1, 2. Joʼ naxye Salmo 25:14, Wy, kʼaru tento tqabʼaanu re naq toowanq saʼ tzʼaqal amiiwil rikʼin li Jehobʼa?

 BʼAR wank li naʼlebʼ taaye laaʼat naq aajel ru re naq tatwanq joʼ jun chaabʼil amiiw? Maare taaye raj naq ebʼ li chaabʼil amiiw tento naq teʼxra ut teʼxtenqʼa ribʼebʼ. Chʼolchʼo naq inkʼaʼ taaye raj naq tento taaxuwa ru junaq re naq tatwanq choʼq ramiiw. Abʼan, joʼ naxye li raqal li naxjolomi li tzolom, li nekeʼraj wank saʼ amiiwil rikʼin li Jehobʼa tento naq teʼxxuwa ru (taayaabʼasi Salmo 25:14, Wy. Taawil taqaʼ). b

² Maakʼaʼ naxye jarubʼ chihabʼ qokik chi kʼanjelak joʼ aj Testiiw, chiqajunilo tento tqaxuwa ru li Jehobʼa. Joʼkan bʼiʼ, kʼaru naraj xyeebʼal naq tqaxuwa ru li Yos? Kʼaru tooxtenqʼa re xxuwankil ru joʼ naraj aʼan? Ut kʼaru naxkʼut chiqu laj Abdías li nakʼanjelak choʼq re li awabʼej, laj Jehoiadá li xyuwaʼil aj tij ut li awabʼej Jehoás re xxuwankil ru li Yos?

3. Chanru nokooxkol li qaxiw?

³ Naru tooxuwaq wi naqekʼa naq tooruuq xkʼulbʼal junaq li rahilal. Us naq tooxuwaq bʼayaq re naq weent tqabʼaanu. Qakʼehaq junjunq li eetalil. Inkʼaʼ naqaj naq tootʼaneʼq joʼkan naq  inkʼaʼ mas toojiloq chixkʼatq junaq li jul. Inkʼaʼ naqaj xnumsinkil junaq li rahilal joʼkan naq weent naqabʼaanu re naq inkʼaʼ tqachʼik qibʼ saʼ chʼaʼajkilal. Inkʼaʼ naqaj xsachbʼal ebʼ li qamiiw joʼkan naq naqasikʼ chiʼus kʼaru tqaye.

4. Kʼaru naraj laj Tza naq tqekʼa chirix li Jehobʼa?

⁴ Laj Tza naraj naq ebʼ li kristiʼaan teʼxxuwa ru li Jehobʼa. Naraj naq tqapaabʼ li kixye laj Elifaz re laj Job: naq li Jehobʼa aʼan jun Yos li qʼaxal josqʼ, jwal xikʼ naʼilok ut naq maajunwa nasahoʼk saʼ xchʼool qikʼin (Job 4:18, 19). Laj Tza naraj naq tqakanabʼ kʼanjelak ut xloqʼoninkil ru li Jehobʼa xbʼaan li qaxiw. Re xtzʼeqtaanankil aʼin tento tqaxuwa ru li Jehobʼa joʼ nawulak chiru.

5. Kʼaru naraj xyeebʼal xxuwankil ru li Yos?

⁵ Li naxxuwa ru li Yos malaj naroxloqʼi, naxra ut inkʼaʼ naraj xkʼebʼal saʼ xiwxiwal li ramiiwil rikʼin. Jun chaabʼil eetalil chirix jun li kixxuwa ru li Yos joʼ nawulak chiru, aʼan li Jesús (Heb. 5:7). Li Jesús kixkʼutbʼesi naq naroxloqʼi li Xyuwaʼ chi anchal xchʼool (Is. 11:2, 3). Jwal naxra ut naraj xbʼaanunkil li naxye li Xyuwaʼ (Juan 14:21, 31). Laaʼo ajwiʼ naqoxloqʼi ru li Jehobʼa ut nokookʼanjelak chiru chi anchal qachʼool xbʼaan naq aʼan Xyosil li rahok, li choxahil naʼlebʼ li tiikilal ut li wankilal. Naqanaw naq jwal nokooxra, li naqabʼaanu naru tixsahobʼresi xchʼool. Narahoʼk saʼ xchʼool naq junaq inkʼaʼ napaabʼank chiru, abʼan jwal nasahoʼk saʼ xchʼool naq naqabʼi li naxye qe (Sal. 78:41; Prov. 27:11).

