NAʼLEBʼ RE TZOLOK 36
Miqakʼe xtzʼaqobʼ li qiiq
«Qisihaq chiqix chixjunil li iiq […], ut kawaq qachʼool chi aanilak saʼ li bʼe xaqabʼanbʼilo wiʼ» (HEB. 12:1).
BʼICH 7 Li Jehobʼa aʼan linkawilal
RUʼUJIL LI TZOLOM a
1. Joʼ naxye Hebreos 12:1, kʼaru tento tqabʼaanu re xraqbʼal li aanilak chirix li yuʼam?
LI RAATIN li Yos naxye naq joʼ aj paabʼanel wanko saʼ jun li nimla aanilak. Kaʼajwiʼ li teʼxraq li aanilak teʼxtaw li junelik yuʼam (2 Tim. 4:7, 8). Qakʼehaq qachʼool re aanilak xbʼaan naq nachʼ wanko re xraqbʼal li aanilak. Li apóstol Pablo li kixraq li aanilak chirix li yuʼam, kixjultika kʼaru tooxtenqʼa re naq tqaqʼax ru. Kixye: «Qisihaq chiqix chixjunil li iiq […], ut kawaq qachʼool chi aanilak saʼ li bʼe xaqabʼanbʼilo wiʼ» (taayaabʼasi Hebreos 12:1).
2. Kʼaru kiraj xyeebʼal laj Pablo naq kixye «qisihaq chiqix chixjunil li iiq»?
2 Kʼaru naraj xyeebʼal ebʼ li aatin «qisihaq chiqix chixjunil li iiq»? Li apóstol Pablo moko kixye ta naq maajun li iiq tqakʼam kixye bʼan naq tqatzʼeq chixjunil iiq li moko aajel ta ru riiqankil. Ebʼ li iiq aʼin naxbʼaanu naq saʼ xyaalal tooʼaanilaq ut nokooxlubʼtesi. Re naq inkʼaʼ tqakanabʼ aanilak, tento naq tqakʼe reetal wi yooko riiqankil junaq li iiq li moko aajel ta ru naq tqakʼam ut tqakanabʼ. Abʼan wankebʼ li iiq li jwal aajel ru naq tqakʼam ut maajunwa tqakanabʼ. Wi tqabʼaanu raj, tooʼeʼrisi saʼ li aanilak (2 Tim. 2:5). Qilaq chirix kʼaru yooko chi aatinak.
3. a) Joʼ naxye Gálatas 6:5, kʼaru tento triiqani jun laj paabʼanel? b) Kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin ut kʼaʼut?
3 (Taayaabʼasi Gálatas 6:5). Saʼ li raqal aʼin li apóstol Pablo kixye naq «li junjunq tento tixkʼam li riiq». Chirix kʼaru yook chi aatinak? Chirix li qakʼanjel li naqabʼaanu chiru li Yos ut maaʼani chik truuq xkʼambʼal saʼ qakʼabʼaʼ. Saʼ li tzolom aʼin tqil bʼar wank wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen xkʼambʼal ut li tooxtenqʼa chi xkʼambʼal. Joʼkan ajwiʼ, tooʼaatinaq chirix wiibʼ oxibʼ li iiq li moko aajel ta ru xkʼambʼal ut kʼaru tento tqabʼaanu re xkanabʼankil. Aajel ru naq moko tqakʼe ta xkomon li qiiq ut tqakʼam kaʼajwiʼ li naʼajmank, chi joʼkan tqaraq li aanilak ut tqataw li junelik yuʼam.
LI IIQ LI TENTO TQAKʼAM
4. Kʼaʼut naq moko aal ta riiqankil li xqayeechiʼi naq xqaqʼaxtesi li qayuʼam chiru li Jehobʼa? (Chaawil ebʼ li jalam u).
