TZOLOM 20
«Inkʼaʼ kixkanabʼ wulak yalaq bʼar, ut elk chiʼubʼej» usta wank li xikʼ ileʼk
Laj Apolos ut laj Pablo xeʼtenqʼank re naq t-elq chiʼubʼej li chaabʼil esil
Isinbʼil saʼ Hechos 18:23-19:41
1, 2. a) Kʼaru li chʼaʼajkilal kixkʼul laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen saʼ Éfeso? b) Kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin?
SAʼ ÉFESO ebʼ li kristiʼaan qʼichqʼokebʼ re, yookebʼ chi aanilak saʼ li bʼe ut yookebʼ xjosqʼil. Wiibʼ oxibʼ rehebʼ li kristiʼaan aʼin xeʼxchap wiibʼ li hermaan li nekeʼochbʼeenink re laj Pablo ut xeʼxjukukihebʼ. Wankebʼ kʼiila kristiʼaan saʼ li bʼe bʼarwiʼ wank naabʼal li kʼay. Ut naabʼalebʼ xeʼkoho chi ilok ut maaʼani chik wank saʼ li bʼe. Yookebʼ chi xik saʼ li naʼajej bʼarwiʼ nekeʼxbʼaanu li kʼutbʼesink bʼarwiʼ naru nekeʼok 25,000 chi kristiʼaan. Li xkʼihalebʼ inkʼaʼ nekeʼxnaw kʼaru yook chi kʼulmank abʼan nekeʼxkʼoxla naq wank ani yook xjukʼinkil li rochoch li xʼÁrtemis, li xyosebʼ. Joʼkan naq yookebʼ xyeebʼal: «Nim xwankil li xʼÁrtemis, xyosebʼ laj Éfeso!» (Hech. 19:34).
2 Arin naqil wiʼ chik naq laj Tza naxyal roksinkil ebʼ li kristiʼaan li yookebʼ xjosqʼil re xrambʼal li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos. Aʼin yal jun rehebʼ li naʼlebʼ li naroksi. Saʼ li tzolom aʼin tqatzʼil rix wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ li kiroksi laj Tza re xrambʼal li kʼanjel ut xjukʼbʼal li junajil saʼ li chʼuut saʼ xkutankilebʼ li apóstol. Abʼan li qʼaxal wank xwankil li tqil aʼan naq moko us ta kiʼelk li kixkʼubʼ xbʼaan naq «li raatin li Jehobʼa inkʼaʼ kixkanabʼ wulak yalaq bʼar, ut elk chiʼubʼej» (Hech. 19:20). Chanru xeʼxqʼax ru li chʼaʼajkilal ebʼ laj paabʼanel? Joʼ chanru naqabʼaanu laaʼo. Yaal, toj nokooruuk chi puktesink ut wank saʼ junajil rikʼin li xtenqʼ li Jehobʼa. Rikʼin li xsantil musiqʼej li Jehobʼa tooruuq xyuʼaminkil ebʼ li chaabʼil naʼlebʼ li tooxtenqʼa saʼ li puktesink. Xbʼeenwa qilaq li naru tqatzol rikʼin laj Apolos.
«Naxnaw chiʼus [...] li Raatin li Yos» (Hechos 18:24-28)
3, 4. Kʼaru xeʼxkʼe reetal laj Áquila ut li xPriscila ut kʼaru xeʼxbʼaanu?
3 Naq laj Pablo yook chi xik saʼ li xrox xbʼihaaj saʼ Éfeso, kiwulak laj Apolos aj judiiy. Chalenaq saʼ li tenamit Alejandría (Egipto) ut nawbʼil naq «li winq aʼin [...] seebʼ xchʼool chi aatinak ut naxnaw chiʼus chirix li Raatin li Yos». Ut «li santil musiqʼej kiʼekʼasink re». Joʼkan naq chi maakʼaʼ xxiw ut chi anchal xchʼool xkoho chi aatinak rikʼinebʼ laj judiiy saʼ li ochoch re loqʼonink (Hech. 18:24, 25).
