1, 2. a) Ye wiibʼ oxibʼ li chʼaʼajkilal li natawmank saʼ Génesis. b) Kʼaʼut naq li Santil Hu naʼaatinak chirixebʼ li chʼaʼajkilal aʼin?

 MA WANK sut nakaakʼoxla chirix ebʼ li chʼaʼajkilal li xeʼxkʼul chaq ebʼ li qas qiitzʼin li naʼaatinak wiʼ li Santil Hu? Kaʼajwiʼ saʼ xbʼeen tasal re li hu Génesis naqataw wiibʼ oxibʼ chirix aʼin: laj Caín naxkamsi laj Abel li riitzʼin (Gén. 4:3-8); laj Lamec kixkamsi jun li saaj saʼ xkʼabʼaʼ naq kitawasiik xbʼaan (Gén. 4:23); ebʼ laj ilol ketomq re laj Abrahán (Abrán) ut ebʼ laj ilol ketomq re laj re laj Lot xikʼ nekeʼril ribʼ (Gén. 13:5-7); li xʼAgar xikʼ naril li xSara (Sarai), ut li xSara naqosqʼok rikʼin laj Abrahán (Gén. 16:3-6); laj Ismael yalaq ani xikʼ naril, ut laj Ismael xikʼ naʼileʼk xbʼaan chixjunil (Gén. 16:12).

² Kʼaʼut naq li Santil Hu naʼaatinak chirix ebʼ li chʼaʼajkilal aʼin? Xbʼaan naq nokooxtenqʼa rilbʼal chanru naq tootenqʼanq re naq twanq li tuqtuukilal. Ut naxkʼut chiqu chanru xbʼaanunkil. Nokooxtenqʼa xnawbʼal chirix ebʼ li kristiʼaan aʼin, xbʼaan naq chanchanebʼ ajwiʼ joʼ laaʼo, aj makebʼ ut xeʼxnumsi li chʼaʼajkilal li naqanumsi ajwiʼ laaʼo. Naqatzol li naʼlebʼ chirix chanru naq xeʼxtuqubʼ ru ebʼ li xchʼaʼajkilal ut aʼin naru ajwiʼ nokooxtenqʼa re xtuqubʼankil ru li qachʼaʼajkilal. Relik chi yaal naq ebʼ li eetalil aʼin naxkʼut chiqu kʼaru li tento tqabʼaanu ut kʼaru inkʼaʼ tqabʼaanu saʼebʼ li naʼlebʼ aʼin (Rom. 15:4).

3. Kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin?

³ Saʼ li tzolom aʼin tqatzʼil rix kʼaʼut naq ebʼ li xmoos li Yos tento naq teʼxtuqubʼ ru junaq li chʼaʼajkilal ut chanru xbʼaanunkil. Tqil ajwiʼ wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li naxkʼe li Santil Hu, re xtuqubʼankil ru junaq li chʼaʼajkilal, chanru naq tqakʼam qibʼ saʼ usilal rikʼinebʼ li junchʼol ut chanru naq chaabʼilaq li qawanjik chiru li Jehobʼa.

4. a) Kʼaru li naʼlebʼ kinumtaak saʼ li ruuchichʼochʼ? b) Ut kʼaru yook chi kʼulmank rikʼin aʼin?

⁴ Saʼ xkʼabʼaʼ laj Tza numtajenaq li chʼaʼajkilal ut li rahilal wank. Saʼ li naʼajej Edén laj Tza kixye naq li junjunq truuq xsikʼbʼal li us ut li inkʼaʼ us chi inkʼaʼ ttenqʼaaq xbʼaan li Yos (Gén. 3:1-5). Naqakʼe reetal anaqwan li yook chi kʼulmank rikʼin li kiyeemank chaq. Ebʼ li qas qiitzʼin numtajenaqebʼ li xmaaʼusilal ut maakʼaʼ nekeʼraj re ebʼ li junchʼol. Inkʼaʼ nekeʼwulak chiru naq teʼyehek re kʼaru tento teʼxbʼaanu ut nekeʼxbʼaanu li kʼaru nekeʼraj ut nekeʼxyal xqʼe rikʼinebʼ li junchʼol. Wi ani naxbʼaanu li naʼlebʼ aʼin yook xkʼambʼal re laj Tza, naq naxye naq li junjunq truuq xsikʼbʼal li kʼaru traj. Naʼlebʼak chi joʼkaʼin moko us ta ut aʼin naru naxkʼam chaq naabʼal li chʼaʼajkilal. Li Santil Hu naxjultika chiqu naq li winq li najosqʼoʼk saʼ junpaat naxbʼaanu naq tchalq li raaxiikʼ ut saʼ xkʼabʼaʼ aʼin naru naxbʼaanu naabʼal li maak (Prov. 29:22).

