1. Kʼaru li naʼlebʼ kixkʼe li apóstol Pedro rehebʼ li rechpaabʼanel ut kʼaʼut naq chanchan tawiʼ chʼaʼaj xbʼaanunkil?

MAAKʼAʼ naxye ma tooxik saʼ choxa malaj toowanq saʼ Ruuchichʼochʼ, chiqajunilo naru tqataw rusilal li naʼlebʼ li kixkʼe li apóstol Pedro rehebʼ li yulbʼilebʼ ru rikʼin santil musiqʼej saʼ xkutankil ebʼ li apóstol. Kixtzʼiibʼa: «Santaqex [...] rikʼin chixjunil leeyehom leebʼaanuhom, joʼ naq sant Li kibʼoqok chaq eere, xbʼaan naq tzʼiibʼanbʼil saʼ li Santil Hu: “Santaqex xbʼaan naq santin laaʼin”» (1 Ped. 1:15, 16). Kʼaru naxkʼut chiqu ebʼ li aatin aʼin? Naq nokooruuk xkʼambʼal qe rikʼin li Jehobʼa li xchaqʼalil ru eetalil chirix li saantilal. Tooruuq xbʼaanunkil ut tento naq saantaqo saʼ li qayehom ut qabʼaanuhom usta tqakʼoxla naq inkʼaʼ tooruuq xbʼaan naq laaʼo aj maak. Li apóstol Pedro naabʼal sut kipaltoʼk, abʼan rikʼin li xnaʼlebʼ kixkʼutbʼesi chiqu naq naru toowanq saʼ saantilal.

2. Kʼaru ebʼ li patzʼom tqasume saʼ li tzolom aʼin?

² Saʼ li tzolom aʼin tqasume ebʼ li patzʼom: kʼaru naraj xyeebʼal wank saʼ saantilal?, kʼaru naxkʼut chiqu li Santil Hu chirix li xsaantilal li Jehobʼa?, chanru toowanq saʼ saantilal saʼ li qayehom ut qabʼaanuhom? ut, chanru naxkʼam ribʼ li wank saʼ saantilal rikʼin wank saʼ amiiwil rikʼin li Jehobʼa?

3. Kʼaru nekeʼxkʼoxla naabʼalebʼ naq nekeʼxye naq saant jun li poyanam, abʼan bʼar tooruuq xtawbʼal li yaal?

³ Naq nekeʼxye naq saant jun li poyanam, naabʼalebʼ nekeʼxkʼoxla naq naʼok xkʼaʼuxl ut ra saʼ xchʼool, joʼ li nekeʼelk saʼ li tele. Abʼan chixjunil aʼin moko yaal ta. Li Santil Hu naxye naq li Jehobʼa saant ut aʼan «li Yos li sa saʼ xchʼool»  (1 Tim. 1:11, TNM). Naxye ajwiʼ naq ebʼ li nekeʼloqʼonink re sa ajwiʼ saʼ xchʼoolebʼ (Sal. 144:15). Ut li Jesús kixtzʼeqtaanahebʼ li nim roq li raqʼebʼ ut nekeʼxbʼaanu chaq li us yal re naq teʼileʼq (Mat. 6:1; Mar. 12:38). Joʼ aj paabʼanel naqanaw kʼaru naraj xyeebʼal li aatin saant xbʼaan naq naqanaw li naxye li Santil Hu. Ut naqanaw naq li Qayos qʼaxal saant ut narahok, joʼkan naq maajunwa tixpatzʼ qe li inkʼaʼ tooruuq xbʼaanunkil. Joʼkan bʼiʼ, wi li Jehobʼa naxye: «Santaqex», naraj xyeebʼal naq tooruuq xbʼaanunkil. Yaal, re naq saantaqo saʼ li qayehom ut li qabʼaanuhom, tento naq tqataw ru kʼaru naraj xyeebʼal wank saʼ saantilal.