4 Li xqayeechiʼi naq xqaqʼaxtesi li qayuʼam chiru li Jehobʼa. Naq xqaqʼaxtesi li qayuʼam chiru li Jehobʼa, xqayeechiʼi re naq tqaloqʼoni ru ut tqabʼaanu li rajom. Ut tento naq tqabʼaanu li xqayeechiʼi re. Usta jwal kaw li kʼanjel aʼin, xqʼaxtesinkil li qayuʼam chiru li Jehobʼa moko jun ta li nimla iiq. Kʼaʼut? Xbʼaan naq li Jehobʼa xooxyobʼtesi re xbʼaanunkil li rajom (Apoc. 4:11). Kixbʼaanu naq t-alaaq saʼ qachʼool xnawbʼal ru ut xloqʼoninkil ru ut xooxyobʼtesi joʼ xjalam u. Joʼkan naq tooruuq jilok chixkʼatq ut xyalbʼal xsahil naq naqabʼaanu li rajom (Sal. 40:9). Ut moko kaʼaj tawiʼ aʼan naq naqabʼaanu li nawulak chiru li Jehobʼa ut naq naqakʼam qe rikʼin li Ralal, sa naqekʼa qibʼ (Mat. 11:28-30).
5. Kʼaru tatxtenqʼa re xbʼaanunkil li xaayeechiʼi re li Jehobʼa naq xaaqʼaxtesi laayuʼam re? (1 Juan 5:3).
5 Kʼaru tatxtenqʼa re xkʼambʼal li iiq aʼin? Xbʼeen, kawresi laarahom chirix li Jehobʼa. Wi nakaakʼoxla li ak xbʼaanu chaawix ut li osobʼtesihom li taakʼul saʼ li kutan chalkebʼ re, tkʼiiq laarahom chirix. Ut wi qʼaxal taara li Jehobʼa moko tchʼaʼajkoʼq ta chaawu abʼink chiru. Taakʼe reetal naq li xchaqʼrabʼ moko aʼan ta jun li iiq li chʼaʼaj riiqankil (taayaabʼasi 1 Juan 5:3). Xkabʼ, kʼam aawe rikʼin li Jesús. Li Jesús kiruuk xbʼaanunkil li rajom li Yos xbʼaan naq kitijok re xpatzʼbʼal xtenqʼ ut junelik kixjultika li xqʼajkamunkil (Heb. 5:7; 12:2). Joʼ li Jesús, tzʼaama re li Jehobʼa naq tixkʼe laametzʼew ut jultika laawoybʼenihom chirix li junelik yuʼam. Wi nakaakawresi laarahom chiru li Jehobʼa ut nakaakʼam aawe rikʼin li Ralal, tatruuq xbʼaanunkil li xaayeechiʼi re li Jehobʼa naq xaaqʼaxtesi laayuʼam chiru.
6. Kʼaʼut tento tqabʼaanu li tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen rikʼin li qajunkabʼal? (Chaawil ebʼ li jalam u).
6 Li tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen rikʼin li qajunkabʼal. Re naq tqasikʼ li junelik yuʼam, tento tqara li Jehobʼa ut li Jesús qʼaxal wiʼ chik chiruhebʼ li qajunkabʼal (Mat. 10:37). Abʼan aʼin moko naraj ta xyeebʼal naq inkʼaʼ chik tqabʼaanu li tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen saʼ li qajunkabʼal. Wi naqaj xsahobʼresinkil xchʼool li Jehobʼa ut li Jesús, tento tqabʼaanu li tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen rikʼin li qajunkabʼal (1 Tim. 5:4, 8). Wi naqabʼaanu sahaq qachʼool. Li Jehobʼa naxnaw naq ebʼ li junkabʼal chaabʼil teʼwanq wi li bʼeelomej ut li ixaqilbʼej junelik nekeʼxra ribʼ ut nekeʼroxloqʼi chiribʼilebʼ ribʼ, wi li naʼbʼej yuwaʼbʼej nekeʼxra ut nekextij li ralal xkʼajol ut wi li alal kʼajolbʼej nekeʼabʼink chiru li xnaʼ xyuwaʼ (Efes. 5:33; 6:1, 4).
