1, 2. Kʼaru xyaalal wank re naq tqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok chiqibʼil qibʼ?

WANK xyaalal re naq tqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok chiqibʼil qibʼ. Naqataw junjunq rehebʼ aʼin saʼ li Santil Hu: «Bʼaanu li yaal ut li rahok chi junelik; [...]. Chi joʼkan osobʼtesinbʼilaqat xbʼaan li Yos ut taakʼeheʼq aaloqʼal xbʼaanebʼ li tenamit»; «li natoqʼobʼank u narusila ribʼ xjunes», ut «li naxsikʼ li tiikilal ut li chaabʼilal, tixtaw li yuʼam» (Prov. 3:3, 4; 11:17; 21:21).

² Ebʼ li raqal aʼin naxkʼut oxibʼ li xyaalal kʼaʼut naq tqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok. Xbʼeen, xbʼaan naq aʼin nawulak chiru li Yos. Xkabʼ, xbʼaan naq naqataw ajwiʼ rusilal, tooruuq xtawbʼal ebʼ li chaabʼil amiiw. Ut, rox, wi naqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok, tqataw li osobʼtesihom saʼ li kutan chalk re, joʼ li junelik yuʼam. Joʼkan naq, wank xyaalal naq tqapaabʼ li chaqʼrabʼ aʼin: «Aj uxtaanaqex ut rahomaq eeribʼ cheribʼil eeribʼ» (Zac. 7:9).

3. Kʼaru ebʼ li patzʼom tqasume saʼ li tzolom aʼin?

³ Saʼ li tzolom aʼin, tqasume kaahibʼ ebʼ li patzʼom: chiru anihebʼ tqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok?, kʼaru naxkʼut chiqu li hu Rut chirix li tzʼaqal rahok?, chanru tooruuq xkʼutbʼesinkil anaqwan? ut, kʼaru rusilal naqataw?

4. Chanru naqakʼam qe rikʼin li xnimal xrahom li Jehobʼa? (Marcos 10:29, 30).

⁴ Joʼ ak xqil saʼ li tzolom rubʼelaj, li Jehobʼa kaʼajwiʼ naxkʼutbʼesi  li tzʼaqal rahok malaj li xnimal xrahom chirixebʼ li nekeʼrahok re ut nekeʼkʼanjelak chiru (Dan. 9:4). Naqaj xbʼaanunkil li naxye saʼ Efesios 5:1: «Chekʼam eere rikʼin li Yos joʼqex li ralal xkʼajol raarookex xbʼaan». Joʼkan naq, naqaj xkʼutbʼesinkil li tzʼaqal rahok chirixebʼ li qechpaabʼanel (taayaabʼasi Marcos 10:29, 30).

5, 6. Kʼaru nekeʼxtaw ru li xkʼihalil li kristiʼaan chirix li tzʼaqal rahok?

⁵ Wi naqataw ru chiʼus li tzʼaqal rahok, tooruuq xkʼutbʼesinkil chirixebʼ li qechpaabʼanel. Joʼkan bʼiʼ, qilaq jun li eetalil bʼarwiʼ naqataw li xjalanil li tzʼaqal rahok rikʼin li nekeʼxtaw ru ebʼ li kristiʼaan.

 ⁶ Naru naqaye naq junaq li poyanam naxkʼutbʼesi li rahok xbʼaan naq nakʼanjelak chiru naabʼal chihabʼ saʼ jun li naʼajej usta inkʼaʼ naxnaw ru junaq rehebʼ laj echal kʼanjel. Maare moko junelik ta naxkʼulubʼa li naʼlebʼ li naxye laj echal kʼanjel. Moko wank ta aran saʼ xkʼabʼaʼ naq naxra li xkʼanjel, wank bʼan xbʼaan naq naʼajmank chiru re xwenteninkil ribʼ. Tkʼanjelaq aran toj reetal tixraq li xkʼanjel malaj tixtaw junaq chik.