4. Kʼaru naraj xyeebʼal li aatin saant ut saantilal?

⁴ Kʼaru naraj xyeebʼal wank saʼ saantilal? Saʼ li Santil Hu, li aatin saant ut saantilal naʼaatinak chirix li saq ru malaj li jwal oxloqʼ saʼ li yuʼamej ut saʼ li paabʼal. Li aatin aʼin naraj ajwiʼ xyeebʼal li nasikʼeʼk ru re naq tkʼanjelaq chiru li Yos. Aʼin naraj xyeebʼal naq toowanq saʼ saantilal wi saq ru li qayuʼam, wi naqaloqʼoni li Jehobʼa joʼ naraj aʼan ut wi nokoowank saʼ amiiwil rikʼin. Nasach qachʼool xkʼoxlankil naq usta laaʼo aj maak, naru toowanq joʼ ramiiw li Jehobʼa, li qʼaxal saant.

5. Kʼaru nekeʼxkʼut chiqu ebʼ li ánjel chirix li Jehobʼa?

⁵ Li Jehobʼa saq ru ut maakʼaʼ xmuxulal saʼ chixjunil li naxbʼaanu. Joʼkan xeʼxye li serafín, li ánjel li wankebʼ chixkʼatq li xkʼojaribʼaal li Jehobʼa. Keʼxye: «Sant, Sant, Sant li Qaawaʼ, li Nimajwal Yos» (Is. 6:3). Yaal, re naq teʼwanq saʼ amiiwil rikʼin li Yos tento naq saantaqebʼ, ut joʼkan wankebʼ. Joʼkan bʼiʼ, naq jun li xʼánjel li Jehobʼa nachalk chaq saʼ li Ruuchichʼochʼ, naru naxsantobʼresi li naʼajej bʼarwiʼ nawank. Aʼin kikʼulmank naq laj Moisés kinachʼok chixkʼatq li kʼix li yook xxamlel (Éx. 3:2-5; Jos. 5:15).

6, 7. a) Joʼ naxye Éxodo 15:1, 11, chanru kixkʼutbʼesi laj Moisés naq li Yos aʼan saant? b) Chanru nekeʼxnaw chaq ebʼ laj Israel naq li Yos saant? (Chaawil li jalam u chiru li hu).

⁶ Naq laj Moisés ak kixnumsi ebʼ laj Israel chiru li Kaqi palaw, kixkʼutbʼesi naq li Xyos, Jehobʼa, aʼan saant (taayaabʼasi Éxodo 15:1, 11). Li xbʼaanuhomebʼ li nekeʼloqʼonink chaq re li xyosebʼ laj Ejiipt naxkʼutbʼesi naq moko saantebʼ ta. Ut joʼkan ajwiʼ nekeʼxbʼaanu li nekeʼloqʼonink chaq re li xyosebʼ laj Canaán, nekeʼxkʼat chaq ebʼ li xkokʼal ut nekeʼxbʼaanu li tzʼiʼbʼeetalil naʼlebʼ choʼq re li xyosebʼ (Lev. 18:3, 4, 21-24; Deut. 18:9, 10). Abʼan li Jehobʼa jalan chiruhebʼ li bʼalaqʼil yos aʼan, maajunwa naxpatzʼ qe junaq li naʼlebʼ li tooxkʼe saʼ rahilal. Aʼan qʼaxal saant. Aʼin chʼolchʼo chaq rikʼinebʼ li aatin li tzʼiibʼanbʼil saʼ li perpokil chʼiichʼ re oor li naxkʼam li xyuwaʼil aj tij chiru li xpeekem li naxye: «Li santilal re li Jehobʼa» (Éx. 28:36-38, TNM).

⁷ Li tzʼiibʼanbʼil chaq chiru li perpokil chʼiichʼ re oor naxchʼolobʼ chi kutan saqenk chiruhebʼ li kristiʼaan naq li Jehobʼa qʼaxal saant. Abʼan, wi jun aj Israel inkʼaʼ naru rilbʼal li perpokil chʼiichʼ xbʼaan naq inkʼaʼ naru chi nachʼok chixkʼatq li xyuwaʼil aj tij? Ma truuq raj xnawbʼal naq li Jehobʼa saant? Joʼkan tzʼaqal. Xbʼaan naq chixjunilebʼ laj Israel nekeʼruuk rabʼinkil naq nayaabʼasimank li Chaqʼrabʼ chiruhebʼ li winq, ebʼ li ixq ut ebʼ li kokʼal (Deut. 31:9-12). Wi xoowank raj aran xqabʼi raj ebʼ li aatin aʼin: «Laaʼin li Qaawaʼ leeYos. [...] Joʼkan naq santaqex xbʼaan naq santin laaʼin» ut «santaqex choʼq we laaʼin, xbʼaan naq laaʼin, li Qaawaʼ, santin» (Lev. 11:44, 45; 20:7, 26).

