1. Chanru tqakʼam qe rikʼin wiibʼ oxibʼ li cheʼ? (Chaawil li jalam u).

 «LI CHEʼ li naxbʼas ribʼ moko natoqeʼk ta xbʼaan li iqʼ». Li aatin aʼin naxkʼut chiqu jun li naʼlebʼ li nakʼulmank rikʼin wiibʼ oxibʼ li cheʼ li naxbʼaanu naq kaw xaqxoqebʼ usta kaw li iqʼ: naq nekeʼxbʼas ribʼ. Re naq tookʼiiq saʼ li qapaabʼal aajel ru naq toonaʼlebʼaq chiʼus ut tqajal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ. Chanru? Xyalbʼal qaqʼe re naq tookʼayq naq najalaak li qawanjik ut roxloqʼinkil li nekeʼxye ut li nekeʼxsikʼ xbʼaanunkil ebʼ li junchʼol.

2. Kʼaru ebʼ li naʼlebʼ tooxtenqʼa naq tjalaaq li qayuʼam ut kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin?

² Li nokookʼanjelak chiru li Jehobʼa tento naq chaabʼil toonaʼlebʼaq. Naqaj ajwiʼ xkubʼsinkil qibʼ ut tooqobʼanq u. Saʼ li tzolom aʼin tqil wiibʼ oxibʼ li eetalil chirix ebʼ li qechpaabʼanel li xeʼelk chiʼubʼej xbʼaan ebʼ li naʼlebʼ aʼin ut chanru tooruuq ajwiʼ xbʼaanunkil laaʼo. Abʼan xbʼeenwa tqil li eetalil chirix li Jehobʼa ut li Jesús li nekeʼnaʼlebʼak chiʼus.

3. Chanru naqanaw naq li Jehobʼa nanaʼlebʼak chiʼus?

³ Li Santil Hu naxye naq li Jehobʼa «aʼan li qaSaqoonak» xbʼaan naq kaw xaqxo ut maakʼaʼ nachʼinank re xchʼool (Deut. 32:4). Abʼan nanaʼlebʼak chiʼus. Chanru naqanaw? Naq yook chi jalaak li xnaʼlebʼ li ruuchichʼochʼ aʼin li Jehobʼa naxjal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ re naq chixjunil li kixye ttzʼaqloq ru. Saʼ xkʼabʼaʼ naq xooxyobʼtesi joʼ xjalam u naru naqajal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ naq najalaak li qawanjik. Chʼolchʼo ru li naʼlebʼ li naxkʼe li Jehobʼa saʼ li Santil Hu li nokooxtenqʼa  chi xsikʼbʼal kʼaru xbʼaanunkil maakʼaʼ naxye kʼaru chʼaʼajkilal tqanumsi. Li xbʼaanuhom ut li xnaʼlebʼ naxkʼutbʼesi naq li Jehobʼa aʼan jun Yos li kaw xaqxo abʼan nanaʼlebʼak chiʼus.

4. Kʼe jun eetalil chirix chanru li Jehobʼa naxkʼutbʼesi naq nanaʼlebʼak chiʼus (Levítico 5:7, 11).

⁴ Li xnaʼlebʼ li Jehobʼa tzʼaqal re ru. Aʼan moko kaw ta nataqlank saʼ xbʼeenebʼ li kristiʼaan. Qilaq jun eetalil chirix chanru li Jehobʼa chaabʼil kinaʼlebʼak rikʼinebʼ laj Israel. Moko naxmin ta ruhebʼ li bʼihom ut nebʼaʼ naq juntaqʼeet li mayej teʼxkʼe. Wank sut li Xchaqʼrabʼ laj Moisés naxye wiibʼ oxibʼ li mayej li kʼulubʼanbʼil aʼ yaal chanru xwanjik li kristiʼaan (taayaabʼasi Levítico 5:7, 11).