4 Laj Áquila ut li xPriscila xeʼrabʼi li xseeraqʼ laj Apolos. Xsahoʼk tana saʼ xchʼoolebʼ chi rilbʼal naq «nakʼutuk chi tzʼaqal re ru chirix li Jesús». Abʼan xeʼxkʼe reetal naq inkʼaʼ naxnaw jun xnimal ru naʼlebʼ, usta yaal li naxye chirix li Jesús abʼan «kaʼajwiʼ naxnaw chirix li kubʼihaʼ li kixkʼe resil laj Juan». Joʼkan naq li sumal aʼin li kaʼajwiʼ nekeʼxyiibʼ li ochoch rikʼin tʼikr, moko xeʼxxiwa ta laj Apolos xbʼaan naq chaabʼil nakʼehok seeraqʼ malaj xbʼaan naq wank xtzolbʼal, joʼkan naq «xeʼrisi xjunes ut xeʼxchʼolobʼ chiru li xbʼe li Yos chi tzʼaqal re ru» (Hech. 18:25, 26). Ut chanru kinaʼlebʼak laj Apolos? Kixkʼutbʼesi jun rehebʼ li xnimal ru naʼlebʼ li naxyuʼami junaq aj paabʼanel: li kubʼsink ibʼ.
5, 6. Kʼaru kitenqʼank re laj Apolos re naq yooq chi kʼanjelak chiru li Jehobʼa ut kʼaru naqatzol rikʼin li reetalil?
5 Naq laj Apolos kixkʼulubʼa li xeʼxye laj Áquila ut li xPriscila aʼin kitenqʼank re, naq tixchaabʼilobʼresi li xkʼanjel chiru li Jehobʼa. Moqon xkoho Acaya bʼarwiʼ «kixtenqʼahebʼ» laj paabʼanel. Kixye ajwiʼ rehebʼ laj judiiy saʼ li naʼaj aʼan naq li Jesús aʼan li Mesiiy. Laj Lucas kixye: «Chi kaw ru xchʼool kixkʼutbʼesi chi tzʼaqal re ru naq sachsokebʼ laj judiiy ut kixkʼut rikʼin li Raatin li Yos naq li Jesús aʼan li Kriist» (Hech. 18:27, 28). Laj Apolos kʼajoʼ kixtenqʼahebʼ li chʼuut, xbʼaan aʼin «li Raatin li Yos» kiwulak yalaq bʼar. Kʼaru naqatzol rikʼin laj Apolos?
6 Li kubʼsink ibʼ aʼan jun li naʼlebʼ li tento tqayuʼami joʼ aj paabʼanel. Chiqajunilo wank xseebʼal qachʼool maare wank li qanawom, qatzolbʼal ut jalan jalanq chik li naʼlebʼ. Maakʼaʼ naʼok wiʼ chixjunil aʼin wi inkʼaʼ naqakubʼsi qibʼ. Wi inkʼaʼ tqabʼaanu weent aʼin naru tooxkʼe saʼ chʼaʼajkilal, xbʼaan naq naru naqanimobʼresi qawankil (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Wi naqayuʼami li kubʼsink ibʼ tqil naq ebʼ li junchʼol nimebʼ xwankil chiqu laaʼo (Filip. 2:3). Inkʼaʼ toojosqʼoʼq naq tooʼeʼxqʼus ut tqakʼulubʼa naq jalanebʼ chik tooʼeʼxtzol. Chi moko tqanimobʼresi qawankil, chi moko naqaj naq tnumtaaq li naqaye wi inkʼaʼ naxchap ribʼ rikʼin li naxye li santil musiqʼej. Wi naqakubʼsi qawankil li Jehobʼa ut li Jesús tooʼeʼroksi re xbʼaanunkil li kʼanjel (Luc. 1:51, 52).
7. Kʼaru li chaabʼil eetalil xeʼxkanabʼ laj Pablo ut laj Apolos choʼq qe?
7 Li kubʼsink ibʼ nokooxtenqʼa re naq inkʼaʼ tqajuntaqʼeeta qibʼ rikʼinebʼ li junchʼol. Kʼajoʼ tana kiwulak raj chiru laj Tza naq kiwank raj li jachok ibʼ saʼ xyanqebʼ laj paabʼanel! Kisahoʼk raj saʼ xchʼool wi laj Apolos ut laj Pablo xikʼ teʼril ribʼ ut twanq li jachok ibʼ xbʼaan naq seebʼebʼ xchʼool ut wankebʼ xwankil saʼ li chʼuut. Moko kichʼaʼajkoʼk ta raj aʼin chiruhebʼ. Wiibʼ oxibʼ li hermaan saʼ li chʼuut re Corinto xeʼok xyeebʼal «Laaʼin rehin laj Pablo», «Laaʼin rehin laj Apolos». Ma xeʼraj naq ebʼ li hermaan teʼxsikʼ ani teʼxtaqe? Moko joʼkan ta. Laj Pablo kixkʼe reetal li xchaabʼil kʼanjel laj Apolos ut kixkʼe xtzʼaqobʼ li xkʼanjel. Ut laj Apolos, kixbʼaanu li kixye laj Pablo (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13). Aʼanebʼ xeʼxkanabʼ qe jun chaabʼil eetalil!