7. Kʼaru ttenqʼanq aawe chi xbʼaanunkil li tenebʼanbʼil saʼ aabʼeen saʼ laajunkabʼal?
7 Kʼaru tatxtenqʼa re xkʼambʼal li iiq aʼin? Maakʼaʼ naxye kʼaru tenebʼanbʼil saʼ aabʼeen xbʼaanunkil saʼ laajunkabʼal, kʼojobʼ aachʼool rikʼin li naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu. Moko kaʼaj tawiʼ taabʼaanu li nakaakʼoxla naq us, li kʼaynaqebʼ xbʼaanunkil saʼ laasutam malaj li nekeʼxye ebʼ li wankebʼ xnawom saʼ ruuchichʼochʼ (Prov. 24:3, 4). Oksi ebʼ li qatasal hu, xbʼaan naq aran taataw laatenqʼ chirix chanru xyuʼaminkil li naʼlebʼ li naxkʼe aawe li Jehobʼa. Jun eetalil, saʼ li qanaʼaj jw.org wank naabʼal li tenqʼ choʼq re li sumsukebʼ, li yuwaʼbʼej ut ebʼ li saaj re xnawbʼal chanru xqʼaxbʼal ebʼ li chʼaʼajkilal. b Kʼe aachʼool chi xyuʼaminkil li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu usta kaʼajwiʼ laaʼat nakatbʼaanunk re. Taakʼe reetal naq tixtaw rusilal chixjunil laajunkabʼal ut li Jehobʼa tatrosobʼtesi (1 Ped. 3:1, 2).
8. Chanru tooxchʼaʼajki li tqasikʼ xbʼaanunkil saʼ li qayuʼam?
8 Li naqakʼul saʼ xkʼabʼaʼ li naqasikʼ xbʼaanunkil. Xsikʼbʼal kʼaru tqabʼaanu saʼ li qayuʼam aʼan jun li maatan kʼebʼil qe xbʼaan li Jehobʼa. Ut aʼan naraj naq tqataw rusilal rikʼin li kʼaru tqasikʼ xbʼaanunkil, abʼan inkʼaʼ nokooxkol chiru li chʼaʼajkilal li tqakʼul wi inkʼaʼ us li xqasikʼ xbʼaanunkil (Gál. 6:7, 8). Joʼkan naq naqakʼulubʼa li naqakʼul xbʼaan naq inkʼaʼ us li xqasikʼ xbʼaanunkil, moko us ta li xqaye malaj saʼ junpaat naqabʼaanu junaq li kʼanjel. Wank sut tqekʼa naq laaʼo wank qe ut moko sa ta chik wank li qachʼool ut li qakʼaʼuxl. Xnawbʼal naq li junjunq tixkʼam li riiq rikʼin li tixsikʼ xbʼaanunkil, naxbʼaanu naq tqaye wi xoomaakobʼk, tqajal li qanaʼlebʼ ut tqakʼe qachʼool re naq inkʼaʼ chik tqabʼaanu. Chi joʼkan junelik toowanq saʼ xbʼehil li junelik yuʼam.
9. Kʼaru tatxtenqʼa wi inkʼaʼ us li xaasikʼ xbʼaanunkil? (Chaawil ebʼ li jalam u).
9 Kʼaru tatxtenqʼa re xkʼambʼal li iiq aʼin? Kʼulubʼa naq inkʼaʼ chik nakatruuk xjalbʼal li xaasikʼ xbʼaanunkil. Mixik aachʼool chi xkʼoxlankil li naʼlebʼ aʼan, michʼinaak laachʼool rikʼin li xaabʼaanu, maaye naq ebʼ li junchʼol wankebʼ re chi moko taasikʼ xyaalal li xaabʼaanu. Li us taabʼaanu aʼan xkʼebʼal reetal naq xatpaltoʼk ut bʼaanu chixjunil li wank saʼ aawuqʼ re xjalbʼal laawanjik. Wi ra aachʼool xbʼaan li xaabʼaanu, kubʼsi aawibʼ ut tijon chiru li Jehobʼa, kʼulubʼa naq xatpaltoʼk ut tzʼaama xkuybʼal laamaak re li Jehobʼa (Sal. 25:11; 51:5, 6). Wi wank ani xaatochʼ xchʼool, patzʼ xkuybʼal aamaak chiru. Ut wi naʼajmank, sikʼ laatenqʼ rikʼinebʼ li cheekel winq (Sant. 5:14, 15). Tzol aanaʼlebʼ rikʼin li xaabʼaanu ut yal aaqʼe re naq inkʼaʼ chik taabʼaanu. Chʼolchʼooq chaawu naq li Jehobʼa tatxtenqʼa ut truxtaana aawu (Sal. 103:8-13).