5. Ye jun eetalil chirix chanru naq li Jehobʼa naxkubʼsi ribʼ ut jun chik chirix naq natoqʼobʼank u.

⁵ Li Jehobʼa nanaʼlebʼak chiʼus xbʼaan naq naxkubʼsi ribʼ ut naʼuxtaanank u. Jun eetalil, kixkʼutbʼesi naq naxkubʼsi ribʼ naq jayeʼq kixsachebʼ li kristiʼaan li wankebʼ Sodoma. Kiroksi ebʼ li ánjel re xyeebʼal re laj Lot naq t-elq saʼ li tenamit aʼan. Abʼan laj Lot naxuwak chi xik. Joʼkan naq kixtzʼaama re li Jehobʼa naq aʼan ut li xjunkabʼal teʼxik Zóar, jun li tenamit li tixsach ajwiʼ li Yos, moko naabʼalebʼ ta kristiʼaan wankebʼ aran. Li Jehobʼa kiruuk raj xminbʼal ru laj Lot re abʼink chiru abʼan inkʼaʼ kixbʼaanu. Kixkʼulubʼa li kipatzʼeʼk re usta aʼin naraj xyeebʼal naq inkʼaʼ tixsach li tenamit Zóar (Gén. 19:18-22). Naabʼal siʼeent chihabʼ chirix aʼin, li Jehobʼa kixtoqʼobʼa ru li tenamit Nínive. Kixtaqla li propeet Jonás re xyeebʼal rehebʼ naq teʼsacheʼq saʼ xkʼabʼaʼ li xmaaʼusilalebʼ. Abʼan naq ebʼ li kristiʼaan xeʼxyotʼ xchʼool, li Jehobʼa kixtoqʼobʼa ruhebʼ ut kixkuyebʼ xmaak (Jon. 3:1, 10; 4:10, 11).

6. Kʼaru eetalil naxkʼut naq li Jesús nanaʼlebʼak chiʼus joʼ li Jehobʼa?

⁶ Li Jesús nanaʼlebʼak chiʼus joʼ li Jehobʼa, aʼin kikʼutunk naq kiwank saʼ Ruuchichʼochʼ. Usta kitaqlaak chi puktesink «kaʼajwiʼ rikʼinebʼ li karneer sachenaq, aʼebʼ laj Israel», saʼ jun kutan kixtenqʼa jun li ixq li maawaʼ aj Israel. Kixtzʼaama chiru naq tixkʼirtasi li xkoʼ li «rahobʼtesinbʼil xbʼaan laj tza!». Kixtoqʼobʼa ru ut kixkʼirtasi li xkoʼ (Mat. 15:21-28). Qakʼoxlaq jun chik li eetalil. Naq tojeʼaq kixtikibʼ li xkʼanjel li Jesús saʼ Ruuchichʼochʼ kixye: «Li taatzʼeqtaananq we […], tintzʼeqtaana ajwiʼ laaʼin» (Mat. 10:33). Abʼan li Jesús moko kixtzʼeqtaana ta laj Pedro saʼ xkʼabʼaʼ naq oxibʼ sut kipaltoʼk chiru. Li Jesús naxnaw naq laj Pedro kixyotʼ xchʼool ut chaabʼil xnaʼlebʼ. Naq ak xwakliik chi yoʼyo, li Jesús kixkʼut ribʼ chiru laj Pedro ut kixchʼolobʼ chiru naq xkuyeʼk xmaak ut naq naraheʼk (Luc. 24:33, 34).

7. Joʼ naxye Filipenses 4:5, chanru tqaj naq tooʼeʼril ebʼ li junchʼol?

⁷ Ak xqil naq li Jehobʼa ut li Jesús nekeʼnaʼlebʼak chiʼus. Ut laaʼo? Li Jehobʼa  naroybʼeni naq joʼkan toonaʼlebʼaq (taayaabʼasi Filipenses 4:5, TNM. Taawil taqaʼ). b Naru naqakʼoxla: «Ma nekeʼxkʼoxla ebʼ li junchʼol naq ninnaʼlebʼak chiʼus ut naq nintawok u? Malaj nekeʼxnaw wu naq kaw nintaqlank ut naq inkʼaʼ ninʼabʼink? Ma junelik ninye naq junaq li naʼlebʼ tento naq tbʼaanumanq joʼ chanru nawaj? Malaj ninkʼe inchʼool chi rabʼinkil ebʼ li junchʼol ut xkʼulubʼankil li nekeʼxye?». Naq nokoonaʼlebʼak chiʼus naqakʼam qe rikʼin li Jehobʼa ut li Jesús. Aatinaqo chirix wiibʼ li naʼlebʼ bʼarwiʼ aajel ru naq toonaʼlebʼaq chiʼus: naq najalaak li qawanjik ut naq li nekeʼxye ut li nekeʼxbʼaanu ebʼ li junchʼol moko juntaqʼeet ta rikʼin li naqakʼoxla.

