1. Kʼaru li naʼlebʼ kʼajoʼ naq naxkʼojobʼ qachʼool xnawbʼal chirix li Jehobʼa li naxkʼut chiqu li Santil Hu?

PEʼYAAL naq inkʼaʼ nawulak chiqu naq teʼxraq aatin saʼ qabʼeen xbʼaan li xbʼonol malaj li xnimal li qatibʼel, chanru nokooʼilok malaj li xnajtil qoq? Joʼkan naq, kʼajoʼ naxkʼojobʼ qachʼool xnawbʼal naq li Jehobʼa inkʼaʼ naraqok aatin saʼ xkʼabʼaʼ li naʼilmank chi kutankil. Jun eetalil, naq laj Samuel kiril ebʼ li ralal laj Jesé, moko kiril ta li naril li Jehobʼa. Li Yos kixye re laj Samuel naq jun rehebʼ twanq choʼq awabʼej re Israel. Abʼan, ani rehebʼ? Naq kiril laj Eliab, li asbʼej, laj Samuel kixye: «Chʼolchʼo naq aʼin li sikʼbʼil ru xbʼaan li Qaawaʼ». Xbʼaan naq laj Eliab jwal chʼinaʼus naʼilok ut najt roq. «Abʼan li Qaawaʼ kixye re laj Samuel: “Maakʼe reetal chanru naʼilok, chi moko li xnajtil roq. Moko aʼan ta li sikʼbʼil ru inbʼaan”». Kʼaru naqatzol? Li Yos kixye ajwiʼ: «Li winq naril chanru naʼilok junaq, abʼan li Qaawaʼ naril li chʼoolej» (1 Sam. 16:1, 6, 7).

2. Joʼ naxchʼolobʼ Juan 7:24, kʼaʼut naq moko us ta naq tooraqoq aatinak saʼ xbʼeen junaq li poyanam saʼ xkʼabʼaʼ chanru naʼilok? Kʼe jun eetalil.

² Xbʼaan naq laaʼo aj maak, saʼ junpaat nokooraqok aatin saʼ xbʼeenebʼ li junchʼol yal saʼ xkʼabʼaʼ chanru nekeʼilok (taayaabʼasi Juan 7:24). Abʼan, wi kaʼajwiʼ naqil li wank chi kutankil moko naabʼal ta tqanaw chirix junaq li kristiʼaan. Qakʼehaq jun eetalil. Usta jwal wank xnaʼlebʼ ut seebʼ xchʼool junaq aj bʼanonel, moko naabʼal ta tixnaw chirix li yaj wi kaʼajwiʼ naxkaʼya. Wi naraj xnawbʼal kʼaru li yajel ak xnumsi chaq, li xnaʼlebʼ malaj kʼaru narekʼa saʼ li xjunxaqalil, tento naq tixkʼe xchʼool chi rabʼinkil. Maare tixtaqla chi risinkil xjalam u li xbʼaqel ut li wank saʼ xsaʼ. Wi laj bʼanonel inkʼaʼ tixbʼaanu aweʼ, maare jalan chik li bʼan tixkʼe re li yaj. Joʼkan ajwiʼ, wi kaʼajwiʼ naqil li wank chi kutankil, inkʼaʼ tooruuq xtawbʼal ru chiʼus li nekeʼrekʼa  li qechpaabʼanel. Qakʼehaq qaqʼe chi xnawbʼal chanruhebʼ tzʼaqal. Li Jehobʼa naxnaw li wank saʼ li chʼoolej, abʼan laaʼo inkʼaʼ nokooruuk xnawbʼal aweʼ, joʼkan naq maajoqʼe tooruuq xtawbʼalebʼ ru joʼ naxbʼaanu li Jehobʼa. Abʼan naru naqakʼe qaqʼe chi xkʼambʼal qe rikʼin. Qilaq chanru tooruuq xbʼaanunkil aʼin.