8. Kʼaru naqatzol saʼ Levítico 19:2 ut 1 Pedro 1:14-16?

 ⁸ Qakʼoxlaq rix ebʼ li aatin li nayaabʼasimank chiru li tenamit Israel li natawmank saʼ Levítico 19:2. Li Jehobʼa kixye re laj Moisés: «Ye re chixjunil li xkomonilebʼ laj Israel: “Santaqex, xbʼaan naq laaʼin, li Qaawaʼ leeYos, santin”». Maare li apóstol Pedro kiroksi li aatin aʼin naq kixye rehebʼ li rechpaabʼanel: «Santaqex» (taayaabʼasi 1 Pedro 1:14-16). Yaal naq moko wanko ta chik rubʼel Xchaqʼrabʼ laj Moisés, abʼan li kixtzʼiibʼa li apóstol Pedro naxkʼutbʼesi chiqu li naqatzol saʼ Levítico 19:2: naq li Jehobʼa saant ut naq ebʼ li nekeʼrahok re tento naq saantaqebʼ. Tento tqayuʼami aʼin chiqajunilo, maakʼaʼ naxye ma toowanq saʼ li chʼinaʼusil naʼajej arin saʼ li Ruuchichʼochʼ malaj saʼ choxa (1 Ped. 1:4; 2 Ped. 3:13).

9. Kʼaʼut us naq tqatzʼil rix li tasal 19 re li hu Levítico?

⁹ Xbʼaan naq naqaj xsahobʼresinkil xchʼool li Qayos, naqaj xnawbʼal chanru toowanq saʼ saantilal joʼ aʼan. Re naq tooruuq xbʼaanunkil, li Jehobʼa naxkʼe qe li chaabʼil naʼlebʼ. Naqataw junjunq rehebʼ aʼan saʼ li tasal 19 re li hu Levítico. Laj Marcus Kalisch, jun li winq li naxtzʼil rix li aatinobʼaal hebreo, kixtzʼiibʼa: «Li xchaqʼal ru tasal aʼin, maare aʼan li tzʼaqal re ru, jalan jalanq li naʼlebʼ naxkʼam chaq ut li jwal wank xwankil saʼ li hu Levítico malaj re li xbʼeen oobʼ chi hu re li Santil Hu». Qilaq junjunq li raqal re li tasal aʼin li naxkʼam chaq jalan jalanq li naʼlebʼ li naru tqayuʼami rajlal kutan. Naq tqatzʼil rix, qajultikaq naq li tasal 19 naxtikibʼ rikʼin li aatin «Santaqex» naq toj maajiʼ naxkʼe li naʼlebʼ aʼin.

10, 11. Kʼaru naxye Levítico 19:3 naq tento tqabʼaanu ut kʼaʼut wank xwankil?

¹⁰ Naq li Jehobʼa ak kixye rehebʼ laj Israel naq tento naq saantaqebʼ, kixye ajwiʼ: «Li junjunq chiroxloqʼi li xnaʼ xyuwaʼ [...]. Laaʼin li Qaawaʼ leeYos» (Lev. 19:2, 3).

¹¹ Chʼolchʼo naq tento tqapaabʼ li chaqʼrabʼ li kixkʼe li Jehobʼa chirix roxloqʼinkil li qanaʼ qayuwaʼ. Qajultikaq naq saʼ jun kutan, jun li winq kixpatzʼ re li Jesús: «Kʼaru li chaabʼilal tinbʼaanu re naq tweechani li junelik yuʼam?».  Li Jesús kixye re, naq saʼ xyanq li naʼlebʼ li tento tixbʼaanu, aʼan roxloqʼinkil li xnaʼ xyuwaʼ (Mat. 19:16-19). Li Jesús kixqʼusebʼ laj pariseey ut ebʼ laj tzʼiibʼ xbʼaan naq inkʼaʼ nekeʼxyuʼami li chaqʼrabʼ aʼin. Joʼkan naq, kixye rehebʼ naq rikʼinebʼ li xbʼaanuhom xeʼxsach «xwankil li Raatin li Yos» (Mat. 15:3-6). Saʼ li «Raatin li Yos» natawmank li xroʼ li Lajeebʼ chi Chaqʼrabʼ ut li naqataw saʼ Levítico 19:3 (Éx. 20:12). Qajultikaq naq xbʼeenwa kiyeemank li aatin «Santaqex, xbʼaan naq laaʼin, li Qaawaʼ leeYos, santin» tojaʼ naq kiyeemank li chaqʼrabʼ li natawmank saʼ Levítico 19:3 chirix roxloqʼinkil li qanaʼ qayuwaʼ.