8. Kʼaru ttenqʼanq qe re naq toonaʼlebʼaq chiʼus naq najalaak li qawanjik? (Chaawil ajwiʼ li xyaalal).

⁸ Naq najalaak li qawanjik aajel ru naq toonaʼlebʼaq chiʼus ut tqajal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ. Naru naq yalaq joqʼe tqakʼul junaq li rahilal saʼ li qajunxaqalil, tmaakʼaʼoq qatumin malaj junaq chʼaʼajkilal rikʼin li awabʼej. Aweʼ naru tixjal li qayuʼam ut tixkʼam chaq ebʼ li chʼaʼajkilal li inkʼaʼ naqoybʼeni (Ecl. 9:11, 12; 1 Cor. 7:31). Joʼkan ajwiʼ naq najalaak junaq li qakʼanjel saʼ li xmolam li Jehobʼa naru naxyal rix li qapaabʼal. Maakʼaʼ naxye kʼaru tkʼulmanq naru naq tookʼayq wi naqabʼaanu li kaahibʼ chi naʼlebʼ aʼin: 1) kʼulubʼa naq najalaak laawanjik, 2) kʼoxla li taabʼaanu ut li ak xaabʼaanu, 3) il li rusilal laayuʼam ut 4) tenqʼahebʼ li junchʼol. c Qilaq wiibʼ oxibʼ li eetalil chirixebʼ li hermaan li xeʼxtaw rusilal naq xeʼxbʼaanu aʼin.

9. Kʼaru xeʼxbʼaanu jun li sumal chi xnumsinkil ebʼ li chʼaʼajkilal li inkʼaʼ nekeʼroybʼeni?

⁹ Kʼulubʼa naq najalaak laawanjik. Laj Emanuele ut li xFrancesca xeʼtaqlaak chi puktesink saʼ jalan chik tenamit. Naq xeʼwulak saʼ li naʼajej bʼarwiʼ xeʼtaqlaak xeʼok xtzolbʼal li aatinobʼaal ut xeʼok ajwiʼ xnawbʼalebʼ ru ebʼ li hermaan re li chʼuut. Abʼan naq xtiklaak li COVID-19 inkʼaʼ chik xeʼruuk xchʼutubʼankil ribʼebʼ. Joʼkan ajwiʼ, maakʼaʼ saʼ xchʼool naq kikamk li xnaʼ li xFrancesca. Aʼan naraj wank rikʼin li xjunkabʼal abʼan xbʼaan li yajel inkʼaʼ kiruuk xik rikʼinebʼ. Kʼaru kitenqʼank re chi xnumsinkil li chʼaʼajkilal aʼin? Xbʼeen, laj Emanuele ut li xFrancesca xeʼtijok chiru li Jehobʼa ut xeʼxpatzʼ re naq teʼtenqʼaaq chi xnumsinkil li junjunq chi kutan. Li Jehobʼa kiroksi li xmolam re xsumenkil li xtijebʼ rikʼin xkʼebʼal rehebʼ li naʼajmank. Jun eetalil, qʼaxal keʼwaklesiik xchʼool li kixye jun li hermaan saʼ jun li bʼideo: «Naq saʼ junpaat naqakʼulubʼa naq xjalaak li qawanjik, saʼ junpaat nasahoʼk qachʼool ut moko nachʼaʼajkoʼk ta chiqu xtawbʼal li rusilal li naxkʼam chaq aʼin». d Xkabʼ, xeʼxkʼubʼ naq teʼxchʼaabʼilobʼresi chanru nekeʼpuktesink saʼ selular ut xeʼxtikibʼ jun li tzolom. Ut rox, xeʼxkʼulubʼa naq xeʼwaklesiik xchʼool ut naq xeʼtenqʼaaq xbʼaanebʼ li hermaan ut xeʼxbʼanyoxi li xrahomebʼ. Chiru jun chihabʼ, jun li hermaan rajlal kutan naxtaqla rehebʼ jun li esil li wank chisaʼ jun raqal re li Santil Hu. Kʼaru naqatzol? Wi naqakʼulubʼa naq najalaak li qawanjik, sahaq qachʼool rikʼin li tooruuq xbʼaanunkil.

