Xinyoʼlaak saʼ li chihabʼ 1941 aran París (Francia) ut linjunkabʼal moko bʼihom ta. Nawulak chiwu tzolok, joʼkan naq kirahoʼk inchʼool naq xinkanabʼ tzolok xbʼaan naq xinchapeʼk xbʼaan jun li nimla yajel naq wank chaq 10 chihabʼ we. Abʼan ebʼ laj bʼanonel xeʼxye we naq tento tinhilanq xbʼaan naq inkʼaʼ chik us linpospoʼoy. Joʼkan naq chiru naabʼal po, xintzol li tasal hu li naxtzʼil rix ebʼ li aatin ut xwabʼi li Raay Sorbona, re li Nimla Tzolebʼaal re París. Abʼanan, naq ebʼ laj bʼanonel xeʼxye we naq xinkʼiraak ut naru ninxik wiʼ chik saʼ li tzolebʼaal, kʼajoʼ naq kisahoʼk saʼ linchʼool. Xinkʼoxla: «Li nekeʼxbʼaanu laj bʼanonel qʼaxal chʼinaʼus». Chalen aran, junelik xwaj wank joʼ aj bʼanonel. Naq linyuwaʼ rajlal naxpatzʼ we kʼaru nawaj xbʼaanunkil naq tinnimanq, junelik ninye re: «Nawaj wank joʼ aj bʼanonel». Joʼkan naq, li qʼaxal ninra chaq saʼ xtiklajik aʼan li bʼanok.

Linjunkabʼal aj katoolk, abʼan laaʼin maakʼaʼ ninnaw chaq chirix li Yos. Joʼkan naq wank naabʼal linpatzʼom li inkʼaʼ nintaw xsumenkil. Naq ak yookin chi tzolok joʼ aj bʼanonel saʼ li nimla tzolebʼaal, xchʼolaak chiwu naq li yuʼam wank ani kiyobʼtesink re.

Jultik we naq xwil xbʼeen sut li xnaʼil li xyuʼam jun li uutzʼuʼuj saʼ jun li lem. Kisach inchʼool rilbʼal naq li nekeʼokenk saʼ li xnaʼil li yuʼam aʼin, naxkol ribʼ chiru li tiq ut li ke. Kiwil ajwiʼ li wank chisaʼ li xnaʼil li yuʼam (citoplasma) li nakʼos naq natʼaneʼk li atzʼam saʼ xbʼeen ut nanimank naq nakʼemank saʼ li haʼ. Aʼin ut naabʼal chik naʼlebʼ naxbʼaanu naq li xnaʼil li yuʼam tixkʼam ribʼ rikʼin li wank saʼ  li qasutam. Naq nawil chanru kʼubʼanbʼil chiʼus li xnaʼil li yuʼam, ninkʼe reetal naq li yuʼam moko yal kiyoʼlaak ta xjunes.

Naq ak wiibʼ chihabʼ chik wokik chi tzolok joʼ aj bʼanonel, xinkʼe reetal naq wank naabʼal li eetalil li nakʼutbʼesink re, naq wank li Yos. Xintzol naq li qatel kʼubʼanbʼil re rekʼasinkil li ruʼuj quqʼ. Kʼajoʼ xchʼinaʼusal chanru li qatel naxchap ribʼ rikʼin li qabʼaqel. Jun li eetalil, xintzol naq wank jun chanchan li kʼaam li naxyuʼ ribʼ li natiklaak saʼ li qatel toj saʼ li xkabʼ xbʼaqel li ruʼuj quqʼ. Li kʼaam aʼin naxjach ribʼ ut naxbʼaanu naq jun chik li kʼaam tnumeʼq rubʼel aʼin re naq twulaq toj saʼ li ruʼuj quqʼ. Ebʼ li kʼaam aʼin chapchokebʼ chixkʼatq li xbʼaqel li ruʼuj quqʼ. Wi moko joʼkan ta raj yiibʼanbʼil li ruʼuj quqʼ, li kʼaam aʼin inkʼaʼ raj naxyuʼ ribʼ, tiik raj ru ut inkʼaʼ raj tkʼanjelaq chiʼus li ruʼuj quqʼ. Xinkʼe reetal chiʼus naq li kiyiibʼank re li qajunxaqalil, qʼaxal wank xnaʼlebʼ.