«Kinaʼlebʼak rikʼinebʼ re naq teʼxkʼulubʼa li Xʼawabʼejilal li Yos» (Hechos 18:23; 19:1-10)
8. Kʼaru li bʼe kixkʼam laj Pablo re sutqʼiik wiʼ chik Éfeso ut kʼaʼut?
8 Laj Pablo kixye naq tsutqʼiiq Éfeso a ut joʼkan kixbʼaanu (Hech. 18:20, 21). Abʼan qakʼehaq reetal li bʼe li kixkʼam. Qajultikaq naq wank chaq Antioquía re Siria. Kiruuk raj naq kixchap jun li jukubʼ aran Seleucia, li wank chi nachʼ, re naq txik Éfeso. Abʼan kibʼeek «saʼebʼ li teep kʼicheʼ ru» (Hech. 19:1). Aʼin naraj xyeebʼal naq kixbʼeni tana 1,600 kilómetro (1,000 miles). Kʼaʼut naq xkoho saʼ li bʼe aʼan? Xbʼaan naq kiraj «xkawubʼresinkilebʼ xchʼool ebʼ li nekeʼtaqenk re li Jesús» (Hech. 18:23). Li roxil xbʼihaaj tchʼaʼajkoʼq chiru, joʼ ajwiʼ li xbʼeen ut li xkabʼ xbʼihaaj abʼan naxnaw naq wank rusilal. Saʼebʼ li qakutan ebʼ li nekeʼulaʼanink chʼuut ut ebʼ li rixaqil nekeʼnaʼlebʼak joʼ laj Pablo ut nekeʼrahok chi anchalebʼ xchʼool. Peʼyaal naq oxloqʼ chiqu aʼin?
9. Kʼaʼut xeʼkubʼeek wiʼ chik xhaʼ li xtzolom laj Juan ut kʼaru naxkʼut aʼin chiqu?
9 Naq laj Pablo kiwulak Éfeso, kixtaw 12 li xtzolom laj Juan aj Kubʼsihomhaʼ. Kaʼajwiʼ kubʼenaqebʼ xhaʼ xbʼaan laj Juan ut li kubʼihaʼ aʼin maakʼaʼ chik xwankil ut chanchan naq maakʼaʼ nekeʼxnaw chirix li santil musiqʼej. Laj Pablo kixchʼolobʼ chiruhebʼ li xwankil li kubʼihaʼ saʼ xkʼabʼaʼ li Jesús ut joʼ laj Apolos: xeʼxkubʼsi xwankil ut xeʼraj xnawbʼal xkomon. Joʼkan naq xeʼkubʼeek xhaʼ saʼ xkʼabʼaʼ li Jesús ut xeʼxkʼul li santil musiqʼej ut wiibʼ oxibʼ li maatan kʼanjel. Aʼin naxkʼut naq li Jehobʼa narosobʼtesihebʼ li nekeʼxbʼaanu li naxye li xmolam (Hech. 19:1-7).
10. Kʼaʼut laj Pablo kiʼelk saʼ li ochoch re loqʼonink ut kiroksi jun li naʼaj saʼ jun li tzolebʼaal ut kʼaru naqatzol rikʼin aʼin?
