1, 2. a) Kʼaru nekeʼxbʼaanu wiibʼ oxibʼ li awabʼej re xrahobʼtesinkil laj kʼanjel chiru li Jehobʼa, ut chanru nekeʼnaʼlebʼak aʼin? b) Kʼaʼut naru naq sahaq saʼ qachʼool usta nokooʼeʼxrahobʼtesi? (Chʼolobʼ ebʼ li jalam u chiru li hu).

 SAʼEBʼ li qakutan, ramro li qakʼanjel saʼ numenaq 30 chi tenamit ut naʼajej. Saʼ junjunq rehebʼ li naʼajej aʼin, ebʼ li qahermaan nekeʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam xbʼaanebʼ li awabʼej. Kʼaʼut? Chiru li Jehobʼa maakʼaʼ junaq li yibʼru aj naʼlebʼ yookebʼ xbʼaanunkil. Li nekeʼxbʼaanu bʼan aʼan rilbʼal xsaʼ li Santil Hu, aatinak chirix li xpaabʼal rikʼinebʼ li junchʼol ut wulak saʼebʼ li chʼutam. Inkʼaʼ ajwiʼ nekeʼtzʼaqonk chirixebʼ li awabʼej. Usta yookebʼ chi rahobʼtesiik, tiikebʼ xchʼool b chiru li Jehobʼa ut keʼxkʼutbʼesi naq kawebʼ xpaabʼal. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin sahebʼ saʼ xchʼool.

² Ak xaawil li xjalam u wiibʼ oxibʼ laj Testiiw aʼin ut xaakʼe reetal naq seʼseʼebʼ li ru. Sahebʼ saʼ xchʼool xbʼaan naq nekeʼxnaw naq li Jehobʼa sa saʼ xchʼool rikʼinebʼ xbʼaan naq maajunwa xeʼxtzʼeqtaana (1 Crón. 29:17a). Li Jesús kixye: «Us xaq rehebʼ li rahobʼtesinbʼilebʼ saʼ xkʼabʼaʼ li tiikilal […]. Chexsahoʼq, chiwanq xnimla sahil eechʼool, xbʼaan naq leeqʼajkamunkil nimaq» (Mat. 5:10-12).

3. Joʼ naxye Hechos 4:19, 20, kʼaru xeʼxbʼaanu li apóstol naq yookebʼ chi rahobʼtesiik, ut kʼaʼut naq xeʼnaʼlebʼak chi joʼkaʼin?

³ Li chʼaʼajkilal li yookebʼ xnumsinkil li qahermaan chanchan li xeʼxkʼul chaq ebʼ li apóstol chiru li xbʼeen siʼeent chihabʼ. Xeʼrahobʼtesiik, xbʼaan naq xeʼxpuktesi li chaabʼil esil chirix li Jesús. Naabʼal sut li nekeʼraqok aatin saʼ xbʼeenebʼ laj Judiiy «keʼxchaqʼrabʼihebʼ naq meʼaatinak saʼ xkʼabʼaʼ  li Jesus» (Hech. 4:18; 5:27, 28, 40). Kʼaru xeʼxbʼaanu li apóstol? (Taayaabʼasi Hechos 4:19, 20). Nekeʼxnaw naq li nataqlank rehebʼ qʼaxal nim xwankil re naq teʼxpuktesi li chaabʼil esil chiruhebʼ li tenamit ut teʼaatinaq chirix li Kriist (Hech. 10:42). Joʼkan naq laj Pedro ut laj Juan keʼaatinak saʼ xkʼabʼaʼebʼ li junchʼol chik chi apóstol, chi maakʼaʼ xxiw keʼxye naq inkʼaʼ teʼabʼinq chiruhebʼ, teʼabʼinq bʼan chiru li Yos, rikʼin kawil chʼoolej xeʼxye naq inkʼaʼ teʼxkanabʼ aatinak chirix li Jesús. Chanchan tawiʼ keʼxye rehebʼ laj raqol aatin: «Chan put ru naq nekeeye aʼin? Ma qʼaxal nim eewankil laaʼex saʼ xbʼeen li Yos?».

4. Joʼ naxye Hechos 5:27-29, kʼaru li eetalil keʼxkanabʼ li apóstol rehebʼ laj paabʼanel, ut chanru tqakʼam qe rikʼinebʼ?