3. Chanru tooʼeʼxtenqʼa ebʼ li eetalil li natawmank saʼ li Santil Hu li tqatzʼil rix saʼ li tzolom aweʼ?

³ Li Jehobʼa naxkʼe xchʼool chi rabʼinkil ebʼ li xmoos, naxkʼe saʼ ru li xeʼxkʼul chaq ut li xwanjikebʼ, ut naxtoqʼobʼa ruhebʼ. Qilaq chanru kixkʼutbʼesi aʼin rikʼin laj Jonás, laj Elías, li xʼAgar ut laj Lot, ut qilaq chanru naru naqakʼam qe rikʼin re xtenqʼankilebʼ li qechpaabʼanel chi anchal qachʼool.

4. Kʼaʼut naru naqaraq aatin saʼ xbʼeen laj Jonás?

⁴ Saʼ xkʼabʼaʼ naq inkʼaʼ naqanaw chixjunil chirix li xyuʼam laj Jonás, maare tqakʼoxla raj naq aj bʼalaqʼ ut naq kixqʼet ribʼ chiru li Yos. Li Jehobʼa kixtaqla chi xyeebʼal resil li tojbʼamaak li tixkʼam chaq saʼ xbʼeen li tenamit Nínive. Abʼan, laj Jonás inkʼaʼ kipaabʼank chiru li Yos, xkoho bʼan saʼ jun li jukubʼ saʼ jalan chik bʼe, «najt rikʼin li Qaawaʼ» (Jon. 1:1-3). Maare laaʼo xqakʼoxla raj naq laj Jonás moko xkʼulubʼ ta chik xbʼaanunkil li kʼanjel aweʼ. Abʼan li Jehobʼa kixkʼoxla naq toj truuq xbʼaanunkil (Jon. 3:1, 2).

5. Naq naqil li naxye saʼ Jonás 2:1, 2, 9, kʼaru naxkʼut chiqu chirix li propeet aʼin?

⁵ Naru naqanaw ani tzʼaqal laj Jonás saʼ xkʼabʼaʼ li tij li kixbʼaanu naq wank chaq saʼ xsaʼ li nimla kar (taayaabʼasi Jonás 2:1, 2, 9). Chʼolchʼo naq laj Jonás naabʼal sut kitijok, ut jun rehebʼ li xtij nokooxtenqʼa chi xnawbʼal naq chaabʼil chaq xnaʼlebʼ, usta kiʼelelik chiru li kʼanjel li kikʼeheʼk re. Li kixye saʼ li xtij naxkʼut naq naxkubʼsi ribʼ, nabʼanyoxink ut qʼaxal naraj abʼink chiru li Jehobʼa. Joʼkan peʼ naq li Jehobʼa kiril li wank toj saʼ xchamal li xchʼool laj Jonás, maawaʼ li kixbʼaanu. Kixsume li xtij ut inkʼaʼ kixkanabʼ roksinkil choʼq xpropeet.

6. Kʼaʼut naq jwal us naq tqakʼe qachʼool chi rabʼinkilebʼ li junchʼol?

⁶ Re naq tooruuq xkʼebʼal qachʼool chi rabʼinkilebʼ li junchʼol, tento naq tqakubʼsi qibʼ ut wanq qakuyum. Jwal us xbʼaanunkil aweʼ, qilaq yal oxibʼ rehebʼ li xyaalal. Xbʼeen, moko saʼ junpaat ta tqakʼoxla naq yibʼru xnaʼlebʼ. Xkabʼ, tqanaw chanru narekʼa ribʼ li qechpaabʼanel ut kʼaʼut naq nanaʼlebʼak chi joʼkaʼan. Aʼin ttenqʼanq qe chi xtawbʼal ru chiʼus. Ut rox, maare tooruuq xtenqʼankil re naq tixkʼe reetal junaq li naʼlebʼ li naxyuʼami. Wank sut, junaq  li kristiʼaan inkʼaʼ naxtaw ru chiʼus li narekʼa toj reetal naq naxye (Prov. 20:5). Jun li cheekel winq li wank Asia naxye: «Jultik we naq jun sut xinraqok aatin saʼ xbʼeen jun li hermaan ixq naq toj maajiʼ ninnaw li naxkʼul. Saʼ jun kutan, xinye re, naq tento tixchaabʼilobʼresi ru chanru nasumenk saʼebʼ li chʼutam. Moqon xinnaw naq nachʼaʼajkoʼk peʼ chiru ilok ru hu ut naq qʼaxal naxkʼe xqʼe re naq truuq chi chaqʼbʼenk saʼebʼ li chʼutam». Qʼaxal wank xwankil naq ebʼ li cheekel winq teʼxkʼe xchʼool chi abʼink naq toj maajiʼ «naraqeʼk li aatinak» re xkʼebʼal xnaʼlebʼ junaq li hermaan (Prov. 18:13).