10 Qilaq kʼaru kikʼulmank moqon. Laj Pablo kixye li chaabʼil esil chiru oxibʼ po saʼ li naʼajej re loqʼonink. Usta «kinaʼlebʼak rikʼinebʼ re naq teʼxkʼulubʼa li Xʼawabʼejilal li Yos», wankebʼ inkʼaʼ xeʼwulak chiru li esil ut xikʼ nekeʼril. Xbʼaan naq inkʼaʼ naraj xbʼaybʼal ribʼ rikʼinebʼ li «yookebʼ xyeebʼal li inkʼaʼ us chirix li Xbʼe li Yos», laj Pablo kiʼok roksinkil jun li naʼaj re jun li tzolebʼaal re xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil (Hech. 19:8, 9). Ebʼ li xeʼraj xnawbʼal xkomon chirix li Xʼawabʼejilal li Yos tento xeʼxkanabʼ xik saʼ li naʼaj re loqʼonink ut xeʼkoho saʼ li naʼaj re li tzolebʼaal. Wi naqakʼe reetal naq inkʼaʼ nekeʼraj qabʼinkil malaj yal choqink nekeʼraj mas us naq tooʼelq aran joʼ kixbʼaanu laj Pablo. Xbʼaan naq toj wankebʼ li kristiʼaan li nekeʼraj xnawbʼal chirix li Jehobʼa.
11, 12. a) Chanru kixkʼutbʼesi laj Pablo naq kaw nakʼanjelak ut naxjal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ re naq ebʼ li kristiʼaan teʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil? b) Chanru naqakʼutbʼesi naq kaw nokookʼanjelak ut naqajal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ re naq ebʼ li kristiʼaan teʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil?
11 Maare laj Pablo kiʼaatinak chirix li Yos saʼ li naʼaj aʼin chalen 11 re eqʼla toj kaahibʼ hoor re ewu (Hechos 19:9). Usta aʼan li hoonal mas tiq wi li saqʼe abʼan naabʼalebʼ li kristiʼaan nekeʼxkanabʼ kʼanjelak re waʼak ut hilank. Wi laj Pablo kipuktesink wulaj wulaj saʼebʼ li hoonal aʼin chiru wiibʼ chihabʼ kixbʼaanu numenaq 3,000 hoor saʼ li puktesink. b Joʼkan peʼ naq li raatin li Yos yook chi kʼiik! Kaw nakʼanjelak chaq laj Pablo ut kixjal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ re naq ebʼ li kristiʼaan teʼrabʼi li chaabʼil esil. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin «chixjunilebʼ li wankebʼ saʼ xweent Asia, joʼ aj judiiy joʼ aj griego, xeʼrabʼi li raatin li Qaawaʼ» (Hech. 19:10). Aʼin naxkʼutbʼesi naq kixkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil!
Naqayal qaqʼe chi aatinak rikʼinebʼ li kristiʼaan maakʼaʼ naxye bʼar wankebʼ.
12 Saʼebʼ li qakutan joʼ aj Testiiw kaw nokookʼanjelak ut naqajal wiibʼ oxibʼ li naʼlebʼ re naq ebʼ li junchʼol teʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil. Naqayal qaqʼe chi puktesink saʼ li hoonal ut bʼarwiʼ wankebʼ li kristiʼaan. Joʼkan naq naqaye li chaabʼil esil saʼebʼ li bʼe, saʼebʼ li kʼayil ut bʼarwiʼ nekeʼnumeʼk naabʼal li kristiʼaan. Naru ajwiʼ nokoopuktesink saʼ selular malaj rikʼin esilhu. Nokooxik chirekabʼlal saʼ li hoonal bʼarwiʼ naru tqatawebʼ li kristiʼaan saʼebʼ li rochoch.
«Inkʼaʼ kixkanabʼ wulak yalaq bʼar, ut elk chiʼubʼej» usta wankebʼ li maaʼus aj musiqʼej (Hechos 19:11-22)
13, 14. a) Kʼaru li wankilal kikʼeheʼk re laj Pablo xbʼaan li Jehobʼa? b) Kʼaru xeʼxbʼaanu li ralal xkʼajol laj Esceva ut chanru naxchap ribʼ aʼin rikʼin li bʼalaqʼil paabʼal?
13 Laj Lucas naxye naq li Jehobʼa kixkʼe li wankilal re laj Pablo re naq tixbʼaanu «ebʼ li xninqal ru sachbʼachʼoolej». Joʼkan ajwiʼ nakʼanjelak li tʼikr ut li sut li kiroksi re xkʼirtasinkilebʼ li yaj ut risinkil li maaʼus aj musiqʼej rikʼinebʼ li kristiʼaan (Hech. 19:11, 12). c Naabʼal li kristiʼaan nekeʼsach xchʼool rilbʼal naq nekeʼkʼiraak li echaninbʼilebʼ xbʼaan li maaʼus aj musiqʼej abʼan moko chixjunilebʼ ta sahebʼ saʼ xchʼool rikʼin aʼin.
14 Wankebