼaʼ kiril xtoqʼobʼaal ruhebʼ li saaj winq, ebʼ li tuqʼixq, ebʼ li cheekel winq chi moko ebʼ li saq aj chik rismal xjolomebʼ: chixjunilebʼ keʼqʼaxtesiik xbʼaan li Qaawaʼ saʼ ruqʼebʼ laj Kaldeha». Ut naxye ajwiʼ: «Keʼxkʼat ajwiʼ li rochoch li Qaawaʼ, keʼxjukʼ li xsuttzʼakil Jerusalén, keʼxkʼe xxamlel li xninqalebʼ ru ochoch ut keʼxputzʼi chixjunil li kʼaʼaq re ru jwal loqʼ» (2 Crón. 36:17, 19). Naq ebʼ laj Babilonia xeʼxsach ruhebʼ laj Israel, ebʼ li nekeʼnumeʼk chixkʼatq li naʼajej aʼan kaʼajwiʼ xeʼruuk chi xyeebʼal: «Maakʼaʼ wank chisaʼ, chi moko li kristiʼaan, chi moko li xul xbʼaan naq li chʼochʼ kiqʼaxtesiik rehebʼ laj Babilonia» (Jer. 32:43, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Translators. Akʼ tzʼiibʼ).

13. Kʼaru naraj xyeebʼal Jeremías 16:16, 18?

¹³ Wiibʼ siʼeent chihabʼ tana chirix li xyehom li propeet Joel, naq li Jehobʼa kixbʼaanu naq laj Jeremías tixkʼe xtzʼaqobʼ li esil chirix li yalok aʼin: naq ebʼ laj Babilonia teʼxsikʼi yalaq bʼar ebʼ laj Israel li maaʼusebʼ xnaʼlebʼ ut naq teʼchapeʼq chixjunilebʼ. Jeremías 16:16, 18 naxye: «Tintaqlahebʼ chaq naabʼal li poyanam chi xchapbʼalebʼ laj Israel, joʼ naʼuxk rehebʼ li kar; chirix chik aʼan tintaqlahebʼ chaq laj yo re xsikʼbʼalebʼ saʼebʼ li tzuul, saʼ xbʼeenebʼ li bʼool ut saʼatqebʼ li xlootʼ li pek -chan li Qaawaʼ». Ut naxye ajwiʼ: «Kaʼsut teʼxtoj rix li xmaakebʼ ut li maaʼusilal xeʼxbʼaanu». Chi moko li palaw chi moko li kʼicheʼ tkʼanjelaq chiruhebʼ laj Israel li inkʼaʼ teʼxjal xnaʼlebʼ re xmuqbʼal ribʼebʼ. Ebʼ laj Babilonia teʼruuq chi xtawbʼalebʼ.

14. Joqʼe kitzʼaqlok ru Joel 2:28, 29?

¹⁴ Chirix chik aʼan laj Joel kixkʼe jun chaabʼil esil: li chʼochʼ t-uuchinq wiʼ chik (Joel 2:23-26). Moqon saʼ junaq qʼehil chiruhebʼ  li kutan chalk re, numtajenaqaq li naʼlebʼ chirix li Yos. Li Jehobʼa naxyeechiʼi: «Tinhoy linmusiqʼ saʼ xbʼeenebʼ chixjunil: ebʼ leeralal ut leerabʼin teʼaatinaq joʼ propeet [...]. Tinhoy linmusiqʼ saʼ xbʼeenebʼ li moos winq ut ixq» (Joel 2:28, 29). Joqʼe kitzʼaqlok ru li aatin aweʼ? Moko saʼ ta li kutan naq ebʼ laj Israel xeʼsutqʼiik chaq Babilonia, kinumeʼk bʼan naabʼal siʼeent chihabʼ, toj saʼ li Pentecostés re li chihabʼ 33. Chanru naqanaw aʼin?

15. Joʼ naqil saʼ Hechos 2:16, 17, kʼaru li aatin kixjal li apóstol Pedro naq kiʼaatinak chirix li naxye saʼ Joel 2:28, ut kʼaru naxkʼutbʼesi aʼin?

¹⁵ Chi musiqʼanbʼil xbʼaan li Yos, li apóstol Pedro kiʼaatinak chirix Joel 2:28, 29 naq kiʼaatinak chirix jun li nimla naʼlebʼ li kikʼulmank saʼ li Pentecostés re li chihabʼ 33. Bʼeleebʼ hoonal tana re eqʼla, li Yos kixhoy li xsantil musiqʼej, ut li xeʼkʼuluk re xeʼok chi aatinak chirix «li xninqal ru xbʼaanuhom li Yos» saʼ jalan jalanq chi aatinobʼaal (Hech. 2:11). Abʼan, ma xqakʼe reetal naq li apóstol Pedro kiroksi li aatin li wank bʼayaq xjalanil naq kiʼaatinak chirix li xpropesiiy laj Joel? (Taayaabʼasi Hechos 2:16, 17). Li Jehobʼa kixbʼaanu naq laj Pedro inkʼaʼ troksi li aatin «chirix chik aʼin», troksi bʼan li aatin «saʼ rosoʼjikebʼ li kutan», naq kiʼaatinak chirix li naʼlebʼ aʼin, yook chi aatinak chirix li rosoʼjikebʼ li kutan choʼq re li tenamit Jerusalén ut li rochoch li Yos. Chiruhebʼ li kutan aʼan li Yos tixhoy li xmusiqʼ «saʼ xbʼeenebʼ chixjunil» li kristiʼaan. Aweʼ naxkʼutbʼesi naq kinumeʼk naabʼal chihabʼ re naq ttzʼaqloq ru li xpropesiiy laj Joel.

16. a) Chanru kitenqʼank li xsantil musiqʼej li Yos saʼ li puktesink saʼ xkutankilebʼ li apóstol? b) Chanru natenqʼank li xsantil musiqʼej li Yos saʼebʼ li qakutan?

¹⁶ Naq ak xhoy li xsantil musiqʼej li Yos saʼ xbʼeenebʼ laj paabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol, ebʼ aʼan xkohebʼ chi puktesink saʼ jalan  chik tenamit. Naq li apóstol Pablo kixtzʼiibʼa li xhu choʼq rehebʼ laj Colosenses, chiru tana li chihabʼ 61, kiruuk xyeebʼal naq kipuktesimank li chaabʼil esilal «rehebʼ chixjunil junsut junrubʼel choxa» (Col. 1:23). Naq kixye «junsut junrubʼel choxa», laj Pablo yook chi aatinak chirix ebʼ li naʼajej li nawno chaq saʼebʼ li kutan aʼan. Saʼebʼ li qakutan, saʼ xkʼabʼaʼ li xwankilal li xsantil musiqʼej li Jehobʼa, li puktesink yook chi bʼaanumank saʼ naabʼal chik chi naʼajej ut «toj saʼ xmaril li ruuchichʼochʼ» (Hech. 13:47; chaawil li kaaxukuut « Tinhoy linmusiqʼ»).

17. Kʼaru kijalaak chirix chanru naqataw chaq ru li xpropesiiy laj Joel chirixebʼ li chiliʼ?

¹⁷ Joʼkan utan, kʼaru kijalaak? Naq anaqwan naqataw ru chiʼus li propesiiy li natawmank saʼ Joel 2:7-9. Rikʼin wiibʼ oxibʼ li aatin, ebʼ li raqal aʼin moko yook ta chi aatinak chirix li puktesink li naqabʼaanu saʼebʼ li qakutan, yook bʼan chi aatinak chirix li kikʼulmank saʼ li chihabʼ 607 naq toj maajiʼ nachalk li Jesús saʼ Ruuchichʼochʼ naq ebʼ laj Babilonia xeʼrechani li tenamit Jerusalén.

18. Kʼaru inkʼaʼ kijalaak chirixebʼ li xmoos li Jehobʼa?

¹⁸ Kʼaru inkʼaʼ kijalaak? Naq joʼ xmoos li Jehobʼa inkʼaʼ naqakanabʼ xpuktesinkil li chaabʼil esilal yalaq bʼar ut naqoksi chixjunil li wank saʼ quqʼ re xbʼaanunkil li qakʼanjel (Mat. 24:14). Maajun junaq chaqʼrabʼ li tixtenebʼ li xʼawabʼejilal li winq truuq xrambʼal chiqu li puktesink. Ut, saʼ xkʼabʼaʼ li rosobʼtesihom li Jehobʼa, jwal naqakʼe qachʼool chi xbʼaanunkil, naqapuktesi chi maakʼaʼ qaxiw li resil li Xʼawabʼejilal li Yos. Inkʼaʼ naqakanabʼ xsikʼbʼal chi anchal qachʼool li xtenqʼ li Jehobʼa re xtawbʼal ru ebʼ li propesiiy li wank saʼ li Santil Hu ut chʼolchʼo chiqu naq saʼ xhoonalil tooxkʼam «toj saʼ xjunxaqalil li yaal» (Juan 16:13).