5. Kʼaru li naʼlebʼ kixkʼe li Jesús chi xtuqubʼankil ru junaq li chʼaʼajkilal?

⁵ Abʼanan, li Jesús kixkʼut chiruhebʼ li xtzolom naq tento teʼxsikʼ li tuqtuukilal usta tchalq li chʼaʼajkilal saʼ xbʼeenebʼ xbʼaanunkil aʼin. Naq li Jesús kixkʼe li xseeraqʼ saʼ li tzuul kixye rehebʼ chanru teʼxtuqubʼ ru junaq li chʼaʼajkilal. Jun eetalil kixye rehebʼ naq tuulanaqebʼ, chexsikʼaq li tuqtuukilal, teʼxtzʼeqtaana li xikʼ ilok saʼ junpaat teʼxtuqubʼ ru junaq li chʼaʼajkilal ut chi xrahaqebʼ li xikʼ nekeʼilok re (Mat. 5:5, 9, 22, 25, 44).

6, 7. a) Kʼaʼut naq aajel ru naq tqatuqubʼ ru li qachʼaʼajkilal saʼ junpaat? b) Joʼ xmoos li Jehobʼa kʼaru li patzʼom tento tqabʼaanu?

⁶ Wi inkʼaʼ naqasikʼ li tuqtuukilal rikʼinebʼ li junchʼol, li naqabʼaanu re xloqʼoninkil ru li Jehobʼa joʼ tijok, xik saʼebʼ li chʼutam ut puktesink maakʼaʼaq rajbʼal (Mar. 11:25). Inkʼaʼ naru naq toowanq choʼq ramiiw li Jehobʼa wi inkʼaʼ naqakuyebʼ xmaak ebʼ li junchʼol (taayaabʼasi Lucas 11:4 ut Efesios 4:32).

⁷ Joʼ aj paabʼanel aajel ru naq tqakʼoxla naq ma tooruuq xkuybʼal xmaak ebʼ li junchʼol ut wank saʼ tuqtuukilal rikʼinebʼ. Ma nachʼaʼajkoʼk chiqu xkuybʼal xmaak ebʼ li qahermaan? Ma naqayal xsahil wank saʼ xyanqebʼ usta nekeʼxrahobʼtesi qachʼool? Li Jehobʼa naroybʼeni naq joʼ xmoos tqanaw kuyuk maak. Wi naqakʼe reetal naq nachʼaʼajkoʼk chiqu xbʼaanunkil aʼin qatzʼaamaq qatenqʼ re li qachoxahil Yuwaʼ Jehobʼa. Aʼan toorabʼi ut tixsume li qatij (1 Juan 5:14, 15).

8, 9. Kʼaru tento tqabʼaanu wi naxtochʼ qachʼool junaq li hermaan?