6. Kʼaru xyaalal wank re naq tqatzol xxuwankil ru li Yos? (Salmo 34:12).

⁶ Naq nokooyoʼlaak toj maajiʼ wank saʼ qachʼool xxuwankil ru li Jehobʼa, toj tento tqatzol xbʼaanunkil (taayaabʼasi Salmo 34:12). Naru naqabʼaanu aʼin naq naqil li xyobʼtesihom. Saʼ «li xbʼaanuhom» naqil li xchoxahil naʼlebʼ, li xwankilal ut naq qʼaxal nokooxra, nanimank li qarahom chirix ut naqaj roxloqʼinkil ru (Rom. 1:20). Li xʼAdrienne jun li hermaan kixye: «Naq nawil li xyobʼtesihom li Jehobʼa, ninkʼe reetal naq wank tzʼaqal xnaʼlebʼ, jwal ninbʼanyoxi ut nachʼolaak chiwu naq aʼan naxnaw li kʼaru us choʼq we». Naq kixkʼoxla rix li naʼlebʼ aʼin, kixye: «Maajunwa tintzʼeqtaana linʼamiiwil rikʼin li Jehobʼa, li kixkʼe inyuʼam». Ma naru taawisi laahoonal re rilbʼal junpaataq li yobʼtesihom saʼ li xamaan aʼin? Aʼan tatxtenqʼa re naq taawoxloqʼi ut taara li Jehobʼa (Sal. 111:2, 3).

7. Chanru nokooxtenqʼa li tijok re naq tqaxuwa ru li Jehobʼa?

⁷ Jun chik li tooxtenqʼa re xxuwankil ru li Yos aʼan naq junelik tootijoq. Wi rajlal nokootijok tqanaw ru chiʼus li Jehobʼa. Naq naqatzʼaama chiru li xtenqʼ re xnumsinkil junaq li yalbʼaʼix, naqakʼe reetal li xnimal xwankilal. Ut naq naqabʼanyoxi chiru naq xkʼe li Ralal re qakolbʼal, naqajultika naq qʼaxal nokooxra. Ut nachʼolaak chiqu naq nim li xnaʼlebʼ naq naqapatzʼ re naq tooxbʼeresi re xnumsinkil junaq li chʼaʼajkilal. Naq naqaye re li Jehobʼa aʼin, nokooxtenqʼa re naq tqoxloqʼi ru ut naq inkʼaʼ tqakanabʼ naq kʼaruhaq malaj anihaq tooxnajtobʼresi rikʼin.

8. Kʼaru tento tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tqakanabʼ xxuwankil ru li Jehobʼa?

⁸ Re naq inkʼaʼ tqakanabʼ xxuwankil ru li Jehobʼa tento naq tqatzol li Santil Hu re xtawbʼal qanaʼlebʼ chirix li xeʼxbʼaanu li us ut li xeʼxqʼet ribʼ chiru li Jehobʼa. Qilaq oxibʼ rehebʼ. Xbʼeenwa tooʼaatinaq chirix wiibʼ li xmoos li Jehobʼa: laj Abdías li nakʼanjelak saʼ rochoch li awabʼej Acab ut chirix laj Jehoiadá li xyuwaʼil aj tij. Moqon tooʼaatinaq chirix laj Jehoás awabʼej re Judá, saʼ xtiklajik kixbʼaanu li us abʼan moqon chik kixqʼet ribʼ chiru li Jehobʼa.