10. Kʼaru kixbʼaanu jun li hermaan re kʼayk naq kijalaak li xwanjik?

 ¹⁰ Kʼoxla li taabʼaanu ut li ak xaabʼaanu ut li rusilal laayuʼam. Li xChristina re Rumania li wank Japón, kirahoʼk xchʼool naq xeʼrisi li chʼuut re li aatinobʼaal inglés. Abʼan aʼan moko kiʼok ta xchʼool chirix li xkʼulmank kixkʼe bʼan xchʼool re xbʼaanunkil chixjunil li wank saʼ ruqʼ re puktesink saʼ li chʼuut re li aatinobʼaal japonés. Kixpatzʼ re jun li ixq li kiwank joʼ rechkʼanjel naq ttenqʼaaq chi xtzolbʼal japonés rikʼin roksinkil li Santil Hu ut li hu Sahaq laachʼool!, ut li ixq kixkʼulubʼa. Li xChristina kixtzol aatinaak saʼ japonés. Abʼan moko kaʼaj tawiʼ aʼin, li kiwank joʼ rechkʼanjel kiraj tzolok chirix li Santil Hu. Kʼaru naqatzol? Wi naqakʼoxla li taabʼaanu ut li ak xaabʼaanu ut tqil rusilal li qayuʼam, li naʼlebʼ li najalaak naru naxkʼam chaq li osobʼtesihom li maajunwa xaakʼoxla.

11. Kʼaru kixbʼaanu jun li sumal re xqʼaxbʼal ru li chʼaʼajkilal chirix li tumin?

¹¹ Xtenqʼankilebʼ li junchʼol. Jun li sumal li wank saʼ li tenamit bʼarwiʼ ramro li qakʼanjel xeʼkanaak chi maakʼaʼ xtumin naq li tenamit kimaakʼaʼoʼk xtumin. Kʼaru xeʼxbʼaanu re naq teʼkʼayq naq xjalaak li wanjik? Xbʼeen, xeʼxyal xqʼe re naq moko naabʼal ta chik teʼxsach. Ut xkabʼ, moko xeʼxkʼe ta xchʼool chirix ebʼ li xchʼaʼajkilal, xeʼroksi bʼan chixjunil li xhoonal re puktesink (Hech. 20:35). Li xbʼeelom kixye: «Saʼ xkʼabʼaʼ naq naabʼal li hoonal naqanumsi saʼ li puktesink inkʼaʼ naxik qachʼool chi xkʼoxlankil li qachʼaʼajkilal, naqoksi bʼan li qahoonal re xbʼaanunkil li nawulak chiru li Yos». Kʼaru naqatzol? Wi najalaak li qawanjik chʼolchʼooq chiqu naq li jwal aajel ru aʼan xtenqʼankilebʼ li junchʼol ut qʼaxal wiʼ chik saʼ li puktesink.

12. Joʼ laj Pablo, chanru tooruuq xkʼebʼal saʼ ajl ebʼ li kristiʼaan saʼ li puktesink?

¹² Saʼ li puktesink tento tqakʼe saʼ ajl wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ. Nokooʼaatinak rikʼinebʼ li kristiʼaan li jalan jalanq xpaabʼalebʼ, xtenamitebʼ ut xnaʼlebʼebʼ. Kʼaʼut tento tqakʼam qe rikʼin li apóstol Pablo? Xbʼaan naq kixsikʼ chiʼus chanru tpuktesinq. Li Jesús kixxaqabʼ joʼ «xʼapóstol ebʼ li maawaʼebʼ aj Israel» (Rom. 11:13). Re xbʼaanunkil aʼin laj Pablo kiʼaatinak rikʼinebʼ laj judiiy, ebʼ laj griego, li wankebʼ xnawom, li wankebʼ saʼ kʼalebʼaal ut ebʼ li awabʼej. Re naq twulaq saʼ xchʼool jalan jalanq li kristiʼaan laj Pablo kixkʼe ribʼ «choʼq moos chiru chixjunilebʼ» (1 Cor. 9:19-23). Naq kipuktesink kixkʼe saʼ ajl li xwanjikebʼ ut li xpaabʼalebʼ. Kʼaru naqatzol? Naru naq us tooʼelq saʼ li puktesink wi naqakʼe reetal kʼaru naʼajmank chiruhebʼ li kristiʼaan.

