1, 2. a) Kʼaru xqil saʼ li xbʼeen tzolom? b) Kʼaru tqatzʼil rix saʼ li tzolom aʼin?

SAʼ LI xbʼeen tzolom, xqatzʼil rix junjunq li naʼlebʼ saʼ li tasal 19 re li hu Levítico li tkʼanjelaq chiqu. Saʼ li raqal 3 li Jehobʼa kixye rehebʼ laj Israel naq teʼroxloqʼi li xnaʼ xyuwaʼ. Ut xqil ajwiʼ naq tooruuq xyuʼaminkil li naʼlebʼ aʼin naq naqakʼe rehebʼ li naʼajmank chiruhebʼ, chirix li nekeʼrekʼa, ut saʼ li xpaabʼal. Saʼ li raqal ajwiʼ aʼan, li Yos kixjultika re li xtenamit naq tento teʼroxloqʼi li sábado. Usta laaʼo moko wanko ta rubʼel xwankil li chaqʼrabʼ aʼan, abʼan xqatzol jun li naʼlebʼ: naq rajlal tqakʼe qahoonal chirix li qakʼanjel chiru li Yos. Chi joʼkan, tqakʼutbʼesi naq yooko xkʼebʼal qachʼool chi wank saʼ saantilal joʼ nayeemank saʼ Levítico 19:2 ut 1 Pedro 1:15.

² Saʼ li tzolom aʼin, toj yooko xtzʼilbʼal rix li tasal 19 re li hu Levítico. Chanru naxkʼut chiqu li tasal aʼin re naq chaabʼilaqo rikʼin li wankebʼ junaq xrahilal saʼ li xjunxaqalil, naq inkʼaʼ toobʼalaqʼiq saʼ li yakok ut naq tqarahebʼ li qas qiitzʼin? Xbʼaan naq naqaj wank saʼ saantilal joʼ li Yos, qilaq kʼaru naru tqatzol.

3, 4. Joʼ naxchʼolobʼ saʼ Levítico 19:14, chanru teʼileʼq ebʼ li mutzʼ ut ebʼ li tzʼap xik?

³ (Taayaabʼasi Levítico 19:14). Li Jehobʼa kiraj naq ebʼ laj kʼanjel chiru chaabʼilaqebʼ rikʼin li wankebʼ junaq xrahilal saʼ li xjunxaqalil. Kixye rehebʼ laj Israel naq inkʼaʼ  teʼxmaajewa junaq li tzʼap xik, maare rikʼin xrahobʼtesinkil malaj xbʼaanunkil re junaq li rahilal. Nimla maak raj xbʼaanunkil aʼin! Inkʼaʼ raj truuq xkolbʼal ribʼ xbʼaan naq inkʼaʼ trabʼi li tyeemanq re.

⁴ Saʼ li raqal 14 li Yos kixye ajwiʼ re li xtenamit: «Maakʼe xtichkʼobʼaal li mutzʼ». Jun li tasal hu naxye aʼin chirixebʼ li wankebʼ junaq xrahilal saʼ li xjunxaqalil: «Saʼ li najter Oriente Medio, ebʼ li kristiʼaan nekeʼxrahobʼtesihebʼ chaq». Maare junaq li kristiʼaan tixkʼe li xtichkʼobʼal re naq ttʼaneʼq malaj re xseʼenkil. Maaʼusilal tzʼaqal aʼin! Rikʼin li chaqʼrabʼ li natawmank saʼ Levítico 19:14, li Jehobʼa kixtenqʼa li xtenamit re naq teʼxtoqʼobʼa ru li wankebʼ xrahilal saʼ li xjunxaqalil.