EBʼ LI IIQ LI TENTO TQAKANABʼ
10. Kʼaʼut jun nimla iiq xsikʼbʼal li inkʼaʼ nokooruuk xbʼaanunkil? (Gálatas 6:4).
10 Xsikʼbʼal li inkʼaʼ nokooruuk xbʼaanunkil. Moko us ta naq tqajuntaqʼeeta qibʼ rikʼinebʼ li junchʼol xbʼaan naq tqekʼa naq aʼin jun li iiq (taayaabʼasi Gálatas 6:4). Wi kʼaynaqo xbʼaanunkil aʼin, naru naq twanq li kaqalink ut pleetik saʼ qayanq (Gál. 5:26). Wi naqayal qaqʼe chi xbʼaanunkil li nekeʼxbʼaanu ebʼ li junchʼol, naru naq tqabʼaanu li moko wank ta saʼ quqʼ. Kʼoxla aʼin: li Santil Hu naxye naq «li inkʼaʼ naxkʼul li kʼaru naroybʼeni, narahoʼk xchʼool» (Prov. 13:12). Joʼkan naq naru naq narahoʼk qachʼool naq inkʼaʼ naqataw li naqaj xbʼaanunkil. Ut aʼin tixbʼaanu naq maakʼaʼaq chik li qametzʼew ut tkehoʼq li qapaabʼal (Prov. 24:10).
11. Kʼaru tatxtenqʼa re naq inkʼaʼ taasikʼ li inkʼaʼ nakatruuk xbʼaanunkil?
11 Kʼaru ttenqʼanq aawe chi risinkil li moko tenebʼanbʼil saʼ aabʼeen? Maabʼaanu li inkʼaʼ naxpatzʼ aawe li Jehobʼa xbʼaan naq aʼan maajunwa tixpatzʼ aawe junaq li naʼlebʼ li inkʼaʼ nakatruuk xbʼaanunkil (2 Cor. 8:12). Kʼojobʼ aachʼool xbʼaan naq li Jehobʼa maajunwa nakatxjuntaqʼeeta rikʼinebʼ li junchʼol (Mat. 25:20-23). Aʼan naroxloqʼi li nakaabʼaanu: naq chi anchal aachʼool nakatkʼanjelak chiru, naq tiik aachʼool ut naq wank aakuyum. Li kubʼsink ibʼ tatxtenqʼa re naq taakʼe reetal li inkʼaʼ chik nakatruuk xbʼaanunkil xbʼaan laachihabʼ, laakawilal ut laawanjik. Kʼam aawe rikʼin laj Barzilái ut maakʼulubʼa junaq li kʼanjel wi nakaakʼe reetal naq maakʼaʼ chik laakawilal (2 Sam. 19:35, 36). Malaj kʼam aawe rikʼin laj Moisés, kʼulubʼa laatenqʼ ut kanabʼ naq jalan chik ttenqʼanq aawe (Éx. 18:21, 22). Wi nakaakubʼsi aawibʼ, inkʼaʼ taasikʼ li inkʼaʼ nakatruuk xbʼaanunkil li trisi laametzʼew re kʼanjelak chiru li Jehobʼa.
12. Ma laaʼo wank qe naq moko us ta li nekeʼxsikʼ xbʼaanunkil ebʼ li junchʼol?
12 Naq naqekʼa naq laaʼo wank qe naq ebʼ li junchʼol moko us ta nekeʼxsikʼ xbʼaanunkil saʼ li xyuʼam. Inkʼaʼ nokooruuk xyeebʼal rehebʼ li junchʼol li kʼaru teʼxsikʼ xbʼaanunkil saʼ li xyuʼam chi moko xkolbʼalebʼ chiru li rahilal li nekeʼxtaw saʼ xkʼabʼaʼ naq moko us ta xeʼnaʼlebʼak. Maare jun li alalbʼej naxkanabʼ li Jehobʼa ut aʼin naxbʼaanu naq ebʼ li yuwaʼbʼej kʼajoʼ teʼrahoʼq saʼ xchʼool. Abʼanan, li naʼbʼej yuwaʼbʼej li nekeʼxkʼoxla naq aʼanebʼ wankebʼ re naq li ralal moko us ta kixsikʼ xbʼaanunkil, nekeʼxkʼe jun nimla iiq saʼ xbʼeenebʼ ut li Jehobʼa inkʼaʼ naraj naq teʼxbʼaanu aʼin (Rom. 14:12).