Kʼajoʼ nasach inchʼool rilbʼal li naxbʼaanu laj Yobʼtesinel naq li kʼuulaʼal naʼok chi musiqʼak naq nayoʼlaak. Naq toj maajiʼ nayoʼlaak junaq li kʼuulaʼal, namusiqʼak xbʼaan li xnaʼ. Joʼkan naq saʼ li pospoʼoy wank junjunq chanchan li bʼejiiy li toj maajiʼ naʼok iqʼ chisaʼ. Naq wiibʼ oxibʼ xamaan chik ma nayoʼlaak li kʼuulaʼal, li bʼejiiy aʼin naxkʼe ribʼ li xeebʼ chisaʼ. Joʼkan bʼiʼ, naq nayoʼlaak li kʼuulaʼal ut namusiqʼak, kʼajoʼ xchʼinaʼusal li nakʼulmank. Li xhopolal li raanm li kʼuulaʼal naxtzʼap ribʼ re naq tnumeʼq li kikʼ saʼ li xpospoʼoy. Saʼ xkʼabʼaʼ li xeebʼ aʼin, naʼok li iqʼ saʼebʼ li bʼejiiy. Joʼkan naq, saʼ junpaat naʼok chi musiqʼak li kʼuulaʼal.

Xwaj xnawbʼal ru li kiyobʼtesink re chixjunil aʼin, joʼkan naq xinʼok chi rilbʼal li Santil Hu chi anchal linchʼool. Kʼajoʼ naq kiwulak chiwu rilbʼal li naʼlebʼ chirix li saabʼesink ibʼ li wank saʼ li sumwank li kixbʼaanu li Yos rikʼin li tenamit Israel numenaq 3,000 chihabʼ anaqwan. Li Yos kixye rehebʼ laj Israel naq tento teʼxmuq li xkʼotebʼ, rajlal teʼxchʼaj li ruqʼ ut teʼxkʼe saʼ warenteen li wank junaq xyajel li naxletz ribʼ (Lev. 13:50; 15:11; Deut. 23:13). Li Santil Hu ak naʼaatinak chaq chirix aʼin, abʼan chiru li 150 chihabʼ li tojeʼ xeʼnumeʼk, li wankebʼ xnawom xeʼxtzol chanru naxletz ribʼ junaq li yajel. Xinkʼe ajwiʼ reetal naq li chaqʼrabʼ li naʼaatinak chirix li wank saʼ wiibʼal li natawmank saʼ li hu Levítico natenqʼank re naq ebʼ laj Israel inkʼaʼ teʼyajerq (Lev. 12:1-6; 15:16-24). Xchʼolaak chiwu naq laj Yobʼtesinel kixkʼe li chaqʼrabʼ aʼin rehebʼ laj Israel re naq us teʼwanq ut naq kirosobʼtesihebʼ li keʼabʼink chiru. Chʼolchʼo chik chiwu naq li Santil Hu aʼan li Raatin li Yos. Abʼan, toj maajiʼ raj ninnaw ani xkʼabʼaʼ li Yos aʼan.

Naq wankin saʼ li nimla tzolebʼaal, xinnaw ru li xLydie. Xooʼok xnawbʼal qu ut xoosumlaak saʼ li chihabʼ 1965. Toj wank naraj naq tinkʼul wibʼ joʼ aj bʼanonel. Saʼ li chihabʼ 1971, ak oxibʼ chik li qakokʼal. Li xLydie kʼajoʼ naq nikinxtenqʼa saʼ linkʼanjel joʼ aj bʼanonel joʼ ajwiʼ saʼ li qajunkabʼal.