13. Chiru kʼaru tqakol qibʼ wi naqoxloqʼi li nekeʼxkʼoxla ebʼ li junchʼol? (1 Corintios 8:9).

¹³ Wi nokoonaʼlebʼak chiʼus moko tchʼaʼajkoʼq ta chiqu roxloqʼinkil li nekeʼxkʼoxla ebʼ li junchʼol. Jun eetalil, maare wankebʼ li hermaan li nekeʼwulak chiru xbʼonbʼal ribʼ ut ebʼ li junchʼol inkʼaʼ. Wiibʼ oxibʼ li hermaan nekeʼwulak chiru rukʼbʼal bʼayaq li haʼ li nakaltesink abʼan junchʼol chik inkʼaʼ nekeʼukʼak. Chiqajunilo naqaj naq kawaq li qajunxaqalil abʼan chiqajunjunqal naqasikʼ chanru xbʼaanunkil. Wi naqakʼoxla naq li naqaye aʼan wank xwankil ut naqaqʼunbʼesi ebʼ li junchʼol re naq teʼxbʼaanu, naru naqatochʼ xchʼoolebʼ li junchʼol ut xjachbʼal li chʼuut. Maajunwa naqaj  xbʼaanunkil aʼin! (Taayaabʼasi 1 Corintios 8:9; 10:23, 24). Xyuʼaminkil li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu tooxtenqʼa re naq toowanq saʼ tuqtuukilal ut xkʼebʼal junjunq li naʼlebʼ saʼ xnaʼaj. Qilaq chanru xbʼaanunkil saʼ wiibʼ li naʼlebʼ.

14. Kʼaru naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu naru naqayuʼami naq naqatiqibʼ qibʼ ut naqayiibʼ qibʼ?

¹⁴ Li qatʼirk ut chanru naqayiibʼ qibʼ. Li Jehobʼa moko naxkʼe ta li chaqʼrabʼ chirix chanru tqatiqibʼ qibʼ naxkʼe bʼan li naʼlebʼ li tooruuq xyuʼaminkil. Li qatiqibʼankil tento tixkʼe xloqʼal li Jehobʼa, tixkʼutbʼesi ajwiʼ naq nokoonaʼlebʼak chiʼus ut tento tqatiqibʼ qibʼ «saʼ xyaalal joʼ chanru» qakʼulubʼ (1 Tim. 2:9, 10; 1 Ped. 3:3). Us raj naq ebʼ li junchʼol inkʼaʼ teʼxik xchʼool chirix chanru naqatiqibʼ qibʼ. Li naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu naru naxtenqʼahebʼ li cheekel winq re naq inkʼaʼ teʼxxaqabʼ junaq li chaqʼrabʼ chirix chanru teʼxtiqibʼ ribʼ ut teʼxtʼeʼ rismal. Jun eetalil, saʼ jun li chʼuut wankebʼ li saaj li jwal kachʼin roq li rismal li keʼxset ut inkʼaʼ nekeʼxyiibʼ xbʼaan naq joʼkanebʼ li junchʼol. Ebʼ li cheekel winq keʼraj xtenqʼankilebʼ li saaj aʼin. Abʼan, kʼaru teʼxbʼaanu re naq inkʼaʼ teʼxxaqabʼ junaq li chaqʼrabʼ? Li cheekel winq li naʼulaʼanink chʼuut kixye rehebʼ naq teʼxye aʼin rehebʼ li hermaan: «Wi naq nakaakʼe jun li kʼanjel saʼ li chʼuut ebʼ li wankebʼ aran nekeʼxik xchʼool chirix chanru tiqibʼanbʼilat, ma naraj xyeebʼal aʼin naq moko usta tiqibʼanbʼilat?». Li naʼlebʼ aʼin kikʼanjelak ut moko kiʼajmank ta naq txaqabʼamanq junaq li chaqʼrabʼ. e

