1, 2. Chankiru naq juntaqʼeet li qawanjik rikʼin laj Lot?

 NAQ naqil li maaʼusilal li wank saʼ li ruuchichʼochʼ, naqekʼa qibʼ joʼ laj Lot li kiwank chaq junxil. Laj Lot «rahobʼtesinbʼil xchʼool xbʼaan xmaaʼusilalebʼ laj maak» xbʼaan naq naxnaw naq li Jehobʼa xikʼ naril naq ebʼ li poyanam nekeʼnaʼlebʼak chi joʼkan (2 Ped. 2:7, 8). Xbʼaan naq naxra li Jehobʼa ut naroxloqʼi, xikʼ ajwiʼ naril naq ebʼ li kristiʼaan nekeʼxbʼaanu li maaʼusilal. Joʼkan ajwiʼ naqakʼul anaqwan. Wanko saʼ jun li ruuchichʼochʼ bʼarwiʼ ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ nekeʼroxloqʼi li xnaʼlebʼ li Yos. Usta joʼkan wiʼ naqara ut naqaxuwa ru li Yos tiikaq qachʼool chiru ut saqaq ru li qayuʼam (Prov. 14:2).

² Re naq tooruuq xbʼaanunkil, li Jehobʼa naxkawresi qachʼool rikʼin li hu Proverbios. Joʼ aj paabʼanel, winq, ixq, saaj ut cheek, naru naqataw rusilal li naʼlebʼ li wank saʼ li hu aʼin.

3. Joʼ naxye Proverbios 17:3, bʼar wank jun li naʼlebʼ li tooxtenqʼa re naq tqakol li qachʼool? (Chaawil ebʼ li jalam u).

³ Jun rehebʼ li xyaalal re naq tqakol li qachʼool, aʼan naq li Jehobʼa naxnaw li wank toj saʼ xchamal li qachʼool. Kʼaru naraj xyeebʼal aʼin? Naq moko kaʼaj tawiʼ li wank chi kutankil naril. Naxnaw li wank saʼ xchamal li qachʼool (taayaabʼasi Proverbios 17:3). Li Jehobʼa nokooxra naq naqakʼutbʼesi naq naqapaabʼ li xchaqʼrabʼ. Aʼin tixbʼaanu naq inkʼaʼ chik t-oq saʼ li qakʼaʼuxl li xnaʼlebʼ laj Tza ut li xmaaʼus aj ruuchichʼochʼ (Juan 4:14; 1 Juan 5:18, 19). Naq yooqo chi jilok chixkʼatq li Jehobʼa qʼaxal tqoxloqʼi ut tnimanq qarahom chirix. Inkʼaʼ naqaj naq li Jehobʼa trahoʼq xchʼool qikʼin, joʼkan naq inkʼaʼ nanumeʼk saʼ li qakʼaʼuxl maakobʼk chiru. Naq yooqo xnumsinkil junaq li yalbʼaʼix naru tqakʼoxla: «Chanru naq tinmaakobʼq chiru junaq li qʼaxal nikinxra ut naabʼal kixkʼe we?» (1 Juan 4:9, 10).

4. Kʼaru kixbʼaanu jun li hermaan ixq saʼ xkʼabʼaʼ naq naxxuwa ru li Jehobʼa?

 ⁴ Li xMarta b jun li hermaan re Croacia kiwank chiru xmuxbʼal ribʼ. Kixtzʼiibʼa: «Inkʼaʼ tuqtu ru inkʼaʼuxl. Ut kichʼaʼajkoʼk chiwu risinkil saʼ inchʼool xbʼaanunkil jun li maaʼusilal. Li xinxtenqʼa aʼan xxuwankil ru li Jehobʼa». Chanru? Li xMarta kixye naq saʼ xkʼabʼaʼ naq kixxuwa ru li Jehobʼa, kiʼok xkʼoxlankil li rahilal li tixkʼam chaq wi tmaakobʼq. Joʼkan ajwiʼ naru tqabʼaanu laaʼo, naq tqanumsi junaq li yalbʼaʼix. Jultikaq qe naq jun xnimal ru rahilal li tqakʼul aʼan xrahobʼtesinkil xchʼool li Jehobʼa ut naq inkʼaʼ tooruuq xloqʼoninkil ru chi junelik (Gén. 6:5, 6).