5. Chanru tooruuq xtoqʼobʼankil ru li wankebʼ xrahilal saʼ li xjunxaqalil?

⁵ Li Jesús kixtoqʼobʼa ru li wankebʼ chaq xrahilal saʼ li xjunxaqalil. Qajultikaq li kixye re laj Juan, laj Kubʼsihomhaʼ: «Ebʼ li mutzʼ nekeʼilok ut ebʼ li yeq nekeʼbʼeek, ebʼ li saqlep rix nekeʼkʼirtasiik ut ebʼ li tzʼap xik nekeʼabʼink, ebʼ li kamenaq nekeʼajk ru». Naq keʼril li sachbʼachʼoolej li kixbʼaanu li Jesús, «chixjunil li tenamit [...] keʼxkʼe xloqʼal li Yos» (Luc. 7:20-22; 18:43). Joʼ aj paabʼanel naqakʼam qe rikʼin li Jesús, chaabʼil qanaʼlebʼ, nokootoqʼobʼank u ut wank qakuyum rikʼinebʼ li wankebʼ xrahilal saʼ li xjunxaqalil. Yaal, li Jehobʼa moko kixkʼe ta qawankil re xbʼaanunkil li sachbʼachʼoolej. Abʼan kixkʼe li maatan qe re xkʼambʼal jun chaabʼil esilal rehebʼ li mutzʼ saʼ li xpaabʼal ut saʼ li xjunxaqalil: naq chi seebʼ twanq jun chʼinaʼusil naʼajej arin saʼ li Ruuchichʼochʼ bʼarwiʼ maaʼani chik tyajerq ut us wanqebʼ saʼ li xpaabʼal (Luc. 4:18). Li esil aʼin ak yook xbʼaanunkil naq naabʼalebʼ teʼxkʼe xloqʼal li Yos.

6. Chanru nokooxtenqʼa li tasal 19 re Levítico chi xtawbʼal ru li Lajeebʼ chi Chaqʼrabʼ?

⁶ Junjunq li raqal re li tasal 19 re Levítico naxkʼe xkomon chik li naʼlebʼ re xtawbʼal ru li nayeemank saʼ li Lajeebʼ chi Chaqʼrabʼ.  Li xwaqxaq chaqʼrabʼ naxye: «Mat-elqʼak» (Éx. 20:15). Maare anihaq tixkʼoxla naq yook chi xpaabʼankil li chaqʼrabʼ xbʼaan naq moko naxchap ta li maawaʼ re. Abʼan maare yook chi elqʼak rikʼin jalan chik li naʼlebʼ.

7. Chan raj ru tixqʼet jun aj yakonel li xwaqxaq chaqʼrabʼ?

⁷ Jun laj yakonel maare tixye naq maajunwa nakanaak rikʼin li maawaʼ re. Abʼan, ma yaal tawiʼ naq inkʼaʼ nabʼalaqʼik? Saʼ Levítico 19:35, 36, li Jehobʼa kixye: «Mexbʼalaqʼik saʼ li bʼisok chi kʼaam, chi peex ut rikʼin metzʼew. Tento naq texʼoksinq bʼislebʼ li tzʼaqal nabʼisok». Jun aj yakonel yooq raj chi elqʼak wi troksi li bʼislebʼ li moko tzʼaqal ta re ru naq tkʼayinq. Chʼolchʼo ru nakanaak aʼin naq natzʼilmank rix jalan chik li raqal re li tasal 19 re Levítico.

8. Chanru kixtenqʼahebʼ laj judiiy Levítico 19:11-13 chi xyuʼaminkil li xwaqxaq chaqʼrabʼ ut, chanru nokooxtenqʼa anaqwan?

⁸ (Taayaabʼasi Levítico 19:11-13). Saʼ Levítico 19:11 naxye: «Mexʼelqʼak». Li raqal 13 naxkʼut naq li naʼelqʼak yook ajwiʼ chi bʼalaqʼik saʼ li yakok naq naxye: «Maarahobʼtesi laawas aawiitzʼin chi moko chamaqʼ li kʼaru wank re». Joʼkan naq, li ani nabʼalaqʼik saʼ li yakok malaj saʼ li xkʼanjel, yook chi elqʼak. Li xwaqxaq chaqʼrabʼ naxye naq moko us ta elqʼak, abʼan li kʼaru naxye li hu Levítico, kixtenqʼahebʼ laj Israel chi xtawbʼal ru chanru teʼruuq xyuʼaminkil li naʼlebʼ li natawmank saʼ li chaqʼrabʼ aʼan. Us naq tqakʼoxla rix chanru naril li Jehobʼa li bʼalaqʼik ut li elqʼak. Qakʼoxlaq aʼin: «Joʼ naxye saʼ Levítico 19:11-13, ma wank kʼaru tento tinjal naq ninyakok malaj saʼ linkʼanjel?».

