Li wankebʼ xtzolbʼal nekeʼxye naq li xkʼabʼaʼ li Yos natawmank 7,000 sut tana rikʼin kaahibʼ chi tzʼiibʼ Tetragrámaton (יהוה) saʼ hebreoarameo (nawbʼil ajwiʼ ru joʼ Najter Chaqʼrabʼ). Abʼanan, naabʼalebʼ nekeʼxye naq moko wank ta chaq li xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ griego (nawbʼil ajwiʼ joʼ Akʼ Chaqʼrabʼ). Joʼkan naq saʼebʼ li qakutan saʼ naabʼal rehebʼ li Santil Hu nekeʼrisi li kʼabʼaʼej Jehobʼa saʼ li tasal aʼin. Usta saʼ li Akʼ Chaqʼrabʼ wank wiibʼ oxibʼ xraqal li Najter Chaqʼrabʼ bʼarwiʼ tzʼiibʼanbʼil li Tetragrámaton, naabʼalebʼ laj jalol aatin keʼroksi li aatin Qaawaʼ choʼq reeqaj xkʼabʼaʼ li Yos.

Abʼanan, Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ inkʼaʼ naxbʼaanu aʼin. Joʼkan naq saʼ li tasal li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego natawmank 237 sut li kʼabʼaʼej Jehobʼa. Abʼan kʼaʼut keʼxbʼaanu aʼin ebʼ laj jalol aatin? Xbʼaan li wiibʼ chi naʼlebʼ aʼin. 1) Ebʼ li hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego li wank saʼebʼ li qakutan moko aʼan ta li kitzʼiibʼamank saʼ xtiklajik. Naabʼal rehebʼ li hu aʼin xʼisimank naq ak wiibʼ siʼeent chihabʼ xtzʼiibʼankil li xbʼeen hu. 2) Chiruhebʼ li kutan aʼin, ebʼ laj tzʼiibʼ keʼxjal li Tetragrámaton ut choʼq reeqaj keʼxkʼe Kýrios, li naraj xyeebʼal saʼ griego «Qaawaʼ», malaj keʼrisi xkomon li tasal hu bʼarwiʼ ak jalbʼil chik li aatin.

Li chʼuut li naril li kʼanjel chirix Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ naq keʼxtzʼil rix li xbʼeen hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ griego aran keʼxtaw li Tetragrámaton. Anaqwan qatzʼilaq rix aʼin:

• Saʼ xkutankil li Jesús ut ebʼ li xʼapóstol, saʼ li hu li kitzʼiibʼamank saʼ hebreoarameo kitawmank li Tetragrámaton saʼebʼ li naʼaj bʼarwiʼ kikʼeemank saʼ xtiklajik. Usta maaʼani yook xwechʼbʼal rix aʼin yalaq ani kixpaabʼ naq kitawmank li hu saʼ hebreoarameo saʼ li naʼaj Qumrán, li tzʼiibʼanbʼil saʼ xkutankilebʼ li apóstol.

• Saʼ xkutankil li Jesús ut ebʼ li xʼapóstol, keʼxtzʼiibʼa ajwiʼ li Tetragrámaton naq keʼxmunsi saʼ griego ebʼ li hu hebreoarameo. Chiru naabʼal chihabʼ, li wankebʼ xtzolbʼal keʼxkʼoxla naq moko wank ta li Tetragrámaton saʼ li hu Septuaginta. Li Septuaginta aʼan li Najter Chaqʼrabʼ li tzʼiibʼanbʼil chaq saʼ griego. Abʼan chiruhebʼ li chihabʼ 1940 ut 1950 kitawmank wiibʼ oxibʼ xperel li hu Septuaginta li wank chaq saʼ xkutankil li Jesús. Saʼebʼ li hu aʼin kitawmank li xkʼabʼaʼ li Yos saʼ hebreo. Aʼin naxkʼut naq saʼ xkutankil li  Jesús ak wank chaq xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ griego. Wiibʼ rehebʼ li xnimal ru li tasal hu Septuaginta aʼan li Códice Vaticano ut li Códice Sinaítico, ut kitzʼiibʼamank chiru li chihabʼ kaahibʼ siʼeent. Ut chisaʼ inkʼaʼ kikʼeemank li xkʼabʼaʼ li Yos chalen saʼ Génesis toj saʼ Malaquías (bʼarwiʼ wank chaq xkʼabʼaʼ li Yos saʼ xtiklajik). Joʼkan naq chiruhebʼ li kutan aʼin inkʼaʼ kitawmank xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li Akʼ Chaqʼrabʼ, malaj li xtasal li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil chaq saʼ griego.