9. Chanru naq xxuwankil ru Jehobʼa kixtenqʼa laj Abdías? (1 Reyes 18:3, 12, Wy).

⁹ Li xbʼeen sut naq li Santil Hu naʼaatinak chirix laj Abdías c naxye: «Laj Abdías, […] kʼajoʼ naq naxxuwa ru» li Jehobʼa (taayaabʼasi 1 Reyes 18:3, 12, Wy. Taawil taqaʼ). d Chanru kitenqʼaak naq kixxuwa ru li Yos? Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin chaabʼil xnaʼlebʼ ut inkʼaʼ naʼelqʼak. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin laj Acab kixkʼe joʼ laj jolominel re li rochoch (juntaqʼeeta rikʼin Nehemías 7:2). Xxuwankil ru li Yos kitenqʼank re, re naq tixkʼutbʼesi li kawil chʼoolej li kiʼajmank chiru. Kʼaʼut? Xbʼaan naq kiwank saʼ xkutankil li awabʼej Acab, li «qʼaxal yibʼ wiʼ chik ru kixbʼaanu chiruhebʼ [li awabʼej] li keʼwank xbʼenwa» (1 Rey. 16:30). Laj Acab sumsu rikʼin li xJezabel, li naxloqʼoni ru laj Baal, xikʼ naril li Jehobʼa chi anchal xchʼool ut naraj xsachbʼal li tzʼaqal loqʼonink saʼ li lajeebʼ chi teep re Israel. Kixkamsihebʼ naabʼal li xpropeet li Yos (1 Rey. 18:4). Jwal chʼaʼaj li wanjik choʼq rehebʼ li nekeʼxloqʼoni ru li Jehobʼa!

10. Chanru kixkʼutbʼesi laj Abdías naq kaw tzʼaqal xchʼool?

¹⁰ Chanru kixkʼutbʼesi laj Abdías naq kaw tzʼaqal xchʼool? Naq li xJezabel kiʼok xkamsinkilebʼ li xpropeet li Jehobʼa, laj Abdías kixmuq jun siʼeent rehebʼ chi «lajeebʼ roxkʼaal» saʼebʼ li ochoch pek ut kixchʼolanihebʼ «rikʼin wa ut haʼ» (1 Rey. 18:13, 14). Wi li xJezabel kixnaw raj aʼin, chʼolchʼo naq kixkamsi raj. Joʼ laaʼo, laj Abdías inkʼaʼ naraj kamk. Qʼaxal wiʼ chik naxra li Jehobʼa ut ebʼ laj kʼanjel chiru, chiru li xyuʼam.

11. Chanru nekeʼxkʼam rehebʼ rikʼin laj Abdías naabʼalebʼ li xmoos li Jehobʼa saʼebʼ li qakutan? (Chaawil li jalam u).

¹¹ Saʼebʼ li qakutan naabʼalebʼ li xmoos li Jehobʼa wankebʼ saʼ jun li naʼaj bʼarwiʼ ramro li qakʼanjel. Nekeʼroxloqʼi ebʼ li nekeʼawabʼejink, abʼan kaʼajwiʼ li Jehobʼa nekeʼxloqʼoni ru (Mat. 22:21). Nekeʼxkʼutbʼesi naq nekeʼxxuwa  ru li Yos naq nekeʼxpaabʼ ut inkʼaʼ ebʼ li winq (Hech. 5:29). Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, toj nekeʼpuktesink ut nekeʼchʼutlaak abʼan saʼ muqmu (Mat. 10:16, 28). Nekeʼxyal xqʼe re naq ebʼ li rechpaabʼanel wanq chixjunil li naʼajmank chiruhebʼ re naq inkʼaʼ teʼnajtoʼq rikʼin li Jehobʼa. Qilaq li kixkʼul laj Henri, li wank África saʼ jun li tenamit bʼarwiʼ kiramro li qakʼanjel. Kixyeechiʼi ribʼ re xkʼambʼal ebʼ li tasal hu rehebʼ li hermaan. Kixtzʼiibʼa: «Nachʼaʼajkoʼk chiwu aatinak. Joʼkan naq chʼolchʼo chiwu naq aʼ li kitenqʼank we re naq kawaq inchʼool, aʼan naq nawoxloqʼi ru li Jehobʼa». Laaʼat ajwiʼ naru taakʼutbʼesi li kawil chʼoolej joʼ laj Henri, wi naqatzol xxuwankil ru li Jehobʼa joʼ nawulak chiru.