9. Chanru kixtenqʼahebʼ laj kʼanjel li chaqʼrabʼ li natawmank saʼ Levítico 19:13?

⁹ Wi jun laj paabʼanel nayakok, wank jun chik li naʼlebʼ bʼarwiʼ tento tixkʼe reetal ma inkʼaʼ yook chi bʼalaqʼik. Levítico 19:13 naxye: «Chatoj laj kʼanjel chawu tzʼaqal saʼ xqʼehil, ut maakanabʼ toj re wulaj». Saʼ xkutankilebʼ laj Israel, li xkʼihalil li poyanam nekeʼxkʼanjela ru li chʼochʼ, ut li nekeʼkʼanjelak joʼ moos nekeʼtojeʼk naq naraqeʼk li kutan. Wi jun laj kʼanjel inkʼaʼ natojeʼk saʼ xraqik li kutan, maakʼaʼaq raj xtumin re xchʼolaninkil li xjunkabʼal. Li Jehobʼa kixchʼolobʼ: «Aʼan nebʼaʼ ut naraj ru li xtojbʼal re xnumsinkil li kutan» (Deut. 24:14, 15; Mat. 20:8).

10. Kʼaru naqatzol saʼ Levítico 19:13?

¹⁰ Saʼebʼ li qakutan, naabʼalebʼ yal nekeʼtojeʼk jun malaj wiibʼ sut chiru li po, moko wulaj wulaj ta. Abʼan li naʼlebʼ li natawmank saʼ Levítico 19:13 toj nakʼanjelak chiqu. Wankebʼ laj echal kʼanjel moko us ta li xnaʼlebʼebʼ rikʼin ebʼ li xmoos, xbʼaan naq moko nekeʼtojeʼk ta joʼ xkʼulubʼebʼ. Nekeʼxnaw naq maare moko teʼxkanabʼ ta li xkʼanjelebʼ usta maakʼaʼ ajwiʼ nekeʼtojeʼk. Aʼin naraj xyeebʼal naq yookebʼ xmaqʼbʼal li xtumin «li nebʼaʼ nakʼanjelak yal saʼ kutan». Wi jun aj paabʼanel wank xmoos, tento tixkʼe saʼ xchʼool li naʼlebʼ aʼin. Qilaq kʼaru chik naqatzol saʼ li tasal 19 re li hu Levítico.

11, 12. Kʼaru kixkʼe xwankil li Jesús naq kiroksi Levítico 19:17, 18?

¹¹ Li Jehobʼa moko kaʼajwiʼ ta naxye qe naq inkʼaʼ tqarahobʼtesihebʼ li junchʼol. Aʼin nakʼutunk saʼ Levítico 19:17, 18 (taayaabʼasi). Aran naxye: «Chara laawas aawiitzʼin, joʼ naq nakara aawibʼ laaʼat». Wi laj paabʼanel naraj xsahobʼresinkil xchʼool li Yos, tento naq tixyuʼami li naʼlebʼ aʼan.

¹² Qilaq chanru kixkʼutbʼesi li Jesús naq wank xwankil li chaqʼrabʼ li natawmank saʼ  Levítico 19:18. Saʼ jun kutan, jun laj pariseey kixye re: «Bʼar wank tzʼaqal li xnimal ru qataqlankil saʼ li chaqʼrabʼ?». Li Jesús kixye re, naq «li xbʼeen ut xnimal ru chaqʼrabʼ» aʼan xraabʼal li Jehobʼa chi anchal qachʼool, chi anchal li qaanm ut chi anchal li qakʼaʼuxl. Ut moqon kixye li natawmank saʼ Levítico 19:18: “Li xkabʼ chanchan ajwiʼ aʼan: «Taara laawas aawiitzʼin joʼ naq nakara aawibʼ laaʼat»” (Mat. 22:35-40). Wank jalan jalanq li naʼlebʼ re xkʼutbʼesinkil naq naqarahebʼ li qas qiitzʼin, abʼan li tasal 19 re li hu Levítico tooxtenqʼa chi rilbʼal junjunq rehebʼ aʼin.