12. Joʼ naxye li chaqʼrabʼ re Levítico 19:3, kʼaru us tqakʼoxla?

¹² Chiqajunjunqal tento tqakʼoxla aʼin: «Ma yookin xyuʼaminkil li chaqʼrabʼ chirix roxloqʼinkil linnaʼ linyuwaʼ?». Wi naqakʼe reetal naq inkʼaʼ xqabʼaanu chaq, qakʼehaq qachʼool chi xbʼaanunkil chiʼus. Yaal naq inkʼaʼ tooruuq xjalbʼal li inkʼaʼ xqabʼaanu chaq, abʼan chalen anaqwan qakʼehaq qachʼool chirixebʼ ut xtenqʼankilebʼ. Maare tooruuq xkʼebʼal rehebʼ xkomon chik li qahoonal. Ma tooruuq xtenqʼankilebʼ rikʼin tumin, saʼ li xpaabʼal malaj li nekeʼrekʼa? Wi joʼkan naqabʼaanu, yooko xyuʼaminkil li chaqʼrabʼ li natawmank saʼ Levítico 19:3.

13. a) Kʼaru jun chik li naʼlebʼ naqataw saʼ Levítico 19:3? b) Chanru tooruuq xkʼambʼal qe rikʼin li kixbʼaanu li Jesús joʼ naxye saʼ Lucas 4:16-18?

¹³ Saʼ Levítico 19:3 naqataw jun chik li naʼlebʼ chirix li saantilal. Naxye chaq naq tento roxloqʼinkil li sábado. Joʼ aj paabʼanel moko wanko ta rubʼel Xchaqʼrabʼ laj Moisés, joʼkan naq moko aajel ta ru naq tqoxloqʼi jun li kutan chiru li xamaan. Abʼan naru tqataw qanaʼlebʼ chirix li keʼxbʼaanu chaq ebʼ laj Israel saʼ li kutan aʼan ut li osobʼtesihom li keʼxkʼul xbʼaan naq keʼxyuʼami. Tento raj naq inkʼaʼ teʼkʼanjelaq chiru li kutan aʼan ut teʼxloqʼoni ru li Jehobʼa. * Joʼkan naq, saʼ li kutan aʼan li Jesús naxik saʼ li sinagoga ut naxyaabʼasi chaq li Raatin li Yos (Éx. 31:12-15; taayaabʼasi Lucas 4:16-18). Li chaqʼrabʼ li naqataw saʼ Levítico 19:3 chirix roxloqʼinkil li sábado, tixbʼaanu raj naq tqisi li qahoonal rajlal kutan re xloqʼoninkil li Jehobʼa. Ma toj wank kʼaru tento tqabʼaanu re xyuʼaminkil li chaqʼrabʼ aʼin? Wi rajlal naqakʼe qahoonal saʼ li xkʼanjel li Yos, yooq chi kawuuk li qamiiwil rikʼin. Ut jwal aajel ru aʼin re naq saantaqo.