⁸ Saʼ xkʼabʼaʼ naq chiqajunilo aj maak, wank sut junaq li qas qiitzʼin tixye malaj tixbʼaanu junaq li naʼlebʼ li naru tixrahobʼtesi qachʼool aʼin junelik nakʼulmank (Ecl. 7:20; Mat. 18:7). Chanru toonaʼlebʼaq? Qakʼoxlaq li xkʼulmank saʼ jun li chʼutam bʼarwiʼ wankebʼ naabʼal aj Testiiw. Jun li hermaan ixq kixkʼe xsahilebʼ xchʼool wiibʼ li rechpaabʼanel, abʼan joʼ chanru kixbʼaanu inkʼaʼ sa kirekʼa ribʼ jun rehebʼ. Naq ebʼ li wiibʼ chi hermaan aʼin xeʼkanaak xjunes li inkʼaʼ sa kirekʼa ribʼ kiʼok xwechʼbʼal li hermaan ixq rikʼin li kixbʼaanu. Abʼanan, li hermaan kixjultika chiru naq li hermaan aʼin ak numenaq 40 chihabʼ yook chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa ut naabʼal li chʼaʼajkilal ak kixnumsi chʼolchʼo chiru naq moko yal kiraj ta xbʼaanunkil aʼin. Li hermaan li inkʼaʼ saʼ kirekʼa ribʼ ut kixye: «Yaal nakaye». Kixtzʼeq chirix xchʼool aʼin.

⁹ Kʼaru naqatzol? Naq naru naq nokoonaʼlebʼak chiʼus wi junaq naxrahobʼtesi qachʼool. Li rahok naxbʼaanu naq tqatzʼeq chirix qachʼool li naʼlebʼ li nekeʼxbʼaanu qe (taayaabʼasi Proverbios 10:12 ut 1 Pedro 4:8). Oxloqʼ chiru li Jehobʼa wiʼ inkʼaʼ naqakʼe saʼ qachʼool li nekeʼxbʼaanu qe (Prov. 19:11; Ecl. 7:9). Joʼkan naq, li xbʼeen li tento tqabʼaanu wi naqekʼa naq junaq li qechpaabʼanel kixchʼina qachʼool malaj inkʼaʼ saʼ nokooraatina naru naqapatzʼ qe: «Ma naru nintzʼeq chirix inchʼool li naʼlebʼ aʼin? Ma aajel ru naq tinkʼe inchʼool chirix li kixbʼaanu we?».

10. a) Chanru kirekʼa ribʼ jun li hermaan naq xwechʼek rix? b) Kʼaru li naʼlebʼ saʼ li Santil Hu kitenqʼank re chi xtawbʼal xtuqtuukilal xchʼool?

¹⁰ Naq junaq li hermaan naxye junaq li naʼlebʼ li ra naqekʼa, maare tchʼaʼajkoʼq chiqu risinkil saʼ qachʼool. Qakʼoxlaq chirix jun li hermaan aj kʼamol bʼe saʼ li puktesink li tqakʼabʼaʼi Lucy. Wankebʼ inkʼaʼ us xeʼaatinak chirix chanru napuktesink ut chanru naroksi li xhoonal. Ra kirekʼa li xLucy, joʼkan naq kixpatzʼ xtenqʼ rehebʼ li hermaan li kawebʼ saʼ li xpaabʼal. Aʼan naxye: «Li xraqal li Santil Hu li xeʼxkʼut chiwu xinxtenqʼa rilbʼal naq inkʼaʼ tinkʼe inchʼool chirix li nekeʼxkʼoxla ebʼ li junchʼol ut xkʼebʼal inqʼe chi xkʼoxlankil li jwal aajel ru: a li naxkʼoxla li Jehobʼa». KixwaKlesi xchʼool li xLucy xyaabʼasinkil Mateo 6:1-4 (taayabʼasi). Ebʼ li raqal aʼin kixjultika chiru naq li jwal wank xwankil aʼan xloqʼoninkil ru li Jehobʼa. «Usta ebʼ li junchʼol inkʼaʼ us nekeʼaatinak chirix joʼ chanru ninpuktesink, sa inchʼool saʼ xkʼabʼaʼ naq chixjunil ninbʼaanu saʼ xkʼabʼaʼ li Jehobʼa» xtawbʼal ru aʼin kixtenqʼa li xLucy re naq inkʼaʼ txik xchʼool chirix li nekeʼxye ebʼ li junchʼol.

11, 12. a) Kʼaru tento tqabʼaanu wi naqakʼoxla naq jun li hermaan moko sa ta nokooril? b) Kʼaru naqatzol chirix chanru kixtuqubʼ ru li xchʼaʼajkilal laj Abrahán? (Chaawil li jalam u saʼ xtiklajik).