13. Chanru kixyuʼami laj José Levítico 19:18?

¹³ Jun li naʼlebʼ re xkʼutbʼesinkil naq naqara ebʼ li qas qiitzʼin, aʼan xyuʼaminkil li naxye saʼ Levítico 19:18: «Mat-eeqajunk raaxiikʼ chi moko chakʼe saʼ aachʼool li rahilal xbʼaanuhomebʼ laawech tenamitul». Maare chiqajunilo naqanaw ru junaq li poyanam li kixxok saʼ xchʼool chiru naabʼal chihabʼ li kibʼaanuuk re xbʼaan jun li rechkʼanjel, rechtzolom malaj xkomon. Qajultikaq naq li lajeebʼ chi ras laj José yookebʼ chaq xjosqʼil rikʼin joʼkan naq xeʼxbʼaanu li maaʼusilal re xbʼaan naq xikʼ keʼril (Gén. 37:2-8, 25-28). Abʼan moko kixkʼe ta reqaj rehebʼ. Naq wank chaq xwankil re jolomink ut kiruuk raj xkʼebʼal reqaj li keʼxbʼaanu re, kiruxtaana bʼan ruhebʼ. Moko kixxok ta saʼ xchʼool aʼin, kixyuʼami bʼan li natawmank saʼ Levítico 19:18 (Gén. 50:19-21).

14. Kʼaʼut naqanaw naq li nayeemank saʼ Levítico 19:18 toj nakʼanjelak saʼebʼ li qakutan?

¹⁴ Wi naqaj xsahobʼresinkil xchʼool li Yos, tento tqakʼam qe rikʼin laj José ut tookuyuq maak ut inkʼaʼ tqaxok saʼ qachʼool malaj tqakʼe reqaj. Aʼin naxchap ribʼ rikʼin li tij li kixkʼut li Jesús, bʼarwiʼ kixye naq tqakuyebʼ xmaak li nekeʼmaakobʼk chiqu (Mat. 6:9, 12). Li apóstol Pablo kixkʼe ajwiʼ li naʼlebʼ aʼin rehebʼ laj paabʼanel: «Mexʼeeqajunk» (Rom. 12:19). Ut kixye ajwiʼ: «Chekuyaq eeribʼ cheribʼil eeribʼ ut, wi junaq wank kʼaru tixjit wiʼ li jun chik, chekʼam eeribʼ saʼ usilal» (Col. 3:13). Li naʼlebʼ li naxkʼe  li Jehobʼa inkʼaʼ najalaak. Saʼebʼ li qakutan toj nakʼanjelak chiqu li naʼlebʼ li natawmank saʼ li chaqʼrabʼ re Levítico 19:18.

15. Kʼaru li eetalil tooxtenqʼa chi xtawbʼal ru naq tento tookuyuq maak ut tqatzʼeq chirix qachʼool?

¹⁵ Qakʼoxlaq li eetalil aʼin. Naq nekeʼxtochʼ qachʼool chanchan tawiʼ naq nekeʼxtochʼ qajunxaqalil: wank sut ra bʼayaq ut wank sut mas ra wiʼ chik. Maare naq yooqo chi kʼubʼank tqayokʼ li ruʼuj quqʼ. Maare saʼ xtiklajik jwal ra, abʼan naq nekeʼnumeʼk li kutan inkʼaʼ chik naqajultika naq xqayokʼ qibʼ. Joʼkan ajwiʼ nakʼulmank, naq jun li qamiiw naxye malaj naxbʼaanu junaq li naʼlebʼ li naxtochʼ qachʼool, maare inkʼaʼ nachʼaʼajkoʼk chiqu xkuybʼal xmaak. Abʼanan, wi jwal ra naqatochʼ qibʼ, laj bʼanonel maare tixbʼoj ut tixbʼat ru. Wi inkʼaʼ naqakanabʼ xchʼeʼbʼal, maare anchal tnimanq ru. Maare aʼan tzʼaqal tixbʼaanu li kitochʼeʼk xchʼool, wi inkʼaʼ narisi saʼ xchʼool li xjosqʼil xbʼaan li kibʼaanuuk re, yook xrahobʼtesinkil ribʼ xjunes. Joʼkan naq jwal us xyuʼaminkil li naxye Levítico 19:18.