12. Chanru kixkʼutbʼesi laj Jehoiadá ut li rixaqil naq tiikebʼ xchʼool chiru li Jehobʼa?

¹² Laj Jehoiadá li xyuwaʼil aj tij naxxuwa ru li Jehobʼa, xbʼaan aʼin tiik xchʼool chiru ut kixbʼaanu naq ebʼ li junchʼol teʼraj ajwiʼ xloqʼoninkil li Jehobʼa. Naq li xʼAtalía, xrabʼin li xJezabel, kiʼok chi awabʼejink Judá chi maakʼaʼ xkʼulubʼ, laj Jehoiadá kixkʼutbʼesi naq naxxuwa ru li Yos. Xuwajel ru li ixq aʼin. Qʼaxal yibʼru xnaʼlebʼ ut naraj awabʼejink, joʼkan naq kixyal xkamsinkilebʼ li ri, li wankebʼ xkʼulubʼ chi awabʼejink (2 Crón. 22:10, 11). Abʼan saʼ xkʼabʼaʼ li xJehosabeat, rixaqil laj Jehoiadá, kikoleʼk jun rehebʼ li kokʼal aʼin, aʼ laj Jehoás. Xeʼxmuq ut xeʼxchʼolani li kʼuulaʼal. Chi joʼkan xeʼxkol rix li awabʼej li wankebʼ xkʼulubʼ re awabʼejink saʼ xjunkabʼal laj David. Laj Jehoiadá tiik xchʼool chiru li Jehobʼa ut inkʼaʼ kixxuwa ru li xʼAtalía (Prov. 29:25).

13. Chanru naq laj Jehoiadá kixkʼutbʼesi wiʼ chik naq tiik xchʼool chiru li Jehobʼa?

¹³ Naq wank wuqubʼ chihabʼ re laj Jehoás, laj Jehoiadá kixkʼutbʼesi wiʼ chik li xtiikilal xchʼool chiru li Jehobʼa. Kixkʼubʼ jun li naʼlebʼ. Wi us naʼelk li kixkʼubʼ xbʼaanunkil, li awabʼej aʼanaq laj Jehoás li chalenaq saʼ li xjunkabʼal laj David. Abʼan, wi inkʼaʼ us naʼelk li naʼlebʼ, chʼolchʼo naq laj Jehoiadá tkamsiiq. Saʼ xkʼabʼaʼ naq li Jehobʼa kirosobʼtesi li naʼlebʼ aʼin, us kiʼelk chixjunil. Rikʼin xtenqʼ li nekeʼjolomink re li xjunkabʼal laj David ut ebʼ laj Leví, laj Jehoiadá kixkʼe choʼq awabʼej laj Jehoás ut kixtaqla naq tkamsiiq li xʼAtalía (2 Crón. 23:1-5, 11, 12, 15; 24:1). Moqon «kixkʼojobʼ jun sumwank rikʼin li Qaawaʼ ut li tenamit, re naq aʼanaqebʼ tzʼaqal xtenamit li Qaawaʼ» (2 Rey. 11:17). «Kixxaqabʼebʼ aj ilol re li rochoch li Yos re naq maajun chimuxuq re li loqʼlaj ochoch» (2 Crón. 23:19).