14. Kʼaru li naʼlebʼ naxkʼut li tasal 19 re Levítico?

¹⁴ Li tasal 19 re li hu Levítico naabʼal sut naxye jun li naʼlebʼ li tooxtenqʼa re naq junelik saantaqo. Sa xraqik li raqal 4 naxye: «Laaʼin li Qaawaʼ leeYos». Li aatin aʼin malaj chanchan aʼin natawmank 16 sut saʼ li tasal aʼin. Li naʼlebʼ aʼin naxjultika chiqu li xbʼeen li Lajeebʼ chi Chaqʼrabʼ, li naxye: «Laaʼin li Qaawaʼ laaYos [...]. Miwank jalan chik aayos chiwu laaʼin» (Éx. 20:2, 3). Laj paabʼanel li naraj wank saʼ saantilal tento naq tixkʼe reetal naq maakʼaʼ chi moko maaʼani tramoq chiru wank saʼ amiiwil rikʼin li Yos. Ut xbʼaan naq nokookʼabʼaʼiik testiiw re li Jehobʼa, chʼolchʼo chiqu naq maakʼaʼ tqabʼaanu re xtzʼajninkil li xsaantil kʼabʼaʼ (Lev. 19:12; Is. 57:15).

15. Kʼaru toorekʼasi chi xbʼaanunkil li tasal 19 re li hu Levítico?

¹⁵ Ebʼ laj Israel nekeʼxkʼutbʼesi naq nekeʼxkʼulubʼa li Jehobʼa joʼ Xyosebʼ naq nekeʼxyuʼami  li xchaqʼrabʼ. Levítico 18:4 naxye: «Paabʼomaq lintaqlahom; chekʼanjela ru linchaqʼrabʼ, chexwanq joʼ naxye aʼan. Laaʼin li Qaawaʼ leeYos». Saʼ li tasal 19 wank junjunq li chaqʼrabʼ li kixkʼe re li tenamit Israel. Joʼ li raqal 5 toj 8, 21 ut 22 nekeʼaatinak chirix xmayejankil ebʼ li xul. Tento raj teʼxbʼaanu chi inkʼaʼ teʼxmux «li qʼaxtesinbʼil chiru li Qaawaʼ». Xyaabʼasinkil ebʼ li raqal aʼin, toorekʼasi chi xsahobʼresinkil xchʼool li Jehobʼa ut xkʼebʼal re li qʼaxal chaabʼil joʼ naxye saʼ Hebreos 13:15.

16. Kʼaru li naʼlebʼ li natawmank saʼ Levítico 19 naxjultika chiqu naq ebʼ li nekeʼkʼanjelak chiru li Yos jalanebʼ chiruhebʼ li junchʼol?

¹⁶ Re naq saantaqo, tento naq tqayal qaqʼe chi xkʼutbʼesinkil naq jalano chiruhebʼ li junchʼol. Aʼin chʼaʼaj xbʼaanunkil, wank sut ebʼ li qechtzolom, li qechkʼanjel, li qakomon li maawaʼebʼ aj Testiiw malaj jalanebʼ chik naru teʼxmin qu chi xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ li tixram chiqu kʼanjelak chiru li Jehobʼa. Naq nakʼulmank aʼin, tento naq tqasikʼ xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ li wank xwankil. Kʼaru ttenqʼanq qe? Qilaq jun li naʼlebʼ li natawmank saʼ Levítico 19:19, li naxye: «Maatiqibʼ aawibʼ rikʼin aqʼej wiibʼ paay ru xtʼikrul». Li chaqʼrabʼ aʼin naxkʼutbʼesi naq ebʼ laj Israel jalanebʼ chiruhebʼ li junchʼol. Saʼebʼ li qakutan, maakʼaʼ reekʼ naq tqatiqibʼ qibʼ rikʼin li aqʼej li yiibʼanbʼil rikʼin algodón ut laan. Abʼan inkʼaʼ raj us naq tqakʼam qe rikʼinebʼ li nekeʼxpaabʼ ut nekeʼxyuʼami li inkʼaʼ naxkʼulubʼa li Santil Hu, maakʼaʼ naxye wi qechtzolom, qechkʼanjelil malaj qakomon. Yaal, naqarahebʼ li qakomon joʼ ajwiʼ ebʼ li junchʼol. Abʼan naq naqasikʼ xbʼaanunkil junaq li naʼlebʼ li wank xwankil, tento naq tqayal qaqʼe chi xkʼutbʼesinkil naq jalano. Qajultikaq naq qʼaxal wank xwankil naq tqakʼutbʼesi naq reho li Yos wi naqaj naq saantaqo (2 Cor. 6:14-16; 1 Ped. 4:3, 4).

17, 18. Kʼaru li naʼlebʼ naxkʼut chiqu li hu Levítico 19:23-25?