16. Joʼ naxye saʼ Levítico 19:33, 34, chanru teʼril laj Israel li jalanebʼ xtenamit ut, kʼaru naqatzol chirix aʼin?

¹⁶ Naq li Jehobʼa kixye rehebʼ laj Israel naq teʼxra ebʼ li ras riitzʼin, moko kaʼaj tawiʼ yook xyeebʼal naq teʼxra li rechtenamitul. Kixye ajwiʼ rehebʼ naq teʼxra li jalanebʼ xtenamit li wankebʼ saʼ xyanqebʼ. Chi chʼolchʼo ru natawmank aʼin saʼ Levítico 19:33, 34 (taayaabʼasi). Tento teʼril laj abʼl tenamit joʼ rechtenamitul ut teʼxra joʼ nekeʼxra ribʼebʼ. Tento naq teʼxkanabʼ naq li jalanebʼ xtenamit ut ebʼ li nebʼaʼ teʼxxok li relaʼ ebʼ li rawimq (Lev. 19:9, 10). Ebʼ laj paabʼanel tento ajwiʼ teʼxra li jalan xtenamitebʼ (Luc. 10:30-37). Chanru? Saʼ li Ruuchichʼochʼ chi miyon xeʼxkanabʼ xtenamitebʼ ut maare wankebʼ saʼ qayanq. Tento naq tqoxloqʼi ebʼ li winq, li ixq ut ebʼ li kokʼal aʼin.

17, 18. a) Kʼaru naxye saʼ Levítico 19:2 ut 1 Pedro 1:15 naq tqabʼaanu? b) Kʼaru nimla kʼanjel kixye li apóstol Pedro naq tento tqabʼaanu?

¹⁷ Li natawmank saʼ Levítico 19:2 ut 1 Pedro 1:15 naxkʼut naq ebʼ li nekeʼloqʼonink re li Yos saantaqebʼ. Saʼ li tasal 19 re li hu Levítico wank chik xkomon li raqal li nokooxtenqʼa chi rilbʼal kʼaru chik tqabʼaanu re xsahobʼresinkil xchʼool li Jehobʼa.  Ak xqatzʼil rix junjunq li raqal li naxkʼut chiqu li tooruuq ut li inkʼaʼ tooruuq xbʼaanunkil. * Ut xqil chanru li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ Griego, naxkʼut naq li naʼlebʼ aʼin, toj nakʼanjelak saʼebʼ li qakutan. Abʼan li apóstol Pedro kixye jun chik li naʼlebʼ.

¹⁸ Joʼ aj paabʼanel nokootzʼaqonk saʼ jalan jalanq li xkʼanjel li Yos ut naqabʼaanu naabʼal li chaabʼil kʼanjel. Abʼan laj Pedro kiʼaatinak chirix jun rehebʼ aʼin. Naq toj maajiʼ naxye naq saantaqo saʼ li qayehom bʼaanuhom, kixye: «Ajʼajaq ru leekʼaʼuxl» (1 Ped. 1:13, 15). Kʼaru kiraj xyeebʼal? Aʼan kixchʼolobʼ naq ebʼ li yulbʼilebʼ ru, ebʼ li riitzʼin li Kriist, teʼxpuktesi li xninqal ru xbʼaanuhom li kisikʼok chaq ruhebʼ (1 Ped. 2:9). Saʼebʼ li qakutan, joʼ aj paabʼanel kʼebʼil ajwiʼ qe li nimla kʼanjel aʼin, li qʼaxal naxtenqʼahebʼ li kristiʼaan. Ut kʼajoʼ xchaqʼalil ru li maatan kʼebʼil re li xtenamit li Yos re xyeebʼal ut xkʼutbʼal chi sa saʼ xchʼoolebʼ li Raatin li Yos (Mar. 13:10). Joʼkan bʼiʼ, qakʼehaq qachʼool chi xyuʼaminkil ebʼ li naʼlebʼ li naqataw saʼ Levítico 19. Chi joʼkan tqakʼutbʼesi naq naqara li Qayos ut ebʼ li qas qiitzʼin, ut naqaj wank saʼ saantilal saʼ chixjunil li qayehom qabʼaanuhom.