14. Kʼaru li maatan kixkʼul laj Jehoiadá xbʼaan xtiikilal xchʼool?

¹⁴ Li Jehobʼa kixye: «Li nekeʼoxloqʼink we, twoxloqʼihebʼ», joʼkan kixbʼaanu rikʼin laj Jehoiadá (1 Sam. 2:30). Jun eetalil, kixkanabʼ naq tattzʼiibʼaq li kixbʼaanu li xyuwaʼil aj tij, re naq tqataw qanaʼlebʼ rikʼin (Rom. 15:4). Ut naq kikamk laj Jehoiadá: «kimuqeʼk saʼ xtenamit laj David, saʼ xyanqebʼ li awabʼej, xbʼaan naq kixbʼaanu li us choʼq re li tenamit Israel, choʼq re li Qaawaʼ ut choʼq re li rochoch li Yos» aʼin jun nimla maatan (2 Crón. 24:15, 16).

15. Kʼaru naxkʼut chiqu li kixkʼul laj Jehoiadá? (Chaawil ebʼ li jalam u).

¹⁵ Li kixkʼul laj Jehoiadá nokooxtenqʼa re naq tqaxuwa ru li Yos joʼ chanru naraj. Ebʼ li cheekel winq naru nekeʼxkʼam re rikʼin laj Jehoiadá naq junelik yoʼon wanqebʼ re xkʼutbʼesinkil li xtiikilal xchʼool chiru li Jehobʼa, naq nekeʼxkʼaakʼale li xkarneer (Hech. 20:28). Ebʼ li ak cheekebʼ chik naru nekeʼxtzol ajwiʼ aʼin, wi tiikebʼ xchʼool chiru li Jehobʼa ut nekeʼxxuwa ru, naru naq teʼtenqʼaaq xbʼaanunkil junaq li kʼanjel; junelik naxkʼehebʼ saʼ ajl. Ebʼ li saaj naru nekeʼxkʼe reetal chanru li Jehobʼa kiril laj Jehoiadá ut joʼkan ajwiʼ teʼril ebʼ li ak cheekebʼ chik,  re naq teʼroxloqʼihebʼ, ma tojaʼ ta chik li naabʼal chihabʼ rokikebʼ saʼ li yaal (Prov. 16:31). Chiqajunilo naru naqatzol naabʼal li naʼlebʼ chirix li nekeʼjolomink re li xjunkabʼal laj David ut ebʼ laj Leví: tento naq tookʼanjelaq ut teʼqapaabʼ li nekeʼbʼeresink qe (Heb. 13:17).

16. Chanru kixkʼutbʼesi laj Jehoás naq moko kaw ta xpaabʼal?

¹⁶ Saʼ xsaajilal, li awabʼej Jehoás kixyal xqʼe chi xloqʼoninkil ru li Jehobʼa, saʼ xkʼabʼaʼ li chaabʼil naʼlebʼ xkʼeheʼk re xbʼaan laj Jehoiadá (2 Rey. 12:2). Abʼan naq xkamk laj Jehoiadá, laj Jehoás kixkʼe xchʼool chi rabʼinkilebʼ laj jolominel re Judá li xeʼxtzʼeqtaana li tzʼaqal paabʼal. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, aʼan ut li tenamit aʼ chik «li loqʼlaj cheʼ ut li jalanebʼ yos keʼxloqʼoni ru» (2 Crón. 24:4, 17, 18). Usta ra kirekʼa li Jehobʼa, abʼan inkʼaʼ kixkanabʼ xtaqlankil «propeet rikʼinebʼ, re naq […] teʼsutqʼiiq wiʼ chik rikʼin». Abʼan, «inkʼaʼ keʼraj xpaabʼankil». Chi moko keʼxpaabʼ li ralal laj Jehoiadá, aʼ laj Zacarías, li wank joʼ propeet ut aj tij, joʼkan ajwiʼ aʼan li xpriim laj Jehoás. Laj Jehoás kixtaqla xkamsinkil laj Zacarías usta li xjunkabʼal laj Zacarías kikolok re naq xeʼraj xkamsinkil. Qʼaxal yibʼru xnaʼlebʼ! (2 Crón. 22:11; 24:19-22).