Xinkʼanjelak saʼ jun li bʼanlebʼaal chiru oxibʼ chihabʼ naq toj maajiʼ ninte linbʼanlebʼaal. Xeʼwulak jun li sumal saʼ linbʼanlebʼaal, li xinseeraqʼi saʼ xtiklajik. Ok we raj xkʼebʼal  li xreseet li xbʼeelom naq li rixaqil kixye we: «Bʼaanu usilal, maakʼe li bʼan li wank kikʼ chisaʼ». Kisach inchʼool rabʼinkil aʼin ut xinpatzʼ re: «Ma yaal? Kʼaʼut?». Aʼan kixye we: «Laaʼo aj testiiw re li Jehobʼa». Maajunwa raj wabʼihom aatinak chirixebʼ laj testiiw re li Jehobʼa chi moko li nekeʼxkʼoxla chirix li kikʼ. Li qanaʼchin kirisi li Santil Hu ut kixkʼut chiwu li raqal bʼarwiʼ naxye kʼaʼut inkʼaʼ nekeʼxkʼulubʼa li kikʼ (Hech. 15:28, 29). Moqon, xeʼxchʼolobʼ chiwu li tixbʼaanu li Xʼawabʼejilal li Yos: trisi chi junajwa li rahilal, li yajel ut li kamk (Apoc. 21:3, 4). Kʼajoʼ xsahil saʼ inchʼool naq xinye rehebʼ: «Li kʼaru yookex xyeebʼal we, aʼan xtzʼaqlojik ru li ninkʼoxla chaq saʼ linkachʼinal! Xwaj wank joʼ aj bʼanonel re xkʼirtasinkilebʼ li kristiʼaan!». Jwal kisahoʼk inchʼool, joʼkan naq kachʼin chik ma wiibʼ hoor xooʼaatinak. Naq xkohebʼ, xwekʼa naq moko laaʼin ta chik aj katoolk. Xintzol ajwiʼ naq laj Yobʼtesinel, li nawaj xnawbʼal ru, Jehobʼa xkʼabʼaʼ.

Li sumal aʼin, oxibʼ sut xeʼkʼulunk saʼ linbʼanlebʼaal, ut numenaq jun hoor nokooʼaatinak naq nekeʼkʼulunk. Xeʼbʼinbʼoq saʼ li wochoch re naq wanq naabʼal qahoonal re aatinak chirix li Santil Hu. Li xLydie kixkʼulubʼa xtzolbʼal li Santil Hu qikʼin, abʼan inkʼaʼ naxpaabʼ naq tikʼtiʼ li xeʼxkʼut chiqu saʼ li iklees. Joʼkan naq xinbʼoq saʼ li wochoch li paagr. Xooʼaatinak toj najt qʼoqyink chirix li naxkʼut saʼ li iklees ut kaʼajwiʼ xqoksi li Santil Hu. Chi joʼkan kichʼolaak chiru li xLydie naq ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa nekeʼxkʼut li yaal. Saʼ li hoonal aʼan, kiʼok chi kikʼiik li qarahom chirix li Jehobʼa ut saʼ kabʼichal xkubʼeek qahaʼ saʼ li chihabʼ 1974.

Naq xintzol li tixbʼaanu li Yos chirixebʼ li qas qiitzʼin, aʼin xinxtenqʼa re rilbʼal kʼaru wank xwankil saʼ linyuʼam. Kʼanjelak chiru li Jehobʼa aʼan tzʼaqal li qʼaxal wank xwankil saʼ li qayuʼam. Naqaj xkʼiresinkilebʼ li qakokʼal joʼ naxye li Santil Hu. Xqabʼaanu naq li qarahom chirix li Yos ut chirixebʼ li qas qiitzʼin tooxtenqʼa re naq li qajunkabʼal wanq saʼ junajil (Mat. 22:37-39).

Li qakokʼal nekeʼxnaw naq junelik naqakʼe qibʼ saʼ aatin naq naqabʼaanu junaq li naʼlebʼ. Ut nokooseʼek naq naqajultika li xqabʼaanu. Chʼolchʼo chiruhebʼ li qakokʼal naq saʼ li qochoch tento tqapaabʼ li kixye li Jesús: “Wi tento teeye naq yaal, junes «yaal» teeye. Ut wi tento teeye naq inkʼaʼ, junes «inkʼaʼ» teeye” (Mat. 5:37). Jun li eetalil, naq jun rehebʼ li qakoʼ li wank 17 chihabʼ re kiraj xik rikʼinebʼ  li ramiiw, li xLydie inkʼaʼ kixkanabʼ chi xik. Joʼkan naq, jun rehebʼ aʼin kixye re: «Wi laanaʼ inkʼaʼ nakatxkanabʼ chi xik, ye re laayuwaʼ». Abʼan li qakoʼ kixye: «Kʼaru aj e? Junelik wankebʼ saʼ aatin». Li waqibʼ chi qakokʼal nekeʼril naq li xLydie ut laaʼin junelik naqabʼaanu li naxye li Santil Hu. Qʼaxal naqabʼanyoxi re li Jehobʼa xbʼaan naq anaqwan naabʼal rehebʼ li qakomon nekeʼkʼanjelak chiru.