15. Kʼaru chaqʼrabʼ ut naʼlebʼ tooxtenqʼa naq tqasikʼ chanru toobʼaneʼq? (Romanos 14:5).

¹⁵ Rilbʼal li qakawilal. Li junjunq yaal re  chanru tril li xjunxaqalil (Gál. 6:5). Naq tqasikʼ chanru xbʼanbʼal qibʼ tento wank saʼ qachʼool li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu chirix li kikʼ, li qʼehink ut jalan jalanq li naʼlebʼ li nekeʼroksi saʼ li tuulak (Hech. 15:20; Gál. 5:19, 20). Chirix chik aʼin, aʼ yaal re li junjunq li tixsikʼ xbʼaanunkil. Wankebʼ laj paabʼanel li kaʼajwiʼ nekeʼroksi li bʼan li naxkʼe laj bʼanonel, junchʼol chik nekeʼroksi jalan jalanq li naʼlebʼ li wank re bʼaneʼk. Usta ak chʼolchʼo chiqu li tqabʼaanu abʼan tento tqoxloqʼi li kʼaru teʼxsikʼ xbʼaanunkil ebʼ li junchʼol chirix chanru teʼbʼaneʼq. Joʼkan naq tqajultika ebʼ li naʼlebʼ aʼin: 1) kaʼajwiʼ li Xʼawabʼejilal li Yos trisi chi junajwa ut chi junelik ebʼ li yajel (Is. 33:24); 2) li junjunq «[ti]xkʼuubʼ ribʼ chi chaabʼil» chirix kʼaru us choʼq re (taayaabʼasi Romanos 14:5); 3) inkʼaʼ nokooraqok aatin chirixebʼ li junchʼol chi moko naqakʼehebʼ chi tichkʼok (Rom. 14:13), ut 4) ebʼ laj paabʼanel nekeʼxra ribʼebʼ ut nekeʼxkʼe xwankil li junajil saʼ li chʼuut chiru li nekeʼxsikʼ xbʼaanunkil saʼ li xyuʼam (Rom. 14:15, 19, 20). Wi naqabʼaanu li naʼlebʼ aʼin us tqakʼam qibʼ rikʼinebʼ li hermaan ut tootenqʼanq re naq twanq li tuqtuukilal saʼ li chʼuut.

16. Chanru nekeʼkʼulubʼank chi chaabʼil ebʼ li cheekel winq rikʼinebʼ li junchʼol chi cheekel winq? (Chaawil ebʼ li jalam u).

¹⁶ Ebʼ li cheekel winq tento teʼxkʼe li eetalil ut teʼkʼulubʼanq chi chaabʼil (1 Tim. 3:2, 3). Jun eetalil, jun li cheekel winq moko junelik ta naroybʼeni naq junelik teʼxkʼulubʼa li naxye xbʼaan naq ak cheek chik. Chʼolchʼo chiru naq li xsantil musiqʼej li Jehobʼa tixtenqʼa yalaq ani rehebʼ li cheekel winq re naq us teʼnaʼlebʼaq. Ut wi inkʼaʼ nekeʼxqʼet junaq li naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu ebʼ li cheekel winq li chaabʼil nekeʼnaʼlebʼak nekeʼxkʼulubʼa li nekeʼxye li xkʼihalil usta ebʼ aʼan jalan nekeʼkʼoxlak.

17. Kʼaru qosobʼtesihom tqakʼul wi nokoonaʼlebʼak chiʼus?

¹⁷ Naabʼal li qosobʼtesihom tqakʼul wi nokoonaʼlebʼak chiʼus. Jun eetalil, chaabʼil naqakʼam qibʼ ut wank tuqtuukilal saʼ li chʼuut. Sa naqekʼa qibʼ saʼ xtenamit li Jehobʼa usta jalan jalanq li qanaʼlebʼ ut li qatenamit. Ut li qʼaxal wank xwankil aʼan naq sa qachʼool xbʼaan naq naqakʼam qe rikʼin li Jehobʼa, li Yos li nanaʼlebʼak chiʼus.