7, 8. a) Kʼaru naʼekʼasink re junaq li kristiʼaan chi xkʼutbʼesinkil li tzʼaqal rahok? b) Kʼaʼut naq tqatzʼil rix junjunq li xtasal li hu Rut?

⁷ Li xjalanil li rahok li naxkʼutbʼesi laj kʼanjel li xooʼaatinak wiʼ saʼ li  raqal 6 ut li tzʼaqal rahok aʼan kʼaʼut nakʼutbʼesimank aʼin. Kʼaʼut naq xeʼxkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok ebʼ laj kʼanjel chiru li Yos junxil qʼe kutan? Moko xeʼxbʼaanu ta chi minbʼilebʼ ru, xeʼxbʼaanu bʼan xbʼaan naq xʼalaak saʼ xchʼoolebʼ. Qilaq li kixbʼaanu laj David. Li xchʼool kiʼekʼasink re chi xkʼutbʼal li tzʼaqal rahok chiru laj Jonatán, li ramiiw, usta li xyuwaʼ laj Jonatán kiraj raj xkamsinkil laj David. Ak naabʼal chihabʼ chirix li xkamik laj Jonatán naq laj David kixkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok chirix laj Mefibóset, ralal laj Jonatán (1 Sam. 20:9, 14, 15; 2 Sam. 4:4; 8:15; 9:1, 6, 7).

⁸ Wi tqatzʼil rix junjunq rehebʼ li xtasal li hu Rut, tooruuq xtzolbʼal naabʼal li chaabʼil naʼlebʼ chirix li tzʼaqal rahok. Kʼaru naqatzol chirix li tzʼaqal rahok li xeʼxkʼutbʼesi li poyanam li naʼaatinak wiʼ li hu aʼin? Chanru tqakʼutbʼesi li naʼlebʼ aʼin saʼ li qachʼuut? *

9. Kʼaʼut naq kixkʼoxla li xNoemí naq inkʼaʼ chik naraheʼk xbʼaan li Jehobʼa?

⁹ Li hu Rut naʼaatinak chirix li xNoemí, li xRut, li ralibʼ, ut chirix laj Boaz, li naxra chaq li Yos ut rech-alal li xbʼeelom li xNoemí. Saʼ xkʼabʼaʼ li weʼej li kiwank saʼ li tenamit Israel, li xNoemí, li xbʼeelom ut li wiibʼ chi ralal xkohebʼ saʼ li tenamit Moab. Aran kikamk li xbʼeelom. Xeʼsumlaak ebʼ li ralal, abʼan xeʼkamk ajwiʼ (Rut 1:3-5; 2:1). Li rahilal aʼin kʼajoʼ naq kixrahobʼtesi xchʼool li xNoemí. Jwal kichʼinaak xchʼool joʼkan naq kixkʼoxla naq inkʼaʼ chik naraheʼk xbʼaan li Jehobʼa. Qakʼehaq reetal li kixkʼoxla chirix li Yos: «Ak xkʼehom li Qaawaʼ naabʼal li rahilal saʼ inbʼeen; [...] li Nimajwal Yos xinxnujobʼresi rikʼin rahil chʼoolej!». Kixye ajwiʼ: «Li Qaawaʼ xraqok aatin saʼ inbʼeen ut xinxkʼe chi wank saʼ rahil chʼoolej» (Rut 1:13, 20, 21).