7. Kʼaru naqatzol rikʼin chanru kitenqʼaak laj Elías xbʼaan li Jehobʼa?

⁷ Wiibʼ oxibʼ li hermaan nachʼaʼajkoʼk chiruhebʼ xyeebʼal li nekeʼrekʼa saʼ xkʼabʼaʼ li xeʼxkʼul chaq, li xtenamitebʼ malaj li xnaʼlebʼebʼ. Chanru tooruuq xtenqʼankilebʼ re naq teʼxte li xchʼool chiqu? Qajultikaq chanru naq li Jehobʼa kixtenqʼa laj Elías naq kiʼelelik chiru li xJezabel, li xnaʼil li tenamit. Naabʼal kutan kiroybʼeni laj Elías re xseeraqʼinkil re li xchoxahil Yuwaʼ chanru narekʼa ribʼ. Ut li Jehobʼa kixkʼe xchʼool chi rabʼinkil. Moqon kixwaklesi xchʼool ut kixkʼe jun li nimla kʼanjel saʼ ruqʼ (1 Rey. 19:1-18). Maare toj t-ajmanq naq tnumeʼq naabʼal kutan re naq ebʼ li qechpaabʼanel teʼruuq xkʼojobʼankil xchʼool qikʼin re xseeraqʼinkil qe chixjunil li nekeʼrekʼa. Abʼan, wi wank qakuyum joʼ li Jehobʼa, inkʼaʼ teʼxuwaq chi xkʼojobʼankil xchʼool qikʼin, ut saʼ xnumikebʼ li kutan teʼxye qe li nekeʼrekʼa. Naq teʼxbʼaanu, seebʼaq qachʼool chi rabʼinkilebʼ.

8. Joʼ naxkʼut Génesis 16:7-13, chanru kitenqʼaak li xʼAgar xbʼaan li Jehobʼa?

⁸ Li xʼAgar li xmoos li xSarái, moko us ta kinaʼlebʼak naq kiwank choʼq rixaqil laj Abrán. Naq kikanaak saʼ yuʼam, kiʼok chi xtzʼeqtaanankil li xSarái li inkʼaʼ naru nawank chaq xkokʼal. Xbʼaan aʼin kikʼeheʼk saʼ xutaan xbʼaan li xSarái, joʼkan naq kiʼelelik (Gén. 16:4-6). Saʼ xkʼabʼaʼ naq laaʼo aj maak, maare tqakʼoxla naq li xʼAgar xkʼulubʼ li kixkʼul xbʼaan naq naxnimobʼresi ribʼ. Abʼan, li Jehobʼa kiril li wank toj saʼ xchamal li xchʼool. Kixtaqla jun li ánjel chi xjalbʼal li xnaʼlebʼ xʼAgar ut chi rosobʼtesinkil. Li xʼAgar kixkʼe reetal naq li Jehobʼa yook chaq chi rilbʼal ut naq naxnaw chiʼus li yook xkʼulbʼal. Aʼin kiʼekʼasink re xchʼool chi xyeebʼal re li Jehobʼa: «Laaʼat li Yos li naʼilok we» (taayaabʼasi Génesis 16:7-13).