13. Kʼaru truuq xbʼaanunkil jun li yuwaʼbʼej wi li ralal moko us ta kixsikʼ xbʼaanunkil?
13 Kʼaru ttenqʼanq aawe chi risinkil li moko tenebʼanbʼil saʼ aabʼeen? Jultika naq li Jehobʼa naxkanabʼ naq li junjunq tixsikʼ kʼaru xbʼaanunkil saʼ li xyuʼam, joʼ kʼanjelak chiru malaj inkʼaʼ. Joʼkan ajwiʼ li Jehobʼa naxnaw naq moko tzʼaqal ta re ru laayuʼam. Kaʼajwiʼ naraj naq taakʼe aachʼool re wank joʼ jun chaabʼil yuwaʼbʼej ut wi laawalal naxkanabʼ li yaal aʼan wank re, moko laaʼat ta (Prov. 20:11). Usta joʼkan, maare junelik taakʼoxla bʼar xatpaltoʼk joʼ yuwaʼbʼej. Ye re li Jehobʼa chanru nakaawekʼa aawibʼ ut patzʼ xkuybʼal aamaak chiru. Aʼan naxnaw naq inkʼaʼ nakatruuk xjalbʼal li xkʼulmank. Joʼkan ajwiʼ li Jehobʼa inkʼaʼ naxpatzʼ aawe naq taakol laawalal chiru li rahilal li tixkʼul xbʼaan li kixsikʼ xbʼaanunkil. Abʼan jultika naq wi laawalal naxkʼe xchʼool chi sutqʼiik rikʼin li Jehobʼa, aʼan tixkʼul chi anchal xchʼool (Luc. 15:18-20).
14. Kʼaʼut inkʼaʼ qʼaxal tqakʼoxla rix li qamaak?
14 Naq qʼaxal naqakʼoxla rix li qamaak. Ak re naq narahoʼk qachʼool naq nokoomaakobʼk. Abʼan, wi qʼaxal narahoʼk qachʼool xbʼaan li maak li xqabʼaanu, aʼin chanchan jun li nimla iiq ut li Jehobʼa inkʼaʼ naraj naq tqakʼam, tento bʼan tqisi saʼ qabʼeen. Chanru naqanaw wi qʼaxal naqakʼoxla rix li qamaak? Wi xqaye li qamaak ut xqayotʼ li qachʼool ut xqajal qanaʼlebʼ, chʼolchʼo chiqu naq li Jehobʼa ak xkuy qamaak (Hech. 3:19). Wi ak xqabʼaanu li naʼlebʼ aʼin, li Jehobʼa moko naraj ta naq tnumtaaq li xrahil qachʼool, xbʼaan naq naxnaw naq aʼin naru tooxrahobʼtesi (Sal. 31:11). Wi naqakanabʼ naq li xrahil qachʼool tooxrahobʼtesi, maare toolubʼq ut tqakanabʼ xsikʼbʼal li junelik yuʼam (2 Cor. 2:7).
15. Kʼaru tatxtenqʼa wi qʼaxal nakaakʼoxla rix li maak li xaabʼaanu? (1 Juan 3:19, 20; chaawil ebʼ li jalam u).
15 Kʼaru ttenqʼanq aawe chi risinkil li moko tenebʼanbʼil saʼ aabʼeen? Wi qʼaxal nakaakʼoxla rix li maak li xaabʼaanu, kʼe aachʼool chirix naq li Jehobʼa kixkuy laamaak (Sal. 130:4). Li Jehobʼa naxye re li naxyotʼ xchʼool: «Inkʼaʼ chik tjultikoʼq we li xmaaʼusilalebʼ» (Jer. 31:34). Aʼin naraj xyeebʼal naq li Jehobʼa naxkuy aamaak, inkʼaʼ chik naxjultika li xaabʼaanu. Yaal, li maak naxkʼam chaq rahilal, abʼan aʼin moko naraj ta xyeebʼal naq li Jehobʼa inkʼaʼ kixkuy aamaak. Ut wi anaqwan moko nakatruuk ta xbʼaanunkil jun li kʼanjel saʼ li chʼuut xbʼaan li xaabʼaanu, michʼinaak aachʼool. Li Jehobʼa inkʼaʼ chik naxjultika laamaak..., kʼaʼut inkʼaʼ ajwiʼ nakaabʼaanu laaʼat? (Taayaabʼasi 1 Juan 3:19, 20).