  Li Jesús kixye: «Laaʼin xinchalk saʼ xkʼabʼaʼ linyuwaʼ». Kixye ajwiʼ naq chixjunil li xkʼanjel kixbʼaanu «saʼ xkʼabʼaʼ» li Xyuwaʼ

• Li xtasal li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq saʼ griego naxchʼolobʼ naq li Jesús junelik kiroksi li xkʼabʼaʼ li Yos ut kixkʼe chi naweʼk (Juan 17:6, 11, 12, 26). Li Jesús kixye: «Laaʼin xinchalk saʼ xkʼabʼaʼ linyuwaʼ». Kixye ajwiʼ naq chixjunil li xkʼanjel kixbʼaanu «saʼ xkʼabʼaʼ» li Xyuwaʼ (Juan 5:43; 10:25).

• Wi li xtasal li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego musiqʼanbʼil xbʼaan li Yos joʼ li tzʼiibʼanbʼil saʼ hebreoarameo, inkʼaʼ natawmank ru kʼaʼut xeʼrisi xkʼabʼaʼ li Yos bʼarwiʼ kikʼeemank saʼ xtiklajik. Saʼ xkutankilebʼ li apóstol, laj Santiago kixye rehebʼ li cheekel winq re Jerusalén: «Tojeʼ kixseeraqʼi qe laj Symeón naq li Yos kixkʼulubʼa li maawaʼebʼ aj judiiy re risinkil saʼ xyanqebʼ jun li tenamit li troxloqʼi li xkʼabʼaʼ» (Hechos 15:14). Wi saʼ xkʼutankilebʼ li apóstol maaʼani naxnaw xkʼabʼaʼ li Yos chi moko naroksi ta raj, kʼaʼut naq laj Santiago kixye aʼin?

• Saʼ li xtasal li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego natawmank xkʼabʼaʼ li Yos chi kʼosbʼil. Li xkʼabʼaʼ li Yos wank saʼ li aatin aleluya. Saʼ naabʼal li Santil Hu natawmank li aatin aʼin saʼ Apocalipsis 19:1, 3, 4, 6. Li aatin aʼin chalenaq saʼ hebreo li naraj xyeebʼal «cheekʼe xloqʼal laj Jah». Li aatin Jah naʼoksimank re xkʼosbʼal li kʼabʼaʼej Jehobʼa. Joʼkan ajwiʼ, naabʼal rehebʼ li kʼabʼaʼej li natawmank saʼ xtasal li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego chalenaqebʼ chirix li xkʼabʼaʼ li Yos. Ut joʼ nekeʼxchʼolobʼ jalan chik li tasal hu, li xkʼabʼaʼ li Jesús naraj xyeebʼal «li Jehobʼa aj kolonel».

• Saʼebʼ li tasal hu li keʼxtzʼiibʼa chaq ebʼ laj judiiy nekeʼxye naq ebʼ laj judiiy li wankebʼ choʼq aj paabʼanel keʼroksi xkʼabʼaʼ li Yos saʼebʼ li xtasal hu. Li hu Tosefta aʼan wiibʼ oxibʼ li tasal hu chirix li chaqʼrabʼ li kitzʼiibʼamank chiru li chihabʼ 300. Chisaʼ li tasal hu aʼin kiyeemank rehebʼ laj judiiy kʼaru teʼxbʼaanu wi saʼ li kutan sábado t-oq chi kʼatk junaq li ochoch, kiyeemank rehebʼ naq  teʼxkanabʼ naq tkʼatq li Santil Hu usta wanq xkʼabʼaʼ li Yos chiru. Saʼ li tasal ajwiʼ aʼin naʼaatinak chirix li kixye chaq laj rabí Yose el Galileo, li kiwank chaq saʼ xtiklajik li chihabʼ wiibʼ siʼeent, kixye kʼaru tento xbʼaanunkil rikʼin li Santil Hu wi naʼok chi kʼatk junaq li ochoch saʼ junaq chik kutan re li xamaan: «Tsetmanq li hu bʼarwiʼ wank li xkʼabʼaʼ li Yos ut tkʼeemanq rubʼel chʼochʼ, ut teʼxkanabʼ naq tkʼatq chixjunil».

• Wankebʼ laj tzʼiibʼ chirix li Raatin li Yos nekeʼxye naq maare natawmank li xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li xtasal li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ griego bʼarwiʼ keʼroksi ebʼ li raqal saʼ hebreoarameo. Li tasal hu  The Anchor Bible Dictionary bʼarwiʼ naxye «Li Tetragrámaton saʼ li Akʼ Chaqʼrabʼ» naxchʼolobʼ: «Wank reetalil naq saʼ li Akʼ Chaqʼrabʼ kitawmank chalen saʼ xtiklajik li Tetragrámaton, li Xkʼabʼaʼ li Yos, Yahweh. Ut kitawmank saʼ wiibʼ oxibʼ malaj saʼ chixjunil ebʼ li xraqal li Najter Chaqʼrabʼ». Ut laj George Howard kixye: «Saʼ xkʼabʼaʼ naq yook chaq chi oksimank li Tetragrámaton naq keʼxyiibʼ chaq xkomon li Santil Hu saʼ griego [li Septuaginta], li keʼroksi ebʼ laj paabʼanel saʼ xkutankilebʼ li apóstol, naqakʼoxla naq ebʼ li keʼkʼubʼank re li Akʼ Chaqʼrabʼ keʼroksi li Tetragrámaton naq keʼxtzʼiibʼa li Santil Hu».