¹¹ Li Santil Hu naxye naq «chiqajunilo laaʼo nokopaltoʼ chi kokʼ aj saʼ» (Sant. 3:2, Li Santil Hu, Wycliffe Bible Translators, Wy. Akʼ tzʼiibʼ). Qayehaq naq jun li hermaan nachʼaʼajkoʼk saʼ xkʼabʼaʼ jun li naʼlebʼ li xaabʼaanu malaj li xaaye. Kʼaru raj tento taabʼaanu? Li Jesús kixye: «Joʼkan utan, naq yookat chi xyeechiʼinkil laamayej saʼ li artal, wi aran xnaqk saʼ aachʼool naq laaʼat ut laawas aawiitzʼin wank eechʼaʼajkilal, kanabʼ wan laamayej chiru li artal ut ayu xbʼenwa chi xkʼambʼal aawibʼ saʼ usilal rikʼin laawas aawiitzʼin; tojaʼ naq tatsutqʼiiq chaq ut taayeechiʼi laamayej» (Mat. 5:23, 24, SBG). Chaakʼam aawe rikʼin li kixye li Jesús ut aatinan rikʼin laawechpaabʼanel. Abʼan misach saʼ laachʼool li taawaj xtawbʼal. Moko kaʼaj tawiʼ taakʼe chixjunil saʼ xbʼeen li maak laawechpaabʼanel, tento bʼan taakʼulubʼa naq laaʼat xatpaltoʼk ut teesikʼ li wank saʼ tuqtuukilal. Li jwal aajel ru aʼan wank saʼ tuqtuukilal rikʼin ebʼ li qechpaabʼanel.

¹² Li xooʼaatinak wiʼ rubʼelaj saʼ li Santil Hu chirix laj Abrahán ut laj Lot naxchʼolobʼ chanru naq xeʼxtuqubʼ ru ebʼ li xchʼaʼajkilal ut xeʼruuk chi wank saʼ tuqtuukilal. Saʼ xkabʼichalebʼ wankebʼ xketomq, ut li nekeʼilok re ebʼ li xketomq chanchan naq xikʼ nekeʼril ribʼ saʼ xkʼabʼaʼ li naʼajej bʼarwiʼ wankebʼ. Re naq twanq li tuqtuukilal, laj Abrahán kixye xbʼeenwa re laj Lot naq chixsikʼaq bʼar wank li naʼajej li traj re naq twanq li xjunkabʼal aran (Gén. 13:1, 2, 5-9). Chaabʼil li eetalil aʼin! Laj Abrahán kixsikʼ li tuqtuukilal ut maawaʼ li kʼaru kiraj aʼan. Ma naabʼal kixtzʼeq saʼ xkʼabʼaʼ li xchaabʼilal? Inkʼaʼ, moko joʼkan ta, moqon chik chirix aʼin, li Jehobʼa kixye re naq tixkʼul naabʼal li osobʼtesihom (Gén. 13:14-17). Li Yos maajunwa tixkanabʼ naq li xmoos tixkʼul junaq li rahilal saʼ xkʼabʼaʼ naq nekeʼxyal xqʼe chi xyuʼaminkil li naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu ut chi xtuqubʼankil ru ebʼ li xchʼaʼajkilal rikʼin rahok. ^[1]

13. a) Chanru kinaʼlebʼak jun li najolomink re li kʼanjel naq kaw kiʼaatinaak xbʼaan jun li hermaan? b) Kʼaru naqatzol chirix?