10. Kʼaru kixkʼoxla li Jehobʼa chirix li kawil aatin li kixye li xNoemí?

¹⁰ Kʼaru kixkʼoxla li Jehobʼa chirix li kawil aatin li kixye li xNoemí? Moko kixkanabʼ  ta xjunes, kixtoqʼobʼa bʼan ru naq kiril li xrahilal. Li Jehobʼa naxtaw ru naq «li wank xnaʼlebʼ namemobʼresiik xchʼool» naq nekeʼnumtaak saʼ xbʼeen (Ecl. 7:7). Usta joʼkan, aajel chiru li xNoemí naq ttenqʼaaq chi rilbʼal naq li Jehobʼa wank chi xtenqʼankil. Kʼaru kixbʼaanu li Yos re xtenqʼankil? (1 Sam. 2:8). Kixbʼaanu naq li xRut tixkʼutbʼesi chiru li tzʼaqal rahok. Rikʼin rahok ut saʼ tuulanil, kixtenqʼa li xNoemí re naq tkʼojlaaq wiʼ chik xchʼool ut kawaq li xpaabʼal. Kʼaru naqatzol chirix li kixbʼaanu li xRut?

11. Kʼaʼut naabʼalebʼ li hermaan nekeʼxtenqʼa li nekeʼchʼinaak xchʼool?

¹¹Li tzʼaqal rahok nokoorekʼasi chi xtenqʼankilebʼ li nekeʼchʼinaak xchʼool. Joʼ naq li xRut inkʼaʼ kixkanabʼ xjunes li xNoemí, anaqwan naabʼalebʼ li hermaan li chaabʼilebʼ xchʼool inkʼaʼ ajwiʼ nekeʼxkanabʼ xjunesebʼ li nekeʼchʼinaak xchʼool. Nekeʼxra li rechpaabʼanelil ut nekeʼraj xbʼaanunkil chixjunil li wank saʼ ruqʼebʼ re xtenqʼankilebʼ (Prov. 12:25; 24:10). Joʼkan naq nekeʼxpaabʼ li kixye li apóstol Pablo: «Chewaklesihaqebʼ li nekeʼchʼinank xchʼool, chetenqʼahebʼ li inkʼaʼ kawebʼ xchʼool saʼ xpaabʼaalebʼ, chiwanq eekuyum rikʼinebʼ chixjunil» (1 Tes. 5:14).

12. Chanru tooruuq xtenqʼankil junaq li hermaan li nachʼinaak xchʼool?

¹² Tooruuq xtenqʼankil junaq li hermaan li kichʼinaak xchʼool naq naqakʼe qahoonal chi rabʼinkil ut naqaye re, naq naqara. Li Jehobʼa naxkʼe saʼ ru chixjunil li naqabʼaanu re xtenqʼankil junaq rehebʼ li xkarneer (Sal. 41:2). Proverbios 19:17 naxye: «Li naruxtaana ru li nebʼaʼ, chanchan ajwiʼ re li Yos yo chi xbʼaanunkil, ut li Qaawaʼ taakʼehoq reeqaj re».

13. Chanru kixkʼutbʼesi li xRut naq jalan kinaʼlebʼak chiru li xʼOrpá, ut, chanru kixkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok? (Chaawil li jalam u chiru li hu).

¹³ Re xtawbʼal ru chiʼus li tzʼaqal rahok, qatzʼilaq rix li kixkʼul li xNoemí naq ak kamenaq chik li xbʼeelom ut li wiibʼ chi xyum. Naq li xNoemí kirabʼi naq «li Qaawaʼ kixtoqʼobʼa ru li xtenamit ut maakʼaʼ chik weʼej aran», kisutqʼiik saʼ li xtenamit (Rut 1:6). Xkohebʼ ajwiʼ chirix li wiibʼ chi ralibʼ. Abʼan, naq yookebʼ chi xik, li xNoemí oxibʼ sut kixye rehebʼ naq cheʼsutqʼiiq Moab. Kʼaru kikʼulmank? Li Santil Hu naxye: «Lix Orpá kixtzʼubʼ ru laj alibʼahom re ut kisutqʼiik saʼ li xtenamit; abʼan lix Rut kikanaak rikʼin lix Nohemí» (Rut 1:7-14). Li xʼOrpá kixbʼaanu li kiyeheʼk re xbʼaan li xNoemí ut kisutqʼiik Moab. Abʼan li xRut toj wank kʼaru chik kixbʼaanu. Kiruuk raj chi sutqʼiik saʼ li rochoch, abʼan saʼ xkʼabʼaʼ li xnimal xrahom chirix li xNoemí kikanaak chi xtenqʼankil (Rut 1:16, 17). Kikanaak rikʼin, moko saʼ xkʼabʼaʼ ta naq minbʼil ru, kiraj bʼan xbʼaanunkil saʼ xkʼabʼaʼ  li tzʼaqal rahok. Kʼaru naxkʼut chiqu li naʼlebʼ aʼin?