AANILAQO RE NAQ TQAKʼUL LI MAATAN
16. Joʼebʼ li nekeʼaanilak, kʼaru chʼolchʼooq chiqu?
16 Re xkʼulbʼal li junelik yuʼam, aajel ru naq tqayuʼami li naʼlebʼ aʼin: «Aanilanqex bʼiʼ re naq toxeekʼul leemaatan» (1 Cor. 9:24). Re naq tqechani li junelik yuʼam, tento naq chʼolchʼooq chiqu, kʼaru tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen ut kʼaru inkʼaʼ. Saʼ li tzolom aʼin xqil wiibʼ oxibʼ li eetalil, abʼan wankebʼ xkomon. Li Jesús kixye naq truuq naq t-aaloʼq li qachʼool xbʼaan li numwaʼak, li kalaak ut xkʼoxlankil rix li qayuʼam (Luc. 21:34). Wank jalan jalanq li raqal re li Santil Hu li tooxtenqʼa re rilbʼal kʼaru tqachaabʼilobʼresi saʼ li qayuʼam re aanilak choʼq re li junelik yuʼam.
17. Kʼaʼut chʼolchʼo chiqu naq tqechani li aanilak choʼq re li junelik yuʼam?
17 Chʼolchʼo chiqu naq tqechani li aanilak re li junelik yuʼam xbʼaan naq li Jehobʼa tooxtenqʼa re naq tqakuy toj saʼ rosoʼjik (Is. 40:29-31). Joʼkan naq matlubʼk. Kʼam aawe rikʼin li apóstol Pablo, li kixbʼaanu chixjunil li wank saʼ ruqʼ re rechaninkil li maatan (Filip. 3:13, 14). Maaʼani naru naʼaanilak saʼ aakʼabʼaʼ, abʼan rikʼin xtenqʼ li Jehobʼa tat-elq chiʼubʼej. Aʼan tatxtenqʼa rikʼin li iiq li tento taakʼam ut chi xkanabʼankil li moko naʼajmank ta (Sal. 68:20). Taaqʼax ru li aanilak aʼin rikʼin kuyum ut rikʼin xtenqʼ li Jehobʼa.
BʼICH 67 «Chapuktesi li Aatin»
a Li tzolom aʼin tooxtenqʼa re naq tooʼaanilaq saʼ xbʼehil li yuʼam. Naq tootzʼaqonq saʼ li aanilak aʼin tento tqakʼam wiibʼ oxibʼ li iiq malaj kʼanjel, jun eetalil xyuʼaminkil li xqayeechiʼi naq xqaqʼaxtesi li qayuʼam chiru li Jehobʼa, xbʼaanunkil li tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen saʼ li qajunkabʼal ut xkʼulubʼankil li tqakʼul saʼ xkʼabʼaʼ li xqasikʼ xbʼaanunkil. Abʼan wank li iiq li tento tqakanabʼ xbʼaan naq naxbʼaanu naq saʼ xyaalal tooʼaanilaq. Saʼ li tzolom aʼin tqil wiibʼ oxibʼ rehebʼ.
b Saʼ jw.org naru taataw ebʼ li naʼlebʼ aʼin «Li sumlaak ut li junkabʼal» «Ebʼ li saaj». Junjunq li naʼlebʼ choʼq rehebʼ li sumsukebʼ aʼan aʼin: «Ebʼ li junkabʼal sahebʼ xchʼool: Kʼanjelak saʼ junajil»; «Chanru tatwanq saʼ usilal rikʼinebʼ laakomon» choʼq rehebʼ li yuwaʼbʼej, «Chanru xtijbʼalebʼ li kokʼal»; «Xtawbʼal li sahil chʼoolejil usta wank li chʼaʼajkilal» ut choʼq rehebʼ li saaj «Kʼaru li chʼaʼajkilal taataw wi tathobʼoq?»; «Chanru ninʼilok?».