9. Kʼaru kixkʼe saʼ ru li Jehobʼa chirix li xʼAgar?

⁹ Kʼaru naxnaw chaq li Jehobʼa chirix li xʼAgar? Li Yos naxnaw chaq chiʼus li kixkʼul ut li kixbʼaanu chaq saʼ li xyuʼam (Prov. 15:3). Usta nachalk Egipto, kiwank saʼ xyanq jun li junkabʼal aj Hebreo. Ma kirekʼa ribʼ joʼ jun aj abʼl tenamit? Ma naxkʼoxlahebʼ li xjunkabʼal ut li xtenamit? Joʼkan ajwiʼ, moko kaʼaj tawiʼ aʼan li rixaqil laj Abrán. Chiru jun qʼehil, wiibʼ oxibʼ rehebʼ li xmoos li Jehobʼa li inkʼaʼ xeʼxqʼet ribʼ chiru, naabʼal rixaqil xeʼwank. Abʼan moko aʼin ta chaq li rajom li Jehobʼa (Mat. 19:4-6). Moko nasach ta qachʼool xnawbʼal naq li naʼlebʼ aweʼ kixkʼam chaq li kaqalink ut li xikʼ ilok. Yaal naq li Jehobʼa maajunwa kixsikʼ xyaalal li xpaltil li xʼAgar chiru li xSarái, abʼan kixtaw ru li narekʼa ut li xwanjik.

10. Kʼaru naru naqabʼaanu re xnawbʼalebʼ ru chiʼus li qechpaabʼanel?

¹⁰ Naru naqakʼam qe rikʼin li Jehobʼa naq naqayal xtawbʼal ru li nekeʼxkʼul ebʼ li junchʼol. Joʼkan bʼiʼ, qanawaq ruhebʼ chiʼus li qechpaabʼanel. Chooʼaatinaq rikʼinebʼ naq toj maajiʼ natiklaak li qachʼutam ut naq ak xraqeʼk, choopuktesinq rochbʼenebʼ ut wi naru, kʼaʼut naq inkʼaʼ naqabʼoqebʼ chi waʼak qikʼin? Naq  tqabʼaanu, maare tqakʼe reetal naq jun li hermaan ixq li chanchan naq inkʼaʼ nawulak chiru wank saʼ komonil, li xyaalalil aʼan naq inkʼaʼ naʼelk ru chi aatinak, naq jun li hermaan winq li naabʼal xtumin moko aʼan ta naxkʼe xwankil saʼ li xyuʼam, nakʼehok bʼan chi anchal xchʼool malaj naq jun junkabʼal li waʼlebʼ nawulak saʼebʼ li chʼutam maare yookebʼ xkʼulbʼal li xikʼ ileʼk (Job 6:29). Yaal naq inkʼaʼ tqachʼik qibʼ «yalaq bʼar» (1 Tim. 5:13). Abʼan, makachʼin rusilal naq tqanaw bʼayaq chirixebʼ li qechpaabʼanel ut kʼaʼut naq nekeʼnaʼlebʼak chi joʼkaʼan.

11. Kʼaʼut naq jwal wank xwankil naq ebʼ li cheekel winq teʼxnaw ru chiʼus ebʼ li rechpaabʼanel?

¹¹ Qʼaxal wank xwankil naq ebʼ li cheekel winq teʼxnaw ru ebʼ li rechpaabʼanel. Qilaq li kixkʼul laj Artur jun li cheekel winq li naʼulaʼanink chʼuut. Aʼan ut jun chik li cheekel winq xeʼrulaʼani jun li hermaan ixq li chanchan naq inkʼaʼ naʼelk ru chi aatinak ut inkʼaʼ nawulak chiru wank saʼ komonil. Laj Artur naxchʼolobʼ: «Xqanaw naq wiibʼ oxibʼ chihabʼ ajwiʼ chirix li xsumlajik, kikamk li xbʼeelom. Usta kixkʼul aʼin, aʼan kixkʼut chiru li wiibʼ chi xkoʼ xraabʼal li Jehobʼa. Abʼan anaqwan moko saqenk ta chik naʼilok ut yook xnumsinkil li rahil chʼoolej. Usta joʼkan, li xrahom ut li xpaabʼal chirix li Jehobʼa maajunwa xkehoʼk. Xqakʼe reetal naq naabʼal naru naqatzol rikʼin li chaabʼil eetalil li naxkʼe» (Filip. 2:3). Laj ilol chʼuut aweʼ kixyal xkʼambʼal re rikʼin li Jehobʼa, li naxnaw ruhebʼ li xmoos li inkʼaʼ nekeʼxqʼet ribʼ chiru ut li rahilal li nekeʼxnumsi (Éx. 3:7). Wi ebʼ li cheekel winq nekeʼxnaw ru chiʼus ebʼ li rechpaabʼanel, qʼaxal teʼruuq chi xtenqʼankilebʼ.