14. a) Kʼaru nekeʼalaak saʼ xchʼool xbʼaanunkil naabʼalebʼ li hermaan? b) Joʼ naxye saʼ Hebreos 13:16, kʼaru nawulak chiru li Yos naq tqabʼaanu?

¹⁴Li tzʼaqal rahok toj wank kʼaru naxbʼaanu. Joʼ keʼxbʼaanu chaq junxilaj, anaqwan naabʼalebʼ aj Testiiw xeʼxkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok chiruhebʼ li rechpaabʼanelil, usta inkʼaʼ nekeʼxnaw ruhebʼ. Jun eetalil, naq nakʼulmank junaq li kaqsut-iqʼ saʼ junpaat nekeʼxpatzʼ chanru teʼtenqʼanq. Malaj, wi nekeʼxnaw naq junaq li hermaan saʼ li chʼuut wank saʼ rajbʼal ru, nekeʼxsikʼ chanru xtenqʼankil ut nekeʼxbʼaanu. Nekeʼxkʼam rehebʼ rikʼinebʼ laj paabʼanel li xeʼwank Macedonia saʼ xkutankilebʼ li apóstol naq «yoʼoon chik xeʼxkʼe chiru li xeʼxkuy raj xbʼaanunkil» (2 Cor. 8:3). Toj wank ajwiʼ kʼaru nekeʼxbʼaanu ebʼ li qechpaabʼanel saʼebʼ li qakutan. Nekeʼxyal xqʼe chi xtenqʼankilebʼ li rechpaabʼanelil li wankebʼ saʼ rajbʼal ru. Relik chi yaal naq nawulak chiru li Jehobʼa naq naqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok (taayaabʼasi Hebreos 13:16).

15, 16. Chanru kixkʼutbʼesi li xRut naq inkʼaʼ tixkanabʼ naq tchʼinaaq xchʼool?

¹⁵ Tooruuq xtzolbʼal naabʼal li chaabʼil naʼlebʼ chirix li xRut ut li xNoemí. Qilaq junjunq rehebʼ aʼin.

¹⁶Michʼinaak qachʼool. Naq li xRut kixye re li xNoemí naq txik chirix saʼ li tenamit Juda, xbʼeenwa inkʼaʼ kiraj. Abʼan li xRut inkʼaʼ kichʼinaak xchʼool. Kʼaru kikʼulmank? «Naq lix Nohemí kixkʼe reetal naq lix Rut kaw xchʼool chi rochbʼeeninkil, inkʼaʼ chik kirelaji ru» (Rut 1:15-18).

17. Kʼaru ttenqʼanq qe re naq inkʼaʼ tchʼinaaq qachʼool saʼ junpaat?

¹⁷Xyuʼaminkil: Naʼajmank naq wanq qakuyum re xtenqʼankilebʼ li nekeʼchʼinaak xchʼool, abʼan inkʼaʼ tqakanabʼ xbʼaanunkil. Jun eetalil, maare junaq li hermaan ixq naʼajmank chiru naq ttenqʼaaq abʼan inkʼaʼ naxkʼulubʼa saʼ xtiklajik. * Usta joʼkan, li tzʼaqal rahok toorekʼasi chi xbʼaanunkil chixjunil li wank saʼ quqʼ re xtenqʼankil (Gál. 6:2). Ut maare saʼ junaq kutan tixkʼulubʼa naq tqakʼojobʼ xchʼool ut tqatenqʼa.

