1. Kʼaru li chʼaʼajkilal nekeʼxnumsi naabʼal laj kʼanjel chiru li Jehobʼa?

SAʼ CHIXJUNIL li Ruuchichʼochʼ, naabʼalebʼ laj kʼanjel chiru li Jehobʼa nekeʼxnumsi li nimla chʼaʼajkilal ut wank sut qʼaxal ra nekeʼxkʼul. Naqil tana ajwiʼ aʼin saʼ li qachʼuut. Wiibʼ oxibʼ xeʼchapeʼk xbʼaan jun li nimla yajel malaj xkamk junaq rehebʼ li xkomon. Jun siir chik qʼaxal ra wankebʼ saʼ xkʼabʼaʼ naq jun rehebʼ li xkomon malaj ramiiw kixkanabʼ li yaal. Ut wankebʼ ajwiʼ nekeʼkanaak saʼ rahilal naq nanumeʼk junaq li kaqsut-iqʼ malaj junaq li nimla hiik. Chiruhebʼ aʼan aajel ru naq teʼkʼojobʼaaq xchʼool. Chanru tooruuq xtenqʼankilebʼ?

2. Kʼaʼut wank sut kiʼajmank naq twaklesiiq xchʼool laj Pablo?

² Li xyuʼam li Apostol Pablo naabʼal sut kiwank chaq saʼ xiwxiwal (2 Cor. 11:23-28). Li Apostol kixkuy ajwiʼ «jun li tiqʼlebʼ» saʼ li xjunxaqalil, maare jun li yajel (2 Cor. 12:7). Joʼkan ajwiʼ, kʼajoʼ naq kirahoʼk saʼ xchʼool naq laj Demas jun li rechkʼanjelil kixkanabʼ xjunes «xbʼaan xrahinkil ru li ruuchichʼochʼ aʼin» (2 Tim. 4:10). Usta laj Pablo aʼan chaq jun aj paabʼanel li yulbʼil ru li kaw xchʼool ut chi anchal li raanm naxtenqʼahebʼ chaq li junchʼol, wank sut kichʼinaak ajwiʼ xchʼool (Rom. 9:1, 2).

3. Chanru kiwaklesiik xchʼool li Apostol Pablo xbʼaan li Jehobʼa?

³ Li Apostol Pablo kiwaklesiik xchʼool joʼ kiʼajmank chiru. Chanru kikʼulmank aʼin? Chʼolchʼo naq li Jehobʼa kiroksi li xsantil musiqʼej re xkawubʼresinkil xchʼool (2 Cor. 4:7; Filip. 4:13). Abʼan li Yos, kiroksihebʼ ajwiʼ laj kʼanjel chiru. Li Apostol kixye chirix wiibʼ oxibʼ rehebʼ: «Xeʼxkʼe xkʼojobʼankil inchʼool» (Col. 4:11). Naq kiʼaatinak chirixebʼ, kixye xkʼabʼaʼ laj Aristarco, laj Tiquico ut laj Marcos, aʼanebʼ keʼxkʼojobʼ xchʼool ut keʼxtenqʼa re naq tixkuy li rahilal. Kʼaru li chaabʼil naʼlebʼ keʼxyuʼami li oxibʼ aj paabʼanel aʼin re naq teʼruuq kʼojobʼank chʼool? Chanru tqakʼam  qe rikʼin li chaabʼil eetalil li keʼxkanabʼ naq tqayal xkʼojobʼankil qachʼool chiqibʼil qibʼ?