Li yaal kixbʼaanu naq tinjal li kʼaru ninkʼe xwankil saʼ linyuʼam. Toj nawaj xtenqʼankilebʼ li hermaan chirix li xintzol joʼ aj bʼanonel. Joʼkan naq xinʼok chi tenqʼank joʼ aj bʼanonel saʼ li Betel re París joʼ ajwiʼ saʼ li akʼ Betel re Louviers. Kachʼin chik ma 50 chihabʼ wokik chi xik chi kʼanjelak saʼ Betel. Chiruhebʼ chixjunil li chihabʼ aʼin, wankin choʼq ramiiwebʼ naabʼal li hermaan li wankebʼ saʼ Betel. Junjunq rehebʼ aʼin, ak wank numenaq 90 chihabʼ rehebʼ. Jwal kisahoʼk inchʼool xnawbʼal ru jun rehebʼ aʼin xbʼaan naq xintenqʼa re naq tyoʼlaaq, 20 chihabʼ chirix aʼin.

Naq nawil naq li Jehobʼa naroksi li xmolam re xtenqʼankil ut xbʼeresinkil li xtenamit, naxbʼaanu naq tkʼiiq linrahom chirix usta ak xeʼnumeʼk li chihabʼ. Jun eetalil, saʼ xtiklajik tana li chihabʼ 1980, li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa keʼxbʼaanu jun li naʼlebʼ aran Estados Unidos re naq ebʼ laj Testiiw teʼwanq saʼ aatin rikʼinebʼ laj bʼanonel.

Moqon, saʼ li chihabʼ 1988, li Nekeʼjolomink re Xmolam li Jehobʼa keʼxxaqabʼ saʼ Betel jun li akʼ chʼuut: li nekeʼxkʼe resil li bʼanlebʼaal re li nimla molam. Saʼ xtiklajik, li chʼuut aʼin naril li chʼuut li naʼulaʼanink bʼanlebʼaal li kixaqabʼaak saʼ Estados Unidos re xtenqʼankilebʼ laj Testiiw re naq inkʼaʼ t-oksimanq li kikʼ naq teʼbʼaneʼq. Naq ebʼ li chʼuut aʼin keʼxaqabʼaak saʼ jalan jalanq chi tenamit, kixaqabʼamank ajwiʼ saʼ Francia. Nawulak chiwu rilbʼal chanru li xmolam li Jehobʼa naxkʼe xchʼool chi rilbʼalebʼ li hermaan li yajebʼ.

Li qʼaxal ninra chaq saʼ xtiklajik, aʼan li bʼanok. Abʼan, naq xintzʼil rix li ninkʼe xwankil saʼ linyuʼam, xinkʼe reetal naq toj wank kʼaru li qʼaxal wank xwankil chiru li bʼanok: xkʼirtasinkilebʼ li qas qiitzʼin saʼ li xpaabʼal malaj xtenqʼankilebʼ re naq teʼwanq saʼ aatin rikʼin li nakʼehok yuʼam, li Jehobʼa Yos. Naq inkʼaʼ chik xinkʼanjelak joʼ aj bʼanonel, li xLydie ut laaʼin xooʼok xkʼebʼal 70 hoor saʼ li puktesink, joʼkan naq naabʼal hoor naqoksi chiru li po re aatinak chirix li Xʼawabʼejilal li Yos. Toj naqabʼaanu chixjunil li wank saʼ quqʼ re tzʼaqonk saʼ li kʼanjel aʼin li nakolok yuʼam.

Toj ninbʼaanu chixjunil li wank saʼ wuqʼ re xtenqʼankilebʼ li yaj. Abʼan, ninkʼe reetal naq chi moko laj bʼanonel li qʼaxal wank xnawom malaj li qʼaxal chaabʼil naru risinkil chi junajwa li yajel malaj risinkil li kamk. Joʼkan naq, nawoybʼeni li kutan naq maakʼaʼaq chik li rahilal, li yajel ut li kamk. Saʼ li akʼ ruuchichʼochʼ, li yook chaq chi nachʼok, twanq chixjunil linhoonal re tzolok chirix li xyobʼtesihom li Yos, joʼ ajwiʼ chanru yiibʼanbʼil li qajunxaqalil. Joʼkan bʼiʼ, toj maajiʼ natzʼaqlok ru chixjunil li xinkʼoxla chaq saʼ linkachʼinal. Chʼolchʼo chiwu naq li qʼaxal us yook chaq chi nachʼok.