18. Kʼaʼut tana kirahoʼk saʼ xchʼool li xRut?

¹⁸Moochʼaʼajkoʼk. Naq li xNoemí ut li xRut xeʼwulak saʼ li tenamit Belén, li xNoemí kixtawebʼ li rechkabʼal ut kixye rehebʼ: «Numtajenaq kʼaru we naq kohin, ut anaqwan xinsutqʼiik chaq chi maakʼaʼ wank we» (Rut 1:21). Kʼaru tawiʼ kirekʼa li xRut naq kirabʼi li kixye li xNoemí? Kixbʼaanu chixjunil li wank saʼ ruqʼ re xtenqʼankil li xNoemí: kiyaabʼak rikʼin, kixkʼojobʼ xchʼool ut kirochbʼeni chiru naabʼal kutan. Usta joʼkan, li xNoemí kixye: «Anaqwan xinsutqʼiik chaq chi maakʼaʼ wank we». Usta li xRut wank chaq chixkʼatq, abʼan li xNoemí kixkʼutbʼesi rikʼin li raatin naq inkʼaʼ nabʼanyoxink. Kʼajoʼ tana kirahoʼk saʼ xchʼool li xRut rabʼinkil aʼin. Abʼan maajunwa kixkanabʼ li xNoemí.

19. Kʼaru ttenqʼanq qe re naq inkʼaʼ tqakanabʼ xjunes li nachʼinaak xchʼool?

¹⁹Xyuʼaminkil: Maare jun li hermaan ixq kichʼinaak xchʼool ut saʼ xtiklajik tixye qe li aatin li ra nanaq wiʼ usta ak xqayal qaqʼe chi xtenqʼankil. Abʼan inkʼaʼ nokoochʼaʼajkoʼk  rikʼin. Inkʼaʼ naqakanabʼ xjunes ut naqatzʼaama chiru li Jehobʼa naq chooxtenqʼaq chi xkʼojobʼankil xchʼool (Prov. 17:17).

20. Kʼaru kitenqʼank re li xRut re naq inkʼaʼ tchʼinaaq xchʼool?

²⁰Qakʼojobʼaqebʼ xchʼool. Li xRut kixkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok chiru li xNoemí, abʼan anaqwan naʼajmank naq aʼan tkʼojobʼaaq xchʼool. Joʼkan naq li Jehobʼa kixbʼaanu naq laj Boaz tixwaklesi xchʼool rikʼin li aatin aʼin: «Li Qaawaʼ chikʼehoq aawe reeqaj li chaabʼil kʼanjel xabʼaanu! Aʼ taxaq li Qaawaʼ, xYos laj Israel, li rubʼel li xwankil xulaakʼe aawibʼ chi xmuheela, chiqʼajkamunq aawe joʼ aakʼulubʼ». Li chaabʼil aatin aʼin kirekʼasi xchʼool li xRut chi xyeebʼal aʼin: «Kʼajoʼ naq xakʼojobʼ linchʼool [...] abʼanan laaʼat xawaj xkʼeebʼal xsahil li waanm» (Rut 2:12, 13). Li aatin li kixye laj Boaz saʼ xhoonalil kixtenqʼa li xRut re naq inkʼaʼ tchʼinaaq xchʼool.

21. Joʼ naxye saʼ Isaías 32:1, 2, kʼaru teʼxbʼaanu ebʼ li cheekel winq saʼ xkʼabʼaʼ li rahok?

²¹Xyuʼaminkil: Li nekeʼxkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok, wank sut naʼajmank ajwiʼ chiruhebʼ naq teʼkʼojobʼaaq xchʼool. Laj Boaz kixwaklesi xchʼool li xRut xbʼaan naq kixtenqʼa li xNoemí. Joʼkan ajwiʼ nekeʼxbʼaanu li cheekel winq naq nekeʼxwaklesi xchʼool ebʼ li hermaan saʼ li chʼuut xbʼaan naq nekeʼxtenqʼa ut nekeʼxra ebʼ li junchʼol. Li aatin li nayeemank saʼ xhoonalil tixtenqʼahebʼ re naq inkʼaʼ teʼchʼinaaq xchʼool (taayaabʼasi Isaías 32:1, 2).