4. Chanru kixkʼutbʼesi laj Aristarco naq aʼan jun tzʼaqal amiiw?

⁴ Laj Aristarco kiwank choʼq tzʼaqal ramiiw laj Pablo. Aʼan chalenaq Tesalonica, jun tenamit re Macedonia. Li xbʼeen sut naq li Santil Hu naʼaatinak chirix laj Aristarco aʼan naq wank chaq Efeso rikʼin laj Pablo naq li Apostol xkoho rox sutil chi puktesink saʼ jalan chik tenamit. Aran jun tuubʼ chi poyanam keʼxchap laj Aristarco (Hech. 19:29). Naq keʼrachʼabʼ, moko kiʼelelik ta, kixkʼutbʼesi bʼan naq aʼan jun tzʼaqal amiiw ut kikanaak rikʼin laj Pablo. Wiibʼ oxibʼ po chik chirix aʼin, saʼ li tenamit Grecia wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan li xikʼ nekeʼril li yaal keʼraj xkamsinkil laj Pablo, laj Aristarco toj wank chaq rikʼin (Hech. 20:2-4). Chiru li chihabʼ 58, naq xeʼxkʼam chi preexil li Apostol Pablo saʼ li tenamit Roma, laj Aristarco xkoho chirix saʼ li najtil naʼajej aʼin ut xkabʼichalebʼ kachʼin chik ma xeʼkamk naq kibʼutʼunk ut kijukʼeʼk li jukubʼ saʼ li palaw (Hech. 27:1, 2, 41). Ut chanchan tawiʼ naq chiru jarubʼaq kutan kiwank saʼ tzʼalam rikʼin li Apostol aran Roma (Col. 4:10). Moko nasach ta qachʼool xnawbʼal naq laj Pablo kixtaw xkʼojobʼankil xchʼool rikʼin li tzʼaqal ramiiw.

5. Joʼ naqil saʼ Proverbios 17:17, kʼaru tqabʼaanu re naq toowanq choʼq tzʼaqal amiiw?

⁵ Tooruuq chi wank choʼq tzʼaqal amiiw joʼ kixbʼaanu laj Aristarco wi wanko rikʼinebʼ li qechpaabʼanel naq sahebʼ saʼ xchʼool ut «saʼ xqʼehil junaq rahilal» (taayaabʼasi Proverbios 17:17). Maare toj aajel chiruhebʼ li qahermaan naq tqatenqʼahebʼ usta ak xnumeʼk li rahilal. Jun eetalil, li xFrancisca * kikamk li xyuwaʼ ut oxibʼ po chik chirix aʼin kikamk ajwiʼ li xnaʼ xbʼaan li kanser. Aʼan naxye: «Ninkʼoxla naq li rahilal li naxkʼam chaq li chʼaʼajkilal moko saʼ junpaat ta nanumeʼk. Usta ak naabʼal kutan chik xkamik linnaʼ ut linyuwaʼ, ninbʼanyoxi naq ebʼ li tzʼaqal wamiiw moko nasach ta saʼ xchʼoolebʼ naq toj ra wankin».

6. Wi laaʼo tzʼaqal amiiw, kʼaru tqabʼaanu?

⁶ Ebʼ li tzʼaqal amiiw nekeʼxkʼe chiʼubʼej li naʼajmank  chiruhebʼ li rechpaabʼanel. Qilaq li kikʼulmank rikʼin laj Peter jun li qechpaabʼanel, laj bʼanonel kixye re, naq kichapeʼk xbʼaan jun li yajel li saʼ junpaat nanimank ut nakamsink. Li xKathryn li rixaqil, naxye: «Jun li sumal li wank saʼ li qachʼuut xooxkʼam rikʼin laj bʼanonel naq xeʼxye re laj Peter kʼaru li xyajel. Saʼ li hoonal ajwiʼ aʼan keʼxye qe naq inkʼaʼ tooʼeʼxkanabʼ qajunes chi xnumsinkil li rahilal aweʼ, ut junelik wankebʼ qikʼin naq naʼajmank chiqu». Peʼyaal naq naxkʼojobʼ qachʼool naq wankebʼ li tzʼaqal qamiiw li nokooʼeʼxtenqʼa chi xnumsinkil li yalbʼaʼix?

7, 8. Joʼ naxchʼolobʼ Colosenses 4:7-9, chanru kixkʼutbʼesi laj Tiquico naq chaabʼil xnaʼlebʼ rikʼin laj Pablo?