5. Kʼaru naqatzol rikʼin li kixkʼul laj Leo?

⁵ Naq naqaxuwa ru li Jehobʼa weent tqabʼaanu rikʼin xjunajinkil qibʼ rikʼinebʼ li yibʼebʼ ru xnaʼlebʼ. Aʼan li kixkʼul laj Leo li wank República Democrática del Congo. Ak kaahibʼ chihabʼ xkubʼik xhaʼ naq kiʼok xjunajinkil ribʼ rikʼinebʼ li yibʼru xnaʼlebʼebʼ. Aʼan naxkʼoxla naq wi aʼan inkʼaʼ naxbʼaanu li maaʼusilal, moko yook ta chi maakobʼk. Abʼan, moqon kiʼok xyuʼaminkil li xnaʼlebʼebʼ li ramiiw, kiʼok chi kalaak ut chi xmuxbʼal ribʼ. Joʼkan naq kiʼok xjultikankil chixjunil li kikʼuteʼk chiru xbʼaan li xnaʼ xyuwaʼ li wankebʼ joʼ aj Testiiw ut naq sa chaq saʼ xchʼool. Joʼkan naq kixjal xkʼaʼuxl ut rikʼin li xtenqʼ ebʼ li cheekel winq kiʼok wiʼ chik saʼ amiiwil rikʼin li Jehobʼa. Anaqwan laj Leo chi sa saʼ xchʼool nakʼanjelak joʼ cheekel winq ut wank joʼ li naroksi chixjunil li xhoonal saʼ li puktesink.

6. Kʼaru wiibʼ li eetalil tooʼaatinaq wiʼ saʼ li tzolom aʼin?

⁶ Anaqwan tqatzʼil rix li tasal 9 re Proverbios, bʼarwiʼ naqataw qanaʼlebʼ. Tqil li eetalil chirix wiibʼ chi ixq. Jun rehebʼ aʼan reetalil li chaabʼil naʼlebʼ ut li jun chik reetalil li maakʼaʼ naxnaw. c Naq yooqo chi rilbʼal ebʼ  li raqal aʼin, wanq saʼ qachʼool naq li xruuchichʼochʼ laj Tza kaʼajwiʼ naxkʼoxla chirix li muxuk ibʼ ut chirix li naʼlebʼ li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu (Efes. 4:19). Joʼkan naq aajel ru naq tqatzol xxuwankil ru li Jehobʼa joʼ nawulak chiru ut naq tqatzʼeqtaana li maaʼusilal (Prov. 16:6). Ebʼ li ixq aʼin nekeʼaatinak rikʼinebʼ li maakʼaʼebʼ xnaʼlebʼ. Chanchan tawiʼ naq nekeʼxbʼoq chi waʼak saʼ rochoch (Prov. 9:1, 5, 6, 13, 16, 17). Abʼan wank xjalanil li bʼoqom aʼin. Bʼar wank? Qilaq.

7. Joʼ naxye Proverbios 9:13-18, chankiru nekeʼelk li nekeʼok saʼ rochoch li ixq li «maakʼaʼ naxnaw»? (Chaawil li jalam u).