¹³ Qilaq li xkʼulmank saʼ li qakutan. Jun li hermaan kixaqabʼaak joʼ aj jolominel re jun li kʼanjel saʼ jun li nimla chʼutam. Saʼ jun kutan li hermaan aʼin kixbʼoq jun li hermaan re naq ttenqʼaaq chi xbʼaanunkil li kʼanjel aʼin, abʼan li hermaan moko kixsume ta saʼ usilal ut kixchup li xselular. Li hermaan aʼin toj ra chaq saʼ xchʼool saʼ xkʼabʼaʼ chanru kinaʼlebʼak li kijolomink chaq re li kʼanjel junxil. Li hermaan li kixaqabʼaak chi xjolominkil li kʼanjel aʼin moko saʼ junpaat ta kijosqʼoʼk, kixkanabʼ bʼan naq tixsikʼ junaq li hoonal re naq t-aatinaq rikʼin li hermaan aʼin. Jun hoor chirix aʼin kixbʼoq wiʼ chik, saʼ xkʼabʼaʼ naq toj maajiʼ nekeʼxnaw ribʼ li hermaan kixye re naq us raj naq teʼxchʼutubʼ ribʼ saʼ junaq naʼajej re xtuqubʼankil ru li naxik wiʼ xkʼaʼuxl. Jun xamaan chirix aʼin, xeʼxchʼutubʼ ribʼ saʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl. Xeʼxbʼaanu jun li tij ut xeʼaatinak chiru jun hoor. Li hermaan kixye re li najolomink re li kʼanjel, chixjunil li chʼaʼajkilal li kixkʼul chaq ut li hermaan aʼin kirabʼi kixkʼe ribʼ saʼ xnaʼaj ut kixjultika wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu re naq ttenqʼaaq. Ut moqon xeʼxtuqubʼ ru li chʼaʼajkilal ut li hermaan kikʼanjelak joʼ aj tenqʼanel re li nimla chʼutam. Anaqwan li hermaan naxbʼanyoxi naq li najolomink re li kʼanjel saʼ li nimla chʼutam kiwank xkuyum rikʼin ut naq kiraatina saʼ tuulanil.

14, 15. a) Joqʼe naru naqakʼam qe rikʼin li naʼlebʼ li kixkʼe li Jesús saʼ Mateo 18:15-17? b) Kʼaru li oxibʼ chi naʼlebʼ kixye li Jesús? c) Kʼaru li tento tqaj xtawbʼal naq tqabʼaanu ebʼ li naʼlebʼ aʼin?

¹⁴ Naabʼal li chʼaʼajkilal li wankebʼ saʼ xyanq ebʼ laj paabʼanel naru nekeʼxtuqubʼ ru xjunesebʼ. Abʼanan, li Jesús kixye naq wank sut li chʼuut tento t-okenq (taayaabʼasi Mateo 18:15-17, Wy). Kʼaru nakʼulmank wi li kitochʼok chʼool inkʼaʼ naraj xbʼaanunkil li kixye li Jesús: rabʼinkil li rechpaabʼanel, li nekeʼnawok re li chʼaʼajkilal ut li chʼuut? Toja naq t-ilmanq «joʼ chanchan li maawaʼaq aj paabʼanel ut chanchanaq laj titzʼol toj li inkʼaʼ us nekeʼxbʼaanu». Saʼ li qakutan naru naqaye naq, naru naʼisiik saʼ li chʼuut. Naq nabʼaanumank aʼin naraj xyeebʼal naq moko kachʼin ta li maak li kibʼaanumank. Li Jesús kiʼaatinak chirix li chʼaʼajkilal bʼarwiʼ tento tbʼaanumanq wiibʼ li naʼlebʼ. 1) naru naq teʼxtuqubʼ ru li chʼaʼajkilal saʼ wiibʼal 2) abʼanan wi li chʼaʼajkilal qʼaxal nim ut inkʼaʼ naruhank xtuqubʼankil ru, li kitikibʼank li chʼaʼajkilal, naru naʼisiik saʼ li chʼuut. Saʼ li maak aʼin naru naʼokenk chisaʼ joʼ li bʼalaqʼink li naru naxtzʼajni xkʼabʼaʼ junaq li qas qiitzʼin. Li Jesús moko yook ta chi aatinak chirix ebʼ li maak joʼ li muxuk, sumlaak, li nekeʼwank rikʼin rechwinqilal, li nekeʼxtzʼeqtaana li Yos, li nekeʼxloqʼoni ebʼ li pechʼbʼil Yos malaj junaq chik li maak li qʼaxal nim bʼarwiʼ tento teʼokenq ebʼ li cheekel winq.