22, 23. Chanru kixjal li xnaʼlebʼ li xNoemí ut, kʼaʼut? (Salmo 136:23, 26).

²² Moqon, laj Boaz kixbʼaanu naq li xRut ut li xNoemí inkʼaʼ teʼpaltoʼq li xtzekemq (Rut 2:14-18). Kʼaru kirekʼa li xNoemí chi rilbʼal naq chaabʼil xnaʼlebʼ laj Boaz? Kixye: «Usilaatinanbʼil taxaq li Qaawaʼ li junelik  naxkʼut li xchaabʼilal rikʼinebʼ li yoʼyookebʼ ut kamenaqebʼ» (Rut 2:20a). Qʼaxal kijalaak li xnaʼlebʼ li xNoemí! Naq qʼaxal ra xchʼool, kixye: «Ak xkʼehom li Qaawaʼ naabʼal li rahilal saʼ inbʼeen». Abʼan anaqwan chi sa saʼ xchʼool naxye: «Li Qaawaʼ [...] junelik naxkʼut li xchaabʼilal». Kʼaru kitenqʼank re chi xjalbʼal li xnaʼlebʼ?

²³ Li xNoemí kixtaw ru naq maajunwa kikanabʼaak xbʼaan li Jehobʼa. Li Jehobʼa kiroksi li xRut chi xtenqʼankil re naq tsutqʼiiq Judá (Rut 1:16). Li xNoemí kixtaw ajwiʼ ru naq li Jehobʼa yook roksinkil laj Boaz re xtenqʼankilebʼ (Rut 2:19, 20b). Kixkʼoxla tana: «Anaqwan nintaw ru naq li Jehobʼa maajunwa kinxkanabʼ. Junelik kiwank wikʼin» (taayaabʼasi Salmo 136:23, 26). Chʼolchʼo tana naq chi anchal li raanm kixbʼanyoxi naq li xRut ut laj Boaz inkʼaʼ xeʼchʼinaak xchʼool chi moko xeʼxkanabʼ xtenqʼankil. Kʼajoʼ tana naq xeʼsahoʼk saʼ xchʼool chi rilbʼal naq li xNoemí sa wiʼ chik kirekʼa ribʼ.

24. Kʼaʼut naq junelik naqaj xkʼutbʼesinkil chiruhebʼ li qechpaabʼanelil li tzʼaqal rahok?

²⁴ Kʼaru xqatzol chirix li tzʼaqal rahok saʼ li hu Rut? Li tzʼaqal rahok nokoorekʼasi chi xtenqʼankilebʼ li hermaan li nekeʼchʼinaak xchʼool ut re naq inkʼaʼ tqakanabʼ xbʼaanunkil. Nokoorekʼasi ajwiʼ chi xbʼaanunkil chixjunil li wank saʼ quqʼ re xtenqʼankilebʼ. Ebʼ li cheekel winq tento ajwiʼ teʼxwaklesi xchʼool ebʼ li nekeʼxkʼutbʼesi li tzʼaqal rahok chiruhebʼ li junchʼol. Kʼajoʼ nasahoʼk saʼ qachʼool rilbʼal naq ebʼ li qechpaabʼanel sahebʼ wiʼ chik saʼ xchʼool chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa (Hech. 20:35). Abʼanan, misach saʼ qachʼool naq naqakʼutbʼesi li tzʼaqal rahok xbʼaan naq naqaj xkʼambʼal qe rikʼin li Jehobʼa, aʼ li «makachʼin li xrahom» ut naqaj xsahobʼresinkil xchʼool (Éx. 34:6; Sal. 33:22).