⁷ Xbʼeenwa aatinaqo chirix li ixq li «maakʼaʼ naxnaw» (taayaabʼasi Proverbios 9:13-18). Chi maakʼaʼ xxiw naxjap re: «Kimqex arin laaʼex li maakʼaʼ eekʼaʼuxl». Chi joʼkan naxbʼoqebʼ li maakʼaʼebʼ re xyalbʼal xsahil li tzekemq. Ut chankiru nekeʼelk li nekeʼok saʼ rochoch? Nekeʼxik saʼ «xnaʼajebʼ li kamenaq». Moko aʼin ta xbʼeen sut naq li hu Proverbios naʼaatinak chirix jun li ixq kamaʼin xnaʼlebʼ. Saʼebʼ li tasal rubʼelaj naʼaatinak chirix li ixq li yibʼru xnaʼlebʼ ut li ixq aj bʼalaqʼ. Naxye: «Li bʼe li naxik saʼ rochoch [...] nakʼamok saʼ li kamk» (Prov. 2:11-19). Saʼ Proverbios 5:3-10 naxye ajwiʼ naq weent tqabʼaanu rikʼin jun chik li ixq li maaʼus xnaʼlebʼ. Naxye chirix: «Xtaaqenkil li ixq aʼan, aʼan re kamk».

8. Kʼaru tento teʼxsikʼ li nekeʼabʼink re li ixq li «maakʼaʼ naxnaw»?

⁸ Chixjunilebʼ li nekeʼabʼink re li ixq li «maakʼaʼ naxnaw» tento naq teʼxsikʼ kʼaru teʼxbʼaanu: ma xpaabʼankil malaj xtzʼeqtaanankil li xbʼoqom. Joqʼe tkʼulmanq raj aʼin? Jun eetalil, naq nekeʼxyal qix re naq tqamux qibʼ malaj naq naʼelk chiqu junaq li jalam u chirix li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu. Kʼaru tqabʼaanu saʼ li hoonal aʼan?

9, 10. Kʼaʼut tento tqatzʼeqtaana li muxuk ibʼ?

⁹ Wank xyaalal naq naqatzʼeqtaana li muxuk ibʼ. Saʼ li hu Proverbios, natawmank naq li ixq li «maakʼaʼ naxnaw» naxye: «Li ukʼaʼ elqʼanbʼil, aʼan jwal kiʼ». Kʼaru naraj xyeebʼal li «ukʼaʼ elqʼanbʼil»? Li Santil Hu naxye naq xyalbʼal xsahil li haʼ naru najuntaqʼeetamank naq jun li sumal nekeʼwank saʼ wiibʼal (Prov. 5:15-18). Jun li winq ut jun li ixq li sumsukebʼ naru nekeʼxyal xsahil li wank saʼ wiibʼal joʼ nawulak chiru li Jehobʼa. Abʼan, «li ukʼaʼ elqʼanbʼil» jalan chiru aʼin. Maare anchal naraj xyeebʼal naq jun li winq ut jun li ixq li moko sumsukebʼ ta nekeʼwank saʼ wiibʼal ut aʼin xikʼ naril li Jehobʼa. Li nekeʼxbʼaanu li yibʼru aj naʼlebʼ aʼin, nekeʼxbʼaanu saʼ muqmu chanchan jun laj elqʼ. Wankebʼ nekeʼxye naq nekeʼxyal xsahil li «ukʼaʼ elqʼanbʼil» xbʼaan naq  nekeʼxkʼoxla naq maaʼani tnawoq re li xeʼxbʼaanu. Abʼan, yal nekeʼxbʼalaqʼi ribʼ, li Jehobʼa naril chixjunil ut maaʼani naru chi bʼalaqʼink re. Wi naqaqʼet li xchaqʼrabʼ li Jehobʼa jwal yibʼru tqakʼul xbʼaan naq inkʼaʼ chik tsahoʼq xchʼool qikʼin, aʼin moko kiʼ ta (1 Cor. 6:9, 10). Ut moko kaʼaj tawiʼ aʼan.