⁷ Laj Tiquico aʼan chaq jun aj paabʼanel li nachalk saʼ jun teep re Asia xwentil Roma, qʼaxal kixkʼojobʼ chaq xchʼool laj Pablo rikʼin (Hech. 20:4). Chiru li chihabʼ 55, li Apostol kixkʼubʼ jun li kubʼsink re xtenqʼankilebʼ laj paabʼanel re Judea, ut kixye tana re laj Tiquico naq chiʼokenq saʼ li kʼanjel aʼin li wank xwankil (2 Cor. 8:18-20). Moqon chik, li xbʼeen sut naq laj Pablo kiwank chaq saʼ tzʼalam aran Roma, laj Tiquico kikʼanjelak chiru joʼ aj kʼamol esil. Naxjekʼi chaq ebʼ li hu ut li esil li nakʼojobʼank chʼool li taqlanbʼil chaq xbʼaan li Apostol choʼq rehebʼ li chʼuut re Asia (Col. 4:7-9).

⁸ Laj Tiquico inkʼaʼ kixkanabʼ wank choʼq tzʼaqal ramiiw laj Pablo (Tito 3:12). Chiruhebʼ li kutan aʼan, moko chixjunilebʼ ta li hermaan nekeʼnaʼlebʼak joʼ laj Tiquico. Jun eetalil, li xkabʼ sut naq li Apostol Pablo kiwank saʼ tzʼalam aran Roma, chiru tana li chihabʼ 65, kixtzʼiibʼa naq naabʼalebʼ li hermaan re jun li teep xwentil Asia moko nekeʼaatinak ta rikʼin, maare xbʼaan naq nekeʼxxuwa chaq ru li xikʼ ileʼk (2 Tim. 1:15). Abʼanan, naxkʼojobʼ chaq xchʼool rikʼin laj Tiquico ut kixkʼe jun chik li kʼanjel saʼ ruqʼ (2 Tim. 4:12). Chʼolchʼo naq oxloqʼ chaq chiru li Apostol Pablo naq kiwank jun li ramiiw li jwal chaabʼil xnaʼlebʼ.

9. Chanru tooruuq xkʼambʼal qe rikʼin laj Tiquico?

⁹ Chanru tqabʼaanu re naq ebʼ li qamiiw teʼxkʼojobʼ xchʼool qikʼin joʼ kixbʼaanu laj Pablo rikʼin laj Tiquico? Jun rehebʼ li naʼlebʼ li tento tqabʼaanu aʼan tenqʼank joʼ xqayeechiʼi chaq (Mat. 5:37; Luc. 16:10). Li nekeʼraj tenqʼaak  jwal nekeʼkʼojlaak xchʼool chi xnawbʼal naq tqabʼaanu li xqayeechiʼi. Jun li qechpaabʼanel ixq naxye kʼaʼut nakʼulmank aʼin: «Kʼojkʼo aachʼool xbʼaan naq nakaanaw naq li poyanam tixbʼaanu saʼ xhoonalil li kʼaru kixyeechiʼi aawe».

10. Joʼ naxkʼut Proverbios 18:24, anihebʼ naru nekeʼkʼojobʼank re xchʼool li yookebʼ chi xnumsinkil junaq li yalbʼaʼix malaj nekeʼxkʼul junaq li naʼlebʼ li naxchʼina li xchʼoolebʼ?

¹⁰ Li nekeʼxnumsi junaq li yalbʼaʼix malaj nekeʼxkʼul junaq li naʼlebʼ li naxchʼina xchʼoolebʼ nekeʼkʼojlaak xchʼool naq nekeʼxye li nekeʼrekʼa re junaq li tzʼaqal ramiiwebʼ (taayaabʼasi Proverbios 18:24). Joʼkan kirekʼa ribʼ laj Bijay jun li qechpaabʼanel. Naq kiʼisiik saʼ li chʼuut li ralal, kixye: «Naʼajmank chaq chiwu xyeebʼal li nawekʼa ut ninkʼoxla re junaq wamiiw li ninkʼojobʼ wiʼ inchʼool». Laj Carlos, jun chik li qechpaabʼanel kipaltoʼk ut saʼ xkʼabʼaʼ aʼin kixtzʼeq li xmaatan kʼanjel saʼ li chʼuut li qʼaxal oxloqʼ chaq chiru. Naxseeraqʼi: «Naʼajmank chaq chiwu aatinak rikʼin junaq kristiʼaan li inkʼaʼ tixwechʼi rix li ninkʼul». Ebʼ li cheekel winq keʼtenqʼank re chi xqʼaxbʼal ru li chʼaʼajkilal aweʼ. Joʼkan ajwiʼ, inkʼaʼ kiʼok xkʼaʼuxl xbʼaan naq naxnaw naq maaʼani aj e teʼxseeraqʼi li kixye rehebʼ.