⁴ Ebʼ li apóstol xeʼxkanabʼ jun chaabʼil eetalil choʼq rehebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel li nekeʼxkʼam re rikʼinebʼ chi xpaabʼankil naq «xbʼeen xbʼeen tento xpaabʼankil li Yos, ut inkʼaʼ ebʼ li winq» (taayaabʼasi Hechos 5:27-29). Naq ak xeʼrahobʼtesiik chik saʼ xkʼabʼaʼ li xtiikilal xchʼoolebʼ, xeʼelk chiruhebʼ laj raqol aatin li nekeʼtaqlank saʼ xbʼeenebʼ laj Judiiy «chi sahebʼ saʼ xchʼool rikʼin naq keʼkʼeheʼk chi tzʼeqtaanaak saʼ xkʼabʼaʼ li Jesus» ut inkʼaʼ xeʼxkanabʼ puktesink (Hech. 5:40-42).

5. Kʼaru ebʼ li patzʼom tento tqasume?

⁵ Li eetalil li xeʼxkanabʼ li apóstol naxbʼaanu naq tchalq saʼ qachʼool wiibʼ oxibʼ li patzʼom. Jun eetalil, chanru naxkʼam ribʼ naq nekeʼabʼink chiru li Yos ut inkʼaʼ chiruhebʼ li winq rikʼin li chaqʼrabʼ chexʼabʼinq chiruhebʼ «li wankebʼ xwankil»? (Rom. 13:1). Ut laaʼo chanru nokooʼabʼink «chiruhebʼ laj taqlanel ut li wankebʼ saʼ xwankil», joʼ kixye li apóstol Pablo, chi inkʼaʼ tqatzʼeqtaana li Yos, xbʼaan naq aʼan li nim xwankil? (Tito 3:1).

6. a) Anihebʼ «li wankebʼ xwankil» li naxye Romanos 13:1, ut chanru raj tqilebʼ? b) Kʼaru nayeemank chirixebʼ?

⁶ (Taayaabʼasi Romanos 13:1). Saʼ li raqal aʼin, li aatin «li wankebʼ xwankil» naʼaatinak chirix li nekeʼawabʼejink saʼ  xbʼeenebʼ jalan chik qas qiitzʼin. Joʼ aj paabʼanel tento naq tooʼabʼinq chiruhebʼ li nekeʼawabʼejink. Xbʼaan naq nekeʼxbʼaanu naq us teʼwanq li kristiʼaan, teʼxpaabʼ li chaqʼrabʼ ut wank sut nekeʼxkol li xtenamit li Jehobʼa (Apoc. 12:16). Joʼkan naq tento tqoxloqʼihebʼ, xkʼebʼalebʼ xwankil, li tojlebʼ ut li kubʼsiil (Rom. 13:7). Ebʼ li awabʼej aʼin kʼebʼilebʼ xwankil xbʼaan li Jehobʼa. Kutan saqenk kixkanabʼ aʼin li Jesús naq wank chiru laj Poncio Pilato li awabʼej re Roma. Laj Pilato kixye re, laaʼin naru nakatinkol ut naru tinbʼaanu naq tateʼxkamsi, li Jesús kichaqʼok: «Maakʼaʼ raj aawankil saʼ inbʼeen, wi ta inkʼaʼ kʼeebʼil chaq aawe taqeʼq» (Juan 19:11). Joʼ laj Pilato, li awabʼej li wankebʼ saʼ xbʼeen li Ruuchichʼochʼ wankebʼ bʼayaq ajwiʼ li xwankilebʼ.

7. Joqʼe inkʼaʼ tqapaabʼ ebʼ li awabʼej, ut kʼaru tento teʼxnaw ebʼ aʼan?

⁷ Ebʼ laj paabʼanel tento teʼxpaabʼ li xchaqʼrabʼ li winq li inkʼaʼ naxqʼet li xchaqʼrabʼ li Yos. Abʼan, inkʼaʼ naqapaabʼ naq nekeʼxye qe naq tqabʼaanu junaq li naʼlebʼ li inkʼaʼ nawulak chiru li Jehobʼa, malaj nekeʼxram chiqu xbʼaanunkil li naxye qe li Jehobʼa naq tento tqabʼaanu. Jun eetalil, naq nekeʼxmin ruhebʼ li saaj winq re naq teʼoq joʼ aj puubʼ. c Malaj nekeʼxram li Santil Hu, ebʼ li qatasal hu, li puktesink ut naq inkʼaʼ tooruuq xchʼutubʼankil qibʼ. Naq ebʼ li awabʼej nekeʼroksi li xwankil saʼ majoʼil, joʼ xrahobʼtesinkil xtzolom li Kriist, teʼxtoj rix li teʼxbʼaanu. Li Jehobʼa yook chi ilok rehebʼ! (Ecl. 5:8).