•   Ebʼ li xninqal ru winq keʼxtzʼiibʼa xkʼabʼaʼ li Yos saʼ li Akʼ Chaqʼrabʼ. Qilaq wiibʼ oxibʼ li eetalil chirixebʼ li xninqal ru winq aʼin, wankebʼ keʼxtzʼiibʼa li Santil Hu naq toj maajiʼ nakʼubʼamank Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ. Saʼ alemán, Dominikus von Brentano (Die heilige Schrift des neuen Testaments, 1791); saʼ francés, André Chouraqui (Bible de Chouraqui, 1985); saʼ inglés, Benjamin Wilson (The Emphatic Diaglott, 1864), ut saʼ portugués, Manuel Fernandes de Santanna (O Evangelho Segundo S. Mattheus, 1909). Ut saʼ kaxlan aatin, laj Pablo Besson kiroksi saʼ Lucas 2:15 ut saʼ Judas 14 li kʼabʼaʼej Jehobʼa (El Nuevo Testamento, 1919). Ut numenaq jun siʼeent sut natawmank saʼebʼ li kokʼ tzʼiibʼ re xkʼutbʼal naq wank xwankil li kʼabʼaʼej aʼin. Joʼkan ajwiʼ, naq ak wank chi tzʼiibʼanbʼil li Santil Hu saʼ griego kikʼubʼamank waqibʼ chik li jalan jalanq chi Santil Hu bʼarwiʼ kiʼoksimank xkʼabʼaʼ li Yos joʼ Yahve, Yahweh ut YHWH. Saʼ xyanq ebʼ li hu aʼin wank li Evangelio: mensaje de felicidad (1969) ut Los Hechos, las Cartas y el Apocalipsis (1973), li wiibʼ chi Santil Hu aʼin re laj Hermenegildo Zanuso, ut li Biblia Peshitta en Español (2006), re li Instituto Cultural Álef y Tau.

•   Wank jalan jalanq li Santil Hu bʼarwiʼ natawmank xkʼabʼaʼ li Yos saʼ griego, ut naxqʼax 100 chi aatinobʼaal li tzʼiibʼanbʼil wiʼ. Saʼ naabʼal li aatinobʼaal re África, América, Asia, Europa ut saʼebʼ li naʼaj re li palaw Pacífico junelik nekeʼroksi li xkʼabʼaʼ li Yos (chaawil li perel 12 ut 13). Li keʼtzʼiibʼank re li Akʼ Chaqʼrabʼ saʼebʼ li aatinobʼaal aʼin keʼroksi li xkʼabʼaʼ li Yos xbʼaan li naʼlebʼ li ak xqachʼolobʼ chaq. Saʼ kʼaru ebʼ li aatinobʼaal kibʼaanumank aʼin? Qilaq wiibʼ oxibʼ li eetalil. Saʼ li chihabʼ 1999 kiʼisimank li Santil Hu saʼ Rotumano, saʼ 48 chi raqal kitawmank 51 sut li kʼabʼaʼej Jihova. Ut saʼ li chihabʼ 1989 kiʼisimank li Santil Hu saʼ li aatinobʼaal Batako Toba re li tenamit Indonesia ut chisaʼ kitawmank 110 sut li kʼabʼaʼej Jahowa.

Aʼin naxkʼut naq wank xyaalal naq tento xtzʼiibʼankil wiʼ chik li xkʼabʼaʼ li Yos, Jehobʼa, saʼ li Santil Hu saʼ griego. Ut aʼin tzʼaqal keʼxbʼaanu ebʼ li keʼtzʼiibʼank re Li Santil Hu choʼq rehebʼ li Teʼwanq saʼ li Akʼ Ruuchichʼochʼ. Nekeʼxbʼaanu aʼin xbʼaan naq oxloqʼ chiruhebʼ li xkʼabʼaʼ li Yos, ut xbʼaan naq nekeʼxra maajunwa nekeʼrisi junaq li naʼlebʼ malaj li aatin li wank saʼ li Santil Hu li kitzʼiibʼamank chaq chalen saʼ xtiklajik (Apocalipsis 22:18, 19).