11. Chanru teʼruuq xkʼojobʼankil xchʼool qikʼin ebʼ li qamiiw?

¹¹ Tento tqatzol xyuʼaminkil li kuyuk re naq teʼruuq xkʼojobʼankil xchʼool qikʼin ebʼ li qamiiw. Li xZhanna kikanabʼaak xbʼaan li xbʼeelom. Kʼaru kikʼojobʼank re xchʼool saʼ li hoonal aʼan? Xyeebʼal li narekʼa ut naxkʼoxla rehebʼ li tzʼaqal ramiiw. Naxye: «Usta maare saʼ reqaj ribʼ junes chirix aʼan ninʼaatinak, abʼan ebʼ li wamiiw junelik xeʼxkuy wabʼinkil». Laaʼo ajwiʼ toowanq choʼq chaabʼil amiiw wi seebʼ qachʼool chi abʼink.

12. Ani chaq laj Marcos, ut chanru kixkʼutbʼesi naq naʼalaak chaq saʼ xchʼool tenqʼank?

¹² Laj Marcos aʼan chaq jun aj paabʼanel li nachalk Jerusalen. Laj Bernabe, li rech-alal laj Marcos, napuktesink chaq saʼ jalan chik tenamit ut jwal nawbʼil chaq ru (Col. 4:10). Chanchan tawiʼ naq bʼihom chaq li xjunkabʼal, abʼan moko chirix ta li junkabʼlal kixkʼe xchʼool laj Marcos. Chiru chixjunil li xyuʼam, kixkʼutbʼesi naq naʼalaak chaq saʼ xchʼool tenqʼank ut naq sa narekʼa ribʼ naq naxtenqʼahebʼ li junchʼol. Jun eetalil, naabʼal sut kirochbʼeni li Apostol Pablo ut li Apostol Pedro naq yookebʼ chaq xbʼaanunkil li xkʼanjel li Yos. Chiruhebʼ li kutan aʼan, aʼ laj Marcos kiloqʼok re li wa, kixsikʼ bʼar teʼxnumsi li qʼoqyink malaj kixbʼaanu jalan chik li naʼlebʼ li kiʼajmank chiruhebʼ (Hech. 13:2-5; 1 Ped. 5:13). Laj Pablo kixye naq laj Marcos aʼan chaq jun rehebʼ li kiʼokenk rochbʼen «chirix li xnimajwal awabʼejihom li Yos ut xeʼxkʼe xkʼojobʼankil» xchʼool (Col. 4:10, 11).

13. Chanru naxkʼutbʼesi 2 Timoteo 4:11 naq oxloqʼ chaq chiru laj Pablo li xchaabʼil kʼanjel laj Marcos?

¹³ Laj Marcos ut laj Pablo keʼwank tzʼaqal saʼ amiiwil. Kʼaʼut naqaye aʼin? Naq li Apostol Pablo jun sut aj chik kiwank saʼ tzʼalam, chiru li chihabʼ 65, kixtzʼiibʼa li xkabʼ hu choʼq re laj Timoteo. Saʼ li hu aweʼ, kixye re laj Timoteo naq xikaq Roma ut naq xkʼamaq chirix laj Marcos (2 Tim. 4:11). Relik chi yaal, oxloqʼ chaq chiru laj Pablo li xchaabʼil kʼanjel laj Marcos, ut saʼ xkʼabʼaʼ aʼin kixpatzʼ naq chiwanq laj Marcos rochbʼen chiruhebʼ li hoonal aʼan bʼarwiʼ kaw li yook xnumsinkil. Laj Marcos yalaq chanru kitenqʼank, maare kixkʼam xtzekemq malaj jalan chik li kʼaʼaq re ru li tkʼanjelaq chiru laj Pablo. Li tenqʼ ut li kʼojobʼank chʼool li kixkʼul kitenqʼank tana re chi xnumsinkil ebʼ li kutan naq okebʼ re xkamsinkil.