12. Kʼaʼut naq kikʼanjelak chiru li xYip Yee xnawbʼal ru chiʼus jun li rechpaabʼanel li wank saʼ li xchʼuut?

¹² Naq tqanaw ru chiʼus junaq li hermaan li naxbʼor qix, inkʼaʼ tana tchʼaʼajkoʼq chiqu xtawbʼal ru li narekʼa. Aʼin tzʼaqal kixkʼul li xYip Yee jun li qechpaabʼanel li wank Asia. Naxseeraqʼi: «Jun li wechpaabʼanel ixq li wank saʼ linchʼuut kaw naʼaatinak chaq. Xinkʼoxla naq inkʼaʼ naʼoxloqʼink. Abʼan, naq xwochbʼeni saʼ li puktesink, xye we naq naxtenqʼa li xnaʼ xyuwaʼ chi kʼayink kar. Tento t-aatinaq chi kaw re naq ebʼ li kristiʼaan teʼloqʼoq». Ut naxye ajwiʼ: «Xchʼolaak chiwu aʼin: re naq tinruuq xtawbʼalebʼ ru li wechpaabʼanel tento naq tinnawebʼ ru chiʼus». Chʼaʼaj xbʼaanunkil aweʼ. Abʼan, naq inkʼaʼ naqakanabʼ xyuʼaminkil li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu re xteebʼal li qachʼool chiqibʼil qibʼ, yooko xkʼambʼal qe rikʼin li Jehobʼa, xbʼaan naq aʼan naxra «chixjunilebʼ» li poyanam (1 Tim. 2:3, 4; 2 Cor. 6:11-13).

13. Joʼ naxye Génesis 19:15, 16, kʼaru xeʼxbʼaanu ebʼ li ánjel naq kibʼayk laj Lot chi elk saʼ li tenamit, ut kʼaʼut?

¹³ Naq ok ok re chi kʼulmank jun li xnimal ru naʼlebʼ saʼ li xyuʼam, laj Lot kibʼayk chi xpaabʼankil li Jehobʼa. Kiʼulaʼaniik xbʼaan wiibʼ li ánjel ut xeʼxye re laj Lot naq tento trisi li xjunkabʼal saʼ li tenamit Sodoma xbʼaan naq okebʼ re xsachbʼal ru (Gén. 19:12, 13). Abʼan, wulajaq chik, laj Lot ut li xjunkabʼal toj wankebʼ ajwiʼ saʼ li rochoch. Joʼkan naq, ebʼ li ánjel xeʼxye wiʼ chik rehebʼ li ok re chi kʼulmank, abʼan «laj Lot toj yo chi xkʼoxlankil», malaj chi bʼayk. Maare tqakʼoxla raj naq laj Lot maakʼaʼ naraj re aʼin malaj inkʼaʼ naʼabʼink. Abʼan li Jehobʼa kixsikʼ chanru xkolbʼalebʼ. Saʼ xkʼabʼaʼ bʼan li «xnimal ruxtaan» ebʼ li ánjel xeʼxchap chi ruqʼ chixjunil li junkabʼal aʼin ut xeʼrisi saʼ li tenamit (taayaabʼasi Génesis 19:15, 16).

14. Kʼaʼut naq li Jehobʼa kixtoqʼobʼa ru laj Lot?

¹⁴ Kʼaʼut naq li Jehobʼa kixtoqʼobʼa ru laj Lot? Maare wank naabʼal xyaalal. Laj Lot inkʼaʼ tana kiraj xkanabʼankil li rochoch xbʼaan naq naxxuwa ru ebʼ li poyanam li wankebʼ chirix li tenamit Sodoom. Abʼan moko kaʼaj tawiʼ aʼan li raaxiikʼ. Maare kixnaw li xeʼxkʼul li wiibʼ chi awabʼej li xeʼtʼaneʼk saʼebʼ li jul li nujenaq chi alquitrán chixkʼatq li naʼajej aʼin, li alquitrán chanchan li semeent, latzlatz ru ut saʼ junpaat naxchap xxamlel (Gén. 14:8-12). Kiʼok tana ajwiʼ xkʼaʼuxl chirix li rixaqil ut ebʼ li xrabʼin. Bʼihom ajwiʼ, joʼkan naq maare jwal chʼinaʼus chaq li rochoch (Gén. 13:5, 6). Yaal, maajun rehebʼ li naʼlebʼ aweʼ tixbʼaanu raj naq inkʼaʼ t-abʼinq saʼ junpaat chiru li Jehobʼa. Abʼan li Yos inkʼaʼ kixkʼe saʼ ru li xpaltil laj Lot, kixye bʼan naq «tiik xchʼool» (2 Ped. 2:7, 8).

15. Kʼaru raj tento tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tqawechʼ rix junaq li poyanam?

¹⁵ Miqawechʼ rix junaq li poyanam saʼ xkʼabʼaʼ li naxbʼaanu, qakʼehaq bʼan qachʼool chi xtawbʼal ru li narekʼa. Li xVerónica jun aj Testiiw re li Jehobʼa li nachalk Europa kixyal xbʼaanunkil aʼin. Naxye: «Wank chaq jun li hermaan ixq chanchan naq junelik katzkatz rix. Inkʼaʼ nawulak chaq chiru wank saʼ komonil. Wank sut, xkʼe inxiw raatinankil. Abʼan xinkʼoxla naq wi traj laaʼinin, us raj naq wanq  junaq wamiiw. Joʼkan naq xinpatzʼ re chanru narekʼa ribʼ, ut inkʼaʼ raj nawoybʼeni naq tixseeraqʼi we chixjunil li narekʼa. Anaqwan jwal nintaw chik ru li narekʼa».

16. Kʼaʼut us raj naq tqapatzʼ re li Jehobʼa naq chooxtenqʼaq chi xtawbʼalebʼ ru chiʼus li junchʼol?

¹⁶ Kaʼajwiʼ li Jehobʼa naxtaw ru chi tzʼaqal re ru chanru naqekʼa qibʼ (Prov. 15:11). Joʼkan naq qapatzʼaq re naq chooxtenqʼaq chi rilbʼal li naril chirixebʼ li junchʼol ut chi xnawbʼal chanru tooruuq xtoqʼobʼankilebʼ ru. Li tijok kitenqʼank re li xʼAnzhela jun li qechpaabʼanel chi xtawbʼalebʼ ru chiʼus li junchʼol. Jun li rechpaabʼanel ixq li wank saʼ li xchʼuut qʼaxal chʼaʼaj chaq aatinak rikʼin. Li xʼAnzhela naxye: «Moko kichʼaʼajkoʼk traj chiwu xwechʼbʼal rix ut inkʼaʼ raatinankil. Abʼan xinpatzʼ re li Jehobʼa naq chinxtenqʼaq chi rekʼankil li narekʼa li hermaan». Ma kisumeek li xtij? Li xʼAnzhela naxchʼolobʼ: «Saʼ jun kutan, xooʼelk chi puktesink qakabʼichal ut moqon xooseeraqʼik chiru naabʼal hoor. Xinkʼe inchʼool chi rabʼinkil saʼ tuulanil. Anaqwan qʼaxal ninra ut nawaj xtenqʼankil».

17. Kʼaru tento tqakʼe qaqʼe chi xbʼaanunkil?

¹⁷ Inkʼaʼ naru tqasikʼ anihebʼ li hermaan tqatoqʼobʼa ruhebʼ. Chixjunilebʼ wankebʼ xchʼaʼajkilal, joʼ laj Jonás, laj Elías, li xʼAgar ut laj Lot. Wank sut yal xchʼina junesebʼ xeʼxsikʼ xchʼaʼajkilal. Abʼan, ani qe laaʼo inkʼaʼ kixchʼik ribʼ saʼ chʼaʼajkilal junsutaq? Joʼkan utan, peʼyaal naq wank xyaalal naq li Jehobʼa nokooxtaqla chi xtawbʼal qu chiqibʼil qibʼ? (1 Ped. 3:8). Naq naqapaabʼ li taql aʼin, nokootzʼaqonk re naq wanq li junajil saʼ xyanq chixjunilebʼ li qechpaabʼanel li jalan jalanq xwanjikebʼ ut xtenamitebʼ. Joʼkan bʼiʼ, qakʼehaq qachʼool chirixebʼ li qechpaabʼanel ut qatoqʼobʼaaq ruhebʼ.