Li nekeʼrisi saʼebʼ li xchaʼal li kikʼ. Saʼ kaahibʼ chaʼal kʼuubʼanbʼil wiʼ li kikʼ: glóbulos rojos, glóbulos blancos, plaquetas ut plasma. Saʼ li glóbulos rojos chalenaq li proteína li naxkʼabʼaʼi hemoglobina. Ut rikʼin li hemoglobina re junaq li poyanam malaj re junaq li xul nayiibʼamank li bʼan naq inkʼaʼ naxaqli chi elk li kikʼ malaj naq najahoʼk ru.

Kachʼin chik ma chixjunil li plasma kʼuubʼanbʼil rikʼin haʼ. Ut chisaʼ natawmank li nayeemank re hormonas, sales inorgánicas, enzimas, nutrientes, minerales ut azúcares. Li plasma naxtʼoqobʼ ru li kikʼ ut chisaʼ wank li proteína ut li albúmina ut natenqʼank re naq li qatibʼel tixkuy ebʼ li yajel. Naq nim li yajel nakʼeemank saʼ li tibʼelej li gammaglobulina li isinbʼil chaq saʼ li xtibʼel junaq li poyanam. Ut saʼ li glóbulos blancos isinbʼil chaq li interferones ut ebʼ li interleuquinas, ut nekeʼkʼanjelak re xbʼanbʼal li letzbʼil yajel ut li yajel li naqʼaresink cancer xkʼabʼaʼ.

Ma us naq ebʼ li tzʼaqal aj paabʼanel teʼxkʼulubʼa bʼaneʼk rikʼin li bʼan li yiibʼanbʼil rikʼin li nekeʼrisi saʼebʼ li xchaʼal li kikʼ? Li Santil Hu moko naxye ta chi tzʼaqal re ru ma tqakʼulubʼa malaj inkʼaʼ tqakʼulubʼa bʼaneʼk rikʼin li bʼan li yiibʼanbʼil chi joʼkan. Ak chʼolchʼo chiqu joʼ aj paabʼanel kʼaru naxye li Santil Hu chirix li kikʼ ut maajunwa naqaj maakobʼk chiru li Yos. Wankebʼ laj paabʼanel  inkʼaʼ nekeʼxkʼulubʼa bʼaneʼk rikʼin li bʼan li yiibʼanbʼil rikʼin li nekeʼrisi saʼebʼ li xchaʼal li kikʼ xbʼaan naq toj jultik rehebʼ naq li Jehobʼa kixye rehebʼ laj Israel naq teʼxhoy «chiru li chʼochʼ» li xkikʼel li xul li teʼxkamsi (Deuteronomio 12:22-24). Abʼan wankebʼ ajwiʼ laj paabʼanel inkʼaʼ nekeʼxkʼulubʼa li kikʼ chi moko ebʼ li xchaʼal li kikʼ, abʼan nekeʼxkʼulubʼa bʼaneʼk rikʼin li bʼan li yiibʼanbʼil rikʼin li nekeʼrisi saʼebʼ li xchaʼal li kikʼ, xbʼaan naq nekeʼxkʼoxla naq moko kikʼ ta chik li yookebʼ roksinkil.

Re xnawbʼal kʼaru tento tqabʼaanu, xbʼeenwa tqakʼoxla: «Ma chʼolchʼo chiwu naq wi inkʼaʼ tinkʼulubʼa bʼaneʼk rikʼin li bʼan li yiibʼanbʼil rikʼin li nekeʼrisi saʼebʼ li xchaʼal li kikʼ, yookin xyeebʼal naq inkʼaʼ nawaj bʼaneʼk chi moko nawaj ta naq teʼxtzʼap relik linkikʼel? Ma tinnaw xchʼolobʼankil chiru laj bʼanonel kʼaʼut ninkʼulubʼa malaj kʼaʼut inkʼaʼ ninkʼulubʼa junaq li bʼan li yiibʼanbʼil rikʼin li nekeʼrisi saʼebʼ li xchaʼal li kikʼ?».

Chanru nekeʼroksi li kikʼ ebʼ laj bʼanonel? Naq ebʼ laj bʼanonel nekeʼchoʼok, nekeʼroksi wiibʼ li naʼlebʼ re naq inkʼaʼ tsachq naabʼal li kikʼ. Jun rehebʼ li naʼlebʼ aʼin naxkʼabʼaʼi hemodilución ut li jun chik naxkʼabʼaʼi recuperación de sangre. Saʼ li hemodilución naʼoksimank bʼayʼus xyaʼal li kikʼ re naq naabʼalaq ru, najalmank xbʼe li kikʼ ut nekeʼxnumsi saʼebʼ li bʼools. Ut naq yookebʼ malaj naq ak xeʼraqeʼk chi choʼok, nekeʼxsuqʼisi wiʼ chik saʼ li xtibʼel li yaj li kikʼ li xeʼrisi. Ut saʼ li recuperación de sangre, nekeʼxmolkʼa chixjunil li xkikʼel li yaj li yook relik naq yook chi choʼeʼk, nekeʼxchʼaj ru, nekeʼxtzʼil chiʼus ut chirix chik aʼan nekeʼxsuqʼisi wiʼ chik saʼ xtibʼel. Saʼ xkʼabʼaʼ naq moko juntaqʼeet ta nekeʼkʼanjelak  ebʼ laj bʼanonel aajel ru xpatzʼbʼal re chanru naxkʼanjela li kikʼ naq yook chi choʼok.

Naq toj maajiʼ naxnaw junaq laj paabʼanel kʼaru tixbʼaanu naq tchoʼeʼq, us naq tixkʼoxla: «Ma sa tinkanaaq wi teʼxsuqʼisi wiʼ chik saʼ lintibʼel linkikʼel li txokmanq naq yooqin chi choʼeʼk? Malaj inkʼaʼ chik us naq teʼxsuqʼisi wiʼ chik saʼ lintibʼel?»  (Deuteronomio 12:23, 24). «Ma us tkanaaq linchʼool wi naq yookin chi choʼeʼk teʼrisi linkikʼel, teʼxyukʼi rikʼin bʼan ut moqon chik teʼxsuqʼisi wiʼ chik saʼ lintibʼel?» «Ma chʼolchʼo chiwu naq wi tinye naq inkʼaʼ nawaj naq teʼroksi li jalan jalanq chi naʼlebʼ re inchoʼbʼal, aʼan naraj xyeebʼal naq inkʼaʼ nawaj naq teʼril chanru wank linkikʼel, naq inkʼaʼ nawaj naq teʼroksi junaq li chʼiichʼ malaj li hemodiálisis?»

Kaʼajwiʼ laj paabʼanel yaal re chanru naraj naq t-oksimanq li xkikʼel naq yooq chi choʼeʼk. Ut joʼkan ajwiʼ nakʼulmank naq t-isiiq bʼayaq xkikʼel re xyukʼinkil rikʼin junaq li bʼan ut naq teʼraj xsuqʼisinkil wiʼ chik saʼ li xtibʼel.