14, 15. Kʼaru naxkʼut chiqu Mateo 7:12 chirix li xtenqʼankilebʼ li junchʼol?

¹⁴ (Taayaabʼasi Mateo 7:12). Naq naqakʼul junaq li chʼaʼajkilal, naqabʼanyoxi chi anchal qachʼool naq nokooʼeʼxtenqʼa. Qilaq li kixkʼul laj  Ryan, aʼan maakʼaʼ saʼ xchʼool naq kikamk li xyuwaʼ. Naxye: «Naq ra tzʼaqal saʼ aachʼool, wank naabʼal li naʼlebʼ li nabʼaanumank wulaj wulaj li qʼaxal tchʼaʼajkoʼq chaawu xbʼaanunkil. Jwal oxloqʼ chaawu naq tateʼxtenqʼa li junchʼol, usta chanchan tawiʼ naq maakʼaʼ ajwiʼ nekeʼxbʼaanu».

¹⁵ Wi naqakʼe reetal li nekeʼxkʼul li junchʼol, tqil chan raj ru tooruuq tenqʼank. Qilaq wiʼ chik li kixkʼul laj Peter ut li xKathryn, li xooʼaatinak chirixebʼ saʼ li raqal 6. Jun li hermaan ixq kixsikʼ chanru xtenqʼankilebʼ re naq teʼruuq xik saʼ li bʼanlebʼaal. Saʼ xkʼabʼaʼ naq laj Peter ut li xKathryn inkʼaʼ chik nekeʼruuk xbʼeresinkil li bʼelebʼaal chʼiichʼ, li hermaan aʼin kixkʼubʼ jun li hu bʼarwiʼ kixtzʼiibʼa li xkʼabʼaʼebʼ li qechpaabʼanel li xeʼxyeechiʼi ribʼ chi xkʼambʼal laj Peter ut li xKathryn saʼ li bʼanlebʼaal. Kʼaru rusilal xeʼxtaw? Li xKathryn naxye: «Xqekʼa naq chanchan tawiʼ xeʼrisi jun li iiq saʼ qabʼeen». Jultikaq qe naq junelik tooruuq xkʼojobʼankilebʼ xchʼool li nekeʼxkʼul li rahilal rikʼin junaq li usilal li moko nim ta ru.

16. Kʼaru li chaqʼal ru naʼlebʼ naqatzol rikʼin laj Marcos?

¹⁶ Qajultikaq wiʼ chik li eetalil chirix laj Marcos li kiwank chaq saʼ xkutankilebʼ li Apostol. Chʼolchʼo naq qʼaxal laatzʼ chaq ru. Jalan jalanq li kʼanjel kixkʼul saʼ ruqʼ li Jehobʼa, joʼ xtzʼiibʼankil jun li xhuhil li Chaabʼil Esil. Usta joʼkan, kixkʼe ajwiʼ xhoonal re xwaklesinkil xchʼool laj Pablo, ut laj Pablo inkʼaʼ naʼok chaq xkʼaʼuxl chi xpatzʼbʼal xtenqʼ re. Naq kikamsiik jun li xkomon, li xʼAngela kixbʼanyoxi naq li xeʼkʼojobʼank re xchʼool nekeʼnaʼlebʼak joʼ laj Marcos. Naxye: «Naq ebʼ li hermaan nekeʼraj aatenqʼankil chi anchalebʼ xchʼool, moko tchʼaʼajkoʼq ta chaawu aatinak rikʼinebʼ. Moko nekeʼwiibʼank ta xchʼool re aatenqʼankil ut moko nekeʼxbʼaanu ta saʼ josqʼil». Joʼkan bʼiʼ, qakʼoxlaq: «Ma teʼxye raj li junchʼol naq yoʼon wankin re xkʼojobʼankilebʼ xchʼool li hermaan?».