8. Kʼaru xjalanil li Jehobʼa rikʼin li xʼawabʼejilal li winq, ut kʼaʼut aajel ru xnawbʼal aʼin?

⁸ Naabʼal li us nekeʼxbʼaanu li wankebʼ xwankil saʼ qabʼeen. Abʼan aʼin moko naraj ta xyeebʼal naq tzʼaqalebʼ re ru li xyuʼam ut jwal wank wiʼ chik xwankilebʼ. Kaʼajwiʼ jun li tzʼaqal re ru ut jwal wank xwankil saʼ xbʼeen chixjunilebʼ li junchʼol: li Jehobʼa. Saʼ li Santil Hu natawmank kaahibʼ sut naq li Jehobʼa Yos, aʼan li Nimajwal Yos (Dan. 7:18, 22, 25, 27).

9. Kʼaru kiril li propeet Daniel saʼebʼ li moy u?

⁹ Li kiril li propeet Daniel saʼebʼ li moy u naxkʼut naq li Jehobʼa aʼan li qʼaxal nim xwankil chiruhebʼ li xʼawabʼejilal li winq. Xbʼeen, kiril kaahibʼ li josqʼ aj xul reetalil li xʼawabʼejilal li winq joʼ: Babilonia, Medopersia, Grecia ut Roma, joʼ ajwiʼ li nimla awabʼejilal bʼarwiʼ naʼokenk Reino Unido ut Estados Unidos, li yook chi awabʼejink anaqwan (Dan. 7:1-3, 17). Moqon, laj Daniel naril naq li Jehobʼa chunchu saʼ xkʼojaribʼaal (Dan. 7:9, 10). Li kiril li propeet tkʼanjelaq chiruhebʼ li awabʼej re naq teʼxnaw li teʼxkʼul moqon.

10. Joʼ naxye Daniel 7:13, 14, 27, anihebʼ naxkʼe xwankil li Jehobʼa, ut kʼaru naxkʼutbʼesi aʼin chirix li Jehobʼa?

¹⁰ (Taayaabʼasi Daniel 7:13, 14, 27). Laj Daniel naril naq li Yos narisihebʼ xwankil li winq li nekeʼawabʼejink ut naxkʼe rehebʼ li wankebʼ xkʼulubʼ chi xkʼulbʼal ut qʼaxal wankebʼ xwankil. Anihebʼ aʼin? Aʼan «jun chanchan li winq», li Jesukriist, ut «li sikʼbʼilebʼ ru xbʼaan li Nimajwal Yos», li 144,000 li teʼawabʼejinq «junqʼe junqʼe kutan» (Dan. 7:18). Chʼolchʼo naq kaʼajwiʼ li Jehobʼa, li Nimajwal Yos wank xwankil chi xbʼaanunkil chixjunil aʼin.

11. Kʼaru chik kixtzʼiibʼa laj Daniel li naxkʼutbʼesi naq li Jehobʼa aʼan li qʼaxal wank xwankil saʼ xbʼeenebʼ li tenamit?

¹¹ Li kiril laj Daniel saʼ li moy u naxkutanobʼresi  li ak xyehom chaq. Li propeet kixye naq «li xYos li choxa […] naxaqabʼank ut naʼisink rehebʼ li awabʼej», ut kixye ajwiʼ «li Nimajwal Yos nataqlank saʼ xbʼeenebʼ li xʼawabʼejihom li ruuchichʼochʼ: naxkʼe xwankil li naraj wiʼ xkʼeebʼal» (Dan. 2:19-21; 4:17). Ma kirisihebʼ junsutaq li Jehobʼa malaj kixkʼehebʼ chi awabʼejink ebʼ li winq? Joʼkan tzʼaqal.