¹⁵ Li naʼlebʼ li kixkʼe qe li Jesús aʼan xkʼutbʼal chiqu chanru tooruuq xtenqʼankil li qechpaabʼanel rikʼin rahok (Mat. 18:12-14). Xbʼeenwa tento naq tqayal xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal saʼ wiibʼal. Re xbʼaanunkil aʼin maare tento tooʼaatinaq wiibʼ malaj oxibʼaq sut rikʼin li hermaan li kitochʼok qachʼool. Wi inkʼaʼ nokooruuk xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal saʼ wiibʼal, toja naq teʼqabʼoq wiibʼaq chik li hermaan li nekeʼnawok re aʼin re naq teʼxye li xkʼulmank ut li inkʼaʼ xkʼulmank. Wi rikʼin aʼin tooruuq xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal tqakol rix li qech paabʼanel kaʼajwiʼ tento naq tqakʼe chi xnaw ebʼ li cheekel winq wi inkʼaʼ nokooruuk xtuqubʼankil ru li chʼaʼajkilal saʼ wiibʼal malaj rikʼinebʼ wiibʼ oxibʼ chik li hermaan.

16. Kʼaʼut naq xbʼaanunkil li naʼlebʼ li kixchʼolobʼ li Jesús natenqʼank ut naxkʼutbʼesi li rahok?

¹⁶ Moko junelik ta naqabʼaanu li kixye li Jesús saʼ Mateo 18:15-17. Chaabʼil rabʼinkil aʼin naraj naxye naq li chʼaʼajkilal li nawank chiqibʼil qibʼ naqatuqubʼ ru saʼ junpaat ut moko aajel ta ru naq t-isiiq saʼ li chʼuut, junaq li inkʼaʼ naxjal li xnaʼlebʼ. Rajlal li natochʼok chʼool naxkʼe reetal li naxbʼaanu ut naxjal li xnaʼlebʼ. Joʼkan naq li natochʼek xchʼool naxkʼe reetal naq maakʼaʼ chik aj e naq t-xok saʼ xchʼool li kibʼaanuuk re ut chi joʼkan naxkuy xmaak li hermaan. Joʼkan naq li kixye li Jesús naxkʼut chiqu naq inkʼaʼ naru tqasebʼa qibʼ chi xyeebʼal re li chʼuut naq nakʼulmank junaq li chʼaʼajkilal. Ebʼ li cheekel winq kaʼajwiʼ naru nekeʼokenk naq xbʼaanumank li wiibʼ chi naʼlebʼ aʼin ut naq nekeʼxkʼe reetal naq li kikʼulmank tzʼaqal yaal.

17. Kʼaru li osobʼtesihom tqakʼul wi naqasikʼ li tuqtuukilal chiqibʼil qibʼ?

¹⁷ Saʼ xkʼabʼaʼ naq toj maajiʼ nachalk li rosoʼjik junelik yooqo xtochʼbʼalebʼ xchʼool li qahermaan xbʼaan naq laaʼo aj maak. Laj Santiago kixye: «Wi wan junaq maakʼaʼ xpaltil rikʼin li raatin, aʼan tzʼaqal re ru. [...] naru ajwiʼ naxkuy ribʼ rikʼin li kʼaʼru naraj xbʼaanunkil» (Sant. 3:2, Wy). Re xtuqubʼankil junaq li chʼaʼajkilal tento naq tqayal qaqʼe chi xsikʼbʼal li tuqtuukilal (Sal. 34:15). Wi Nokoowank saʼ tuqtuukilal rikʼinebʼ li qahermaan tqakʼam qibʼ saʼ usilal toowanq saʼ aamiiwil rikʼinebʼ ut tootenqʼanq re naq li chʼuut twanq saʼ junajil (Sal. 133:1-3). Ut li jwal aajel ru aʼan naq toowanq sa aamiiwil rikʼin li Jehobʼa «li Yos li nakʼehok tuqtuukil usilal» (Rom. 15:33, SBG). Chiqajunilo tqayal xsahil li osobʼtesihom aʼin wi naqatuqubʼ ru li qachʼaʼajkilal rikʼin rahok.