17. Kʼaru tawiʼ toorekʼasi chi xbʼaanunkil wi naqakʼoxla rix li naxye saʼ 2 Corintios 1:3, 4?

¹⁷ Moko chʼaʼaj ta xtawbʼal ebʼ li hermaan li naʼajmank chiruhebʼ naq teʼkʼojobʼaaq xchʼool. Maare tooruuq raj roksinkil li naʼlebʼ li kiʼoksimank qikʼin re xwaklesinkilebʼ xchʼool. Li xCatalina,  jun li qechpaabʼanel li kikamk li xnaʼchin, naxye: «Wi naqakanabʼ qibʼ saʼ ruqʼ li Jehobʼa naru nokooroksi re xkʼojobʼankilebʼ xchʼool li junchʼol» (taayaabʼasi 2 Corintios 1:3, 4). Li xFrancisca, li xooʼaatinak chirix saʼ li raqal 5, naxye: «Paabʼajel tzʼaqal li naxye saʼ 2 Corintios 1:4. Tooruuq xkʼojobʼankilebʼ xchʼool li wankebʼ saʼ rahilal, rikʼin li xkʼojobʼankil qachʼool li naqakʼul laaʼo».

18. a) Kʼaʼut naq wiibʼ oxibʼ li hermaan nekeʼxuwak chi xkʼojobʼankilebʼ xchʼool li junchʼol? b) Chanru tooruuq xkʼojobʼankilebʼ xchʼool li junchʼol? Kʼe jun eetalil.

¹⁸ Qasikʼaq chanru xkʼojobʼankilebʼ xchʼool li nekeʼxkʼul li rahilal usta nokooxuwak chi xbʼaanunkil. Jun eetalil, maare tixkʼe qaxiw xkʼoxlankil kʼaru tqaye re junaq li qas qiitzʼin li yook xkʼulbʼal li rahilal. Laj Paul, jun li cheekel winq, naxjultika li keʼxbʼaanu wiibʼ oxibʼ li hermaan naq kikamk li xyuwaʼ. Naxye: «Xinkʼe reetal naq nachʼaʼajkoʼk chaq chiruhebʼ aatinak wikʼin. Inkʼaʼ nekeʼxnaw kʼaru teʼxye we. Abʼan junelik ninbʼanyoxi naq xeʼraj intenqʼankil». Ut naq ak xnumeʼk jun li nimla hiik, laj Tajon jun li qechpaabʼanel kixye: «Relik chi yaal, inkʼaʼ chik ninjultika li nekeʼxye chaq li esil li kixkʼul naq ak kinumeʼk li nimla hiik. Abʼan, inkʼaʼ nasach saʼ inchʼool naq li xeʼxtaqla li esil yookebʼ xkʼaʼuxl chiwix re xnawbʼal chanru wankin». Kutan saqenk naq qʼaxal wank rusilal naq naqakʼe qachʼool chirixebʼ li junchʼol.

19. Kʼaʼut naq kawresinbʼilo chi kʼojobʼank chʼoolej?

¹⁹ Naq qʼaxal yooq chaq chi nachʼok li rosoʼjik li ruuchichʼochʼ aʼin, qʼaxal chʼaʼajkaq li wank ut qʼaxal chʼaʼajkaq xnumsinkil li junjunq chi kutan (2 Tim. 3:13). Joʼkan ajwiʼ, laaʼo aj maak ut inkʼaʼ tqakanabʼ paltoʼk. Joʼkan naq, t-ajmanq chiqu naq rajlal teʼxkʼojobʼ qachʼool. Jun rehebʼ li naʼlebʼ li kitenqʼank re li Apostol Pablo chi xkuybʼal toj saʼ rosoʼjik li xyuʼam, aʼan naq kikʼojobʼaak xchʼool xbʼaan ebʼ li hermaan. Joʼkan bʼiʼ, choowanq choʼq tzʼaqal amiiw joʼ laj Aristarco, choonaʼlebʼaq joʼ laj Tiquico ut chootenqʼanq joʼ laj Marcos. Wi naqabʼaanu, tqatenqʼahebʼ li qechpaabʼanel re naq inkʼaʼ teʼxqʼet ribʼ chiru li Yos (1 Tes. 3:2, 3).