17. Kʼaru xkʼul laj Jehoás?

¹⁷ Laj Jehoás kixkanabʼ xxuwankil ru li Yos, xbʼaan aʼin qʼaxal ra kixkʼul, joʼ kixye li Jehobʼa: «Li nekeʼtzʼeqtaanank we, tzʼeqtaananbʼilaqebʼ inbʼaan» (1 Sam. 2:30). Moqon chik usta «inkʼaʼ kʼihebʼ laj puubʼ li keʼchalk chaq» Siria, abʼan keʼqʼaxok u saʼ  xbʼeenebʼ laj puubʼ re laj Jehoás li «qʼaxal naabʼalebʼ» ut aʼan «chi jwal ra» kikanaak. Naq ebʼ laj Siria xeʼsutqʼiik saʼ xnaʼajebʼ, laj Jehoás kikamsiik xbʼaan ebʼ li xmoos, xbʼaan naq kixkamsi laj Zacarías. e Saʼ xkʼabʼaʼ naq qʼaxal yibʼru kinaʼlebʼak «inkʼaʼ keʼxmuq saʼ xmuqlebʼaalebʼ li awabʼej» (2 Crón. 24:23-25).

18. Joʼ naxye Jeremías 17:7, 8, kʼaru tqabʼaanu re naq inkʼaʼ tqakʼam qe rikʼin laj Jehoás?

¹⁸ Kʼaru naqatzol rikʼin li kixkʼul laj Jehoás? Laj Jehoás chanchan jun li cheʼ li moko cham ta xikenaq li xxeʼ, re naq inkʼaʼ ttaneʼq naʼajmank jun xkuut aʼ laj Jehoiadá li xyuwaʼil aj tij. Abʼan, naq kikamk laj Jehoiadá, laj Jehoás kiʼok rabʼinkilebʼ li xeʼxtzʼeqtaana li Jehobʼa, kixqʼet xchaqʼrabʼ. Aʼin naxkʼut chiqu jun xnimal ru naʼlebʼ: inkʼaʼ naru naq tqaxuwa ru li Jehobʼa saʼ xkʼabʼaʼ naq jalanebʼ chik li hermaan malaj ebʼ li qakomon teʼxbʼaanu aʼin ut yookebʼ qatenqʼankil. Re naq kawaqo saʼ li qapaabʼal, tento naq tnimanq li qarahom ut naq naqoxloqʼi li Jehobʼa, aʼin naqabʼaanu naq nokootzolok, naq naqakʼoxla rix li naqatzol ut naq nokootijok rajlal kutan (taayaabʼasi Jeremías 17:7, 8; Col. 2:6, 7).

19. Kʼaru naraj li Jehobʼa naq tqabʼaanu?

¹⁹ Li Jehobʼa inkʼaʼ naxpatzʼ qe li inkʼaʼ nokooruuk xbʼaanunkil. Li naraj naq tqabʼaanu naxchʼolobʼ saʼ Eclesiastés 12:13, Wy: «Cheexuwaaq ru li Dios ut cheebʼaanuhaq li kʼaru naxye saʼ li xchaqʼrabʼ xbʼaan naq aʼin li qʼaxal tento xbʼaanunkil». Wi naqaxuwa ru li Jehobʼa joʼ naraj, tooruuq xqʼaxbʼal yalaq kʼaru chi chʼaʼajkilal ut kawaq qachʼool joʼ laj Abdías ut laj Jehoiadá. Li qamiiwil rikʼin li Jehobʼa maajunwa t-osoʼq.