¹⁷ Li aatin «Laaʼin li Qaawaʼ laaYos» kixtenqʼahebʼ raj ebʼ laj Israel chi rilbʼal naq qʼaxal wank xwankil wank choʼq ramiiw li Jehobʼa. Qilaq jun li naʼlebʼ chan raj ru teʼxbʼaanu joʼ naxye saʼ Levítico 19:23-25 (taayaabʼasi). Qakʼoxlaq kʼaru kiraj xyeebʼal li aatin aʼin choʼq rehebʼ laj Israel naq ak wankebʼ chik saʼ li naʼajej li yeechiʼinbʼil chaq rehebʼ. Wi junaq naraw li kiʼil qʼeen, inkʼaʼ raj truuq xtzakankil li ru chiru oxibʼ chihabʼ. Saʼ li xka chihabʼ, li ru naʼoksimank kaʼajwiʼ saʼ li rochoch li Yos. Abʼan saʼ li roʼ chihabʼ, laj echal re naru naxtzeka li ru. Li chaqʼrabʼ aʼin,  kixtenqʼahebʼ raj laj Israel chi xtawbʼal ru naq moko teʼxkʼe ta chiʼubʼej li naʼajmank chiruhebʼ. Kʼojkʼooqebʼ xchʼool naq li Jehobʼa tixkʼe rehebʼ li naʼajmank chiruhebʼ ut teʼxkʼe chiʼubʼej li xkʼanjel li Yos. Li Jehobʼa tixbʼaanu naq inkʼaʼ tpaltoʼq li xtzekemqebʼ. Kixye rehebʼ naq teʼkubʼsinq saʼ li ochoch bʼarwiʼ nekeʼxloqʼoni ru.

¹⁸ Li chaqʼrabʼ li natawmank saʼ Levítico 19:23-25 naxjultika chiqu li kixye li Jesús saʼ li tzuul: «Mixik eechʼool chi kʼoxlak [...] kʼaru teetzeka». Ut kixye ajwiʼ: «Ak naxnaw leechoxahil Yuwaʼ naq nekeraj ru chixjunil aʼin», li Yos tixkʼe qe li naʼajmank chiqu, joʼ naxbʼaanu rikʼinebʼ li xul li nekeʼrupupik (Mat. 6:25, 26, 32). Chʼolchʼo chiqu naq li Jehobʼa maajunwa tooxkanabʼ. Joʼkan ajwiʼ, naqatenqʼahebʼ li wankebʼ saʼ rajbʼal ru chi inkʼaʼ naqaye ut wank saʼ qachʼool tenqʼank chirix li nasachmank saʼ li chʼuut. Li Jehobʼa naril naq nokookʼehok chi anchal qachʼool ut tooxqʼajkamu (Mat. 6:2-4). Wi nokookʼehok chi anchal qachʼool, tqakʼutbʼesi naq xqataw ru li naʼlebʼ li natawmank saʼ Levítico 19:23-25.

19. Chanru xatxtenqʼa xtzʼilbʼal rix li hu Levítico?

¹⁹ Li xqatzʼil rix saʼebʼ li raqal re li tasal 19 re li hu Levítico kixkʼut chiqu naabʼal li naʼlebʼ li tooruuq xbʼaanunkil re naq saantaqo joʼ li Jehobʼa. Naq naqakʼam qe rikʼin, naqakʼutbʼesi naq naqayal qaqʼe wank saʼ saantilal saʼ chixjunil li qabʼaanuhom (1 Ped. 1:15). Naabʼalebʼ li inkʼaʼ nekeʼxloqʼoni li Jehobʼa nekeʼxkʼe reetal naq chaabʼil li qanaʼlebʼ. Ut wankebʼ nekeʼekʼasiik chi xkʼebʼal xloqʼal li Jehobʼa (1 Ped. 2:12). Abʼanan, toj wank naabʼal chik li naʼlebʼ li naxkʼut chiqu li tasal 19 re li hu Levítico. Saʼ li jun chik tzolom tqatzʼil rix naabʼal li raqal li tooxtenqʼa chi xkʼebʼal reetal chanru tooruuq chi wank saʼ saantilal joʼ kixye li apóstol Pedro.