¹⁰ Maare li nekeʼxmux ribʼebʼ teʼxutaanaq, teʼxkʼoxla naq maakʼaʼ nekeʼok wiʼ, teʼkanaaq saʼ yuʼam chi maakʼaʼ saʼ xchʼoolebʼ malaj naq teʼxjukʼ li xjunkabʼal. Li chaabʼil ut li qʼaxal us choʼq qe aʼan xtzʼeqtaanankil li xbʼoqom li ixq li «maakʼaʼ naxnaw». Naabʼalebʼ li nekeʼxmux li xjunxaqalil moko kaʼaj tawiʼ nekeʼkehok li xpaabʼal wank naq nekeʼxtaw ajwiʼ li yajel li tixbʼaanu naq teʼkamq (Prov. 7:23, 26). Li raqal 18, re li Santil Hu Wycliffe saʼ qʼeqchiʼ, naxraq li tasal 9 rikʼin li aatin aʼin: Ebʼ li rulaʼ «yookebʼ chi xik saʼ xbʼehil li kamk». Joʼkan naq chankiru naq naabʼalebʼ li kristiʼaan nekeʼxpaabʼ li bʼoqom aʼin li jwal xiwxiw ru? (Prov. 9:13-18).

11. Kʼaʼut jwal yibʼru rilbʼal li naʼlebʼ chirix li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu?

¹¹ Li naʼlebʼ chirix li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu aʼan jun li aaleek li wank yalaq bʼar. Wankebʼ nekeʼxkʼoxla naq moko maak ta rilbʼal, abʼan moko joʼkan ta. Li naʼlebʼ aʼin, naxbʼaanu naq ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ chik sa wanqebʼ, naq inkʼaʼ chik teʼroxloqʼi ribʼebʼ ut ebʼ li junchʼol, jwal chʼaʼaj xkanabʼankil rilbʼal li naʼlebʼ aʼin. Wi junaq li kristiʼaan naril li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu, jwal chʼaʼaj naq trisi saʼ xchʼool. Li naʼlebʼ aʼin inkʼaʼ ajwiʼ naxtenqʼa re risinkil li yibʼ aj kʼaʼuxl, naxkʼe bʼan xkomon (Col. 3:5; Sant. 1:14, 15). Li xyaalalil naq naabʼalebʼ li nekeʼril li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu nekeʼxmux ribʼebʼ.

12. Kʼaru tento tqabʼaanu wi t-elq raj chiqu jun li eetalil chirix li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu?

¹² Kʼaru raj tento tixbʼaanu jun laj paabʼanel naq yook roksinkil jun li kʼanjelobʼaal ut naʼelk chiru jun li naʼlebʼ chirix li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu? Saʼ junpaat raj tixkanabʼ rilbʼal. Li tooxtenqʼa re naq kamaʼan toonaʼlebʼaq, aʼan xjultikankil naq li jwal wank xwankil chiqu aʼan li qamiiwil rikʼin li Jehobʼa. Abʼanan wankebʼ li eetalil li nayeemank naq inkʼaʼ naʼokenk saʼ li naʼlebʼ li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu, abʼan tixkʼe li yibʼ aj kʼaʼuxl saʼ li qachʼool. Tento ajwiʼ tqatzʼeqtaana ebʼ li eetalil aʼin. Kʼaʼut? Xbʼaan naq inkʼaʼ naqaj xmuxbʼal qibʼ saʼ li qachʼool (Mat. 5:28, 29). Laj David jun li cheekel winq re Tailandia, naxye: «Rajlal ninkʼoxla: “Ma twulaq raj chiru li Jehobʼa naq twil ebʼ li eetalil aʼin usta moko nekeʼokenk ta saʼ li naʼlebʼ chirix li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu?”. Us ninnaʼlebʼak naq ninkʼoxla chi joʼkan».

13. Kʼaru tooxtenqʼa re naq us toonaʼlebʼaq?

¹³ Wi naqaxuwa ru li Jehobʼa joʼ naraj aʼan, us chik toonaʼlebʼaq. Joʼkan naq Proverbios 9:10 naxye naq xxuwankil ru li Jehobʼa «aʼan xtiklajik li chaabʼil naʼlebʼ». Aʼin chʼolchʼo nakanaak chiqu naq naqayaabʼasi li tasal 9 re li hu Proverbios, bʼarwiʼ naxkʼe li eetalil chirix jun li ixq «li chaabʼil [x]naʼlebʼ».