12. Kʼe jun eetalil bʼarwiʼ li Jehobʼa kirisi ebʼ li awabʼej saʼebʼ li xʼawabʼejilal. (Chaawil li jalam u).

¹² Li Jehobʼa kixkʼutbʼesi naq nim xwankil chiruhebʼ «li wankebʼ xwankil». Qilaq oxibʼ li eetalil. Laj faraón li awabʼej re Egipto kixtawasihebʼ laj Israel, ut inkʼaʼ naxkolebʼ. Abʼan li Yos kixkolebʼ ut kixkamsi laj faraón saʼ li Kaqi palaw (Éx. 14:26-28; Sal. 136:15). Li awabʼej Belsasar, re Babilonia, kixbʼaanu jun li ninqʼe ut kixqʼetqʼeti ribʼ chiru «li xYos li choxa» kixloqʼoni «li yos yiibʼanbʼilebʼ rikʼin oor ut plaat» ut maawaʼ li Jehobʼa (Dan. 5:22, 23). Kirisi xwankil li qʼetqʼet aj winq aʼin ut kixkanabʼ saʼ xutaan. «Chiru ajwiʼ li qʼoqyink aʼan» laj Belsasar kikamsiik, ut li xʼawabʼejilal kikʼeheʼk saʼ ruqʼ ebʼ laj medo ut persa (Dan. 5:28, 30, 31). Ut laj Herodes I, re li tenamit Palestina, kixkamsi li apóstol Santiago ut kixkʼe saʼ tzʼalam li apóstol Pedro re xkamsinkil. Abʼan li Jehobʼa inkʼaʼ kixkanabʼ naq tixbʼaanu aʼin. «Li xʼánjel li Qaawaʼ kixrahobʼtesi» laj Herodes, ut kikamk (Hech. 12:1-5, 21-23).

13. Kʼe jun eetalil bʼarwiʼ li Jehobʼa kixqʼaxebʼ ru jun chʼuut chi awabʼej.

¹³ Li Jehobʼa qʼaxal wank xwankil saʼ xbʼeenebʼ jun chʼuut chi awabʼej. Kiyalok re xkolbʼalebʼ laj Israel ut kixtenqʼahebʼ re naq teʼxqʼax ru 31 chi awabʼej re li tenamit Canaán ut rechaninkil naabʼal li naʼaj saʼ li naʼajej li yeechiʼinbʼil chaq rehebʼ laj Israel (Jos. 11:4-6, 20; 12:1, 7, 24). Li Jehobʼa kixkamsi ajwiʼ laj Ben-Hadad ut 32 chik chi awabʼej re li tenamit Siria li xeʼyalok rikʼin li tenamit Israel (1 Rey. 20:1, 26-29).

14, 15. a) Kʼaru kixye li awabʼej Nabucodonosor ut Darío chirix li Xʼawabʼejilal li Yos? b) Kʼaru kixye jun rehebʼ li kitzʼiibʼank re li salmo chirix li Jehobʼa ut li xtenamit?

¹⁴ Naabʼal sut li Jehobʼa kixkʼutbʼesi naq kaʼajwiʼ aʼan li Awabʼej li jwal nim xwankil.  Naq li awabʼej Nabucodonosor, re li tenamit Babilonia kixkʼutbʼesi li xwankilal, li xmetzʼew ut li xʼawabʼejilal ut inkʼaʼ kixye naq kaʼajwiʼ li Jehobʼa xkʼulubʼ naq teʼxkʼe xloqʼal, li Yos kixbʼaanu naq tlookoq ru. Naq kiʼusaak chik, laj Nabucodonosor kixkʼe xloqʼal li Jehobʼa ut kixye naq li Xʼawabʼejilal li Yos wanq chi junelik. Kixye naq maaʼani naru naramok chiru xbʼaanunkil li naraj (Dan. 4:30, 33-35). Moqon, naq laj Daniel kiyaleʼk rix li xpaabʼal ut kikuteʼk saʼ xjulel li kaqkoj, li awabʼej Darío kixkʼe li chaqʼrabʼ aʼin: «Chixjunilebʼ li tenamit wankebʼ saʼ linʼawabʼejihom: naq cheʼroxloqʼi ut cheʼxpaabʼ li xYos laj Daniel, xbʼaan naq Aʼan tzʼaqal li yoʼyookil Yos ut wank chi junelik. Li xʼawabʼejihom maajun wa taajukʼmanq ut li xwankilal maajoqʼe taalajq taaʼosoʼq» (Dan. 6:7-10, 19-22, 26, 27).