14. Bʼar wank jun chik li bʼoqom naqataw saʼ Proverbios 9:1-6?

¹⁴ (Taayaabʼasi Proverbios 9:1-6). Arin naqataw jun li bʼoqom li chalenaq rikʼin li Jehobʼa laj Yobʼtesink qe, bʼarwiʼ chalenaq li choxahil naʼlebʼ (Prov. 2:6; Rom. 16:27). Saʼ li tasal aʼin, li hu Proverbios naʼaatinak chirix jun li nimla ochoch li wank wuqubʼ roqechal. Aʼin nokooxtenqʼa chi xtawbʼal ru naq li Jehobʼa, aʼan jun Yos li jwal nawulak chiru kʼehok ut sa saʼ xchʼool chi xkʼulbʼal li nekeʼraj xpaabʼankil li xchaqʼrabʼ.

15. Bʼar wank li bʼoqom li naxkʼe qe li Jehobʼa?

¹⁵ Li Jehobʼa jwal nakʼehok ut junelik naxkʼe qe li qʼaxal chaabʼil. Chi chʼolchʼo ru naqil aʼin rikʼin li ixq re li tasal 9 re Proverbios, li naxkʼutbʼesi «li chaabʼil naʼlebʼ». Kixkʼubʼ ru chixjunil: kixkʼubʼ li tibʼ, li bʼiin ut li meex  (Prov. 9:2). Joʼkan ajwiʼ saʼebʼ li raqal 4 ut 5, «li chaabʼil naʼlebʼ» naxye rehebʼ li maakʼaʼebʼ xkʼaʼuxl: «Kimqex [...]. Waʼinqex wikʼin». Kʼaʼut us naq tqakʼulubʼa li bʼoqom aʼin? Xbʼaan naq li Jehobʼa naraj xkolbʼal ut xkʼebʼal xnaʼlebʼebʼ li ralal xkʼajol. Aʼan inkʼaʼ naraj naq tqabʼaanu junaq li naʼlebʼ li tooxrahobʼtesi chi moko tchʼinaaq qachʼool rikʼin li xqabʼaanu chaq junxil. «Li Yos naxtenqʼa ut naxkʼaakʼale li nawank saʼ tiikilal» (Prov. 2:7). Wi naqaxuwa ru li Jehobʼa tqaj xbʼaanunkil li rajom ut xbʼaanunkil li xchaabʼil naʼlebʼ. Wi naqabʼaanu aʼin sahaq saʼ qachʼool (Sant. 1:25).

16. Kʼaru chaabʼil naʼlebʼ kixyuʼami laj Alain saʼ xkʼabʼaʼ naq naxxuwa ru li Jehobʼa ut chankiru kiʼelk?

¹⁶ Qilaq jun eetalil li nokooxtenqʼa re xtawbʼal ru naq xxuwankil ru li Jehobʼa nokooxtenqʼa re naq us toonaʼlebʼaq. Laj Alain aʼan jun li cheekel winq li nakʼanjelak saʼ jun li tzolebʼaal. Naxye: «Ebʼ li wechkʼanjel nekeʼxkʼoxla naq xkʼutbʼal chiruhebʼ li kokʼal li naʼlebʼ chirix li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu, tixtenqʼahebʼ re rilbʼal chankiru nakʼanjelak li junxaqalil». Abʼan, laj Alain naxnaw naq aʼin moko joʼkan ta. Naxye li kixbʼaanu: «Saʼ xkʼabʼaʼ naq ninxuwa ru li Jehobʼa, inkʼaʼ xwil ebʼ li naʼlebʼ chirix li nekeʼxkʼut ribʼ chi tʼustʼu. Ut xinchʼolobʼ ajwiʼ chiruhebʼ li wechkʼanjel». Chi joʼkan kixyuʼami «li chaabʼil naʼlebʼ»: «Taaqehomaq xbʼehil li seebʼal kʼaʼuxl» (Prov. 9:6). Wankebʼ li rechkʼanjel keʼsach xchʼool rilbʼal aʼin, joʼkan naq keʼok xtzolbʼal li Santil Hu ut xik saʼebʼ li chʼutam.