¹⁵ Li kitzʼiibʼank jun rehebʼ li salmo kixye: «Li Qaawaʼ naxpoʼ li xkʼuubʼahomebʼ li xninqal ru tenamit, ut naxkʼe chi maakʼaʼ naʼok wiʼ li xkʼaʼuxebʼ li poyanam». Ut kixye ajwiʼ: «Us xaq re li tenamit li wank choʼq xYos li Qaawaʼ, li tenamit sikʼbʼil ru choʼq reechanihom» (Sal. 33:10, 12). Kʼajoʼ rusilal naq tiikaq ru li qachʼool chiru li Jehobʼa!

16. Kʼaru chʼolchʼo chiqu, ut kʼaʼut? (Chaawil li jalam u).

¹⁶ Ak xqatzʼil rix li kixbʼaanu chaq li Jehobʼa. Abʼan, kʼaru naqoybʼeni naq tkʼulmanq chi seebʼ? Chʼolchʼo chiqu naq li Jehobʼa tixkolebʼ laj kʼanjel chiru saʼ li «xnimal li rahilal» (Mat. 24:21; Dan. 12:1). Tixbʼaanu naq ebʼ li jun chʼuut chi tenamit li nakʼabʼaʼiik Gog re Magog, teʼoq xrahobʼtesinkil ebʼ laj kʼanjel chiru li Jehobʼa saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ. Usta saʼ li chʼuut aʼin wankebʼ 193 chi tenamit li nekeʼokenk saʼ li molam Naciones  Unidas, inkʼaʼ teʼruuq chi yalok rikʼin li Nimajwal Yos ut ebʼ li xʼánjel saʼ choxa. Li Jehobʼa kixye: «Tinkʼut linwankilal ut linsantilal chiruhebʼ li kʼiila teep chi tenamit. Tinkʼut wibʼ chiruhebʼ ut ebʼ aʼan teʼxnaw naq laaʼin li Qaawaʼ» (Ezeq. 38:14-16, 23; Sal. 46:11).

17. Kʼaru teʼxkʼul li awabʼej re li Ruuchichʼochʼ ut kʼaru teʼxkʼul li tiikebʼ xchʼool?

¹⁷ Naq laj Gog re Magog tpleetiq, aʼin tixkʼam chaq li nimla pleet, li Armagedón, bʼarwiʼ li Jehobʼa tixsachebʼ ru «li awabʼej re chixjunil li ruuchichʼochʼ» (Apoc. 16:14, 16; 19:19-21). Abʼan, «kaʼajwiʼ li tiikebʼ xchʼool teʼwanq saʼ li chʼochʼ aʼin, ut teʼkanaaq arin chi junelik» (Prov. 2:21).

18. Kʼaru nekeʼxbʼaanu chi anchalebʼ xchʼool li tzʼaqal aj paabʼanel, ut kʼaʼut? (Daniel 3:28).

¹⁸ Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, naabʼalebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel nekeʼxkʼe li xyuʼam saʼ xiwxiwal saʼ xkʼabʼaʼ naq nekeʼxra li Jehobʼa, li Awabʼej li nim xwankil. Nekeʼraj wank chi tiik xchʼool chiru li Jehobʼa joʼ li oxibʼ aj Hebreo li xeʼkoleʼk chiru li xaml xbʼaan naq tiikebʼ xchʼool chiru li Jehobʼa (taayaabʼasi Daniel 3:28).

19. Kʼaru tixkʼe reetal li Jehobʼa naq traqoq aatin saʼ xbʼeenebʼ laj kʼanjel chiru, ut kʼaru tento tqabʼaanu anaqwan?

¹⁹ Laj David naxnaw naq qʼaxal wank xwankil naq tiikaq li qachʼool chiru li Yos. Kixtzʼiibʼa: «At Qaawaʼ li nakatraqok aatin saʼ xbʼeenebʼ li tenamit, charaq aatin saʼ inbʼeen joʼ chanru xtiikilal linchʼool, joʼ chanru xchaabʼilal li waanm» (Sal. 7:9). Ut kixye ajwiʼ: «Li xsaqal ru li waanm ut li tiikilal cheʼkʼaakʼalenq we» (Sal. 25:21). Qʼaxal us naq junelik tiikaq qachʼool chiru li Jehobʼa, ut maajunwa tqaqʼet qibʼ chiru maakʼaʼ naxye li tkʼulmanq. Chi joʼkan, naru tqekʼa qibʼ joʼ kixye laj salmiist: «Us xaq rehebʼ li wankebʼ saʼ tiikilal ut nekeʼbʼeek joʼ chanru xchaqʼrabʼ li Qaawaʼ» (Sal. 119:1).