17, 18. Kʼaru li osobʼtesihom nekeʼxkʼul anaqwan li nekeʼabʼink re «li chaabʼil naʼlebʼ»? Ut kʼaru li osobʼtesihom teʼxkʼul saʼ li kutan chalkebʼ re? (Chaawil li jalam u).

¹⁷ Rikʼin li eetalil chirix li wiibʼ chi ixq aʼin, li Jehobʼa nokooxtenqʼa re xnawbʼal kʼaru tento tqabʼaanu re naq sahaq saʼ qachʼool saʼebʼ li kutan chalkebʼ re. Li nekeʼxpaabʼ li xbʼoqom li ixq li «maakʼaʼ naxnaw» nekeʼraj xyalbʼal xsahil li muxuk ibʼ xbʼaan naq nekeʼxkʼoxla naq jwal «kiʼ». Kaʼajwiʼ nekeʼxkʼoxla xyalbʼal xsahil li yuʼam ut inkʼaʼ nekeʼxkʼe reetal naq aʼin naru tixkʼam chaq naabʼal li chʼaʼajkilal moqon. Li xyaalalil naq aʼanebʼ teʼkamq (Prov. 9:13, 17, 18).

¹⁸ Abʼanan, jwal us nekeʼelk li nekeʼxpaabʼ li xbʼoqom li ixq «li chaabʼil [x]naʼlebʼ». Sahebʼ saʼ xchʼool xbʼaan naq wank chixjunil li naʼajmank chiruhebʼ re naq teʼwanq saʼ amiiwil rikʼin li Jehobʼa (Is. 65:13). Li Jehobʼa kixye saʼ xkʼabʼaʼ laj Isaías: «Paabʼomaq li ninye ut textzekanq chaabʼil tzekemq; taakʼojlaaq leechʼool rikʼinebʼ li sahil eechej» (Is. 55:1, 2). Joʼkan tzʼaqal, yooko xtzolbʼal xraabʼal li Jehobʼa ut xtzʼeqtaanankil li xikʼ naril (Sal. 97:10). Nasahoʼk saʼ qachʼool xbʼoqbʼalebʼ li junchʼol re naq teʼxyal xsahil «li chaabʼil naʼlebʼ». Chanchano li moos li naʼaatinak wiʼ li tasal 9 re Proverbios, li nekeʼxye  «toj saʼatqebʼ li xnajt teramil bʼool re li tenamit». Joʼ ebʼ aʼan naqaye: «Kimqex arin laaʼex li maakʼaʼ eekʼaʼuxl». Laaʼo ut li nekeʼabʼink qe ut li nekeʼxpaabʼ li bʼoqom aʼin, naqayal xsahil naabʼal li osobʼtesihom anaqwan. Abʼan, moko kaʼaj tawiʼ aʼin. Tqataw ajwiʼ li osobʼtesihom saʼ li kutan chalkebʼ re. Wi naqayal qaqʼe chi xik saʼ li «xbʼehil li seebʼal kʼaʼuxl», naru naq tqataw li junelik yuʼam (Prov. 9:3, 4, 6).

19. Joʼ naxye Eclesiastés 12:13, 14, Wy, kʼaru tento tqabʼaanu? (Chaawil ajwiʼ li kaaxukuut « Rusilal li naqataw naq naqaxuwa ru li Yos»).

¹⁹ (Taayaabʼasi Eclesiastés 12:13, 14, Wy. Taawil taqaʼ). d Usta wanko saʼ rosoʼjikebʼ li kutan li nujenaq chi maaʼusilal, naqaj xxuwankil ru li Jehobʼa. Chi joʼkan tqakol li qachʼool, saqaq ru li qayuʼam ut nachʼ wanqo rikʼin li Jehobʼa. Saʼ xkʼabʼaʼ naq naqara ut naqoxloqʼi, yooko xbʼaanunkil chixjunil li wanq saʼ quqʼ re xsikʼbʼal «li chaabʼil naʼlebʼ» ut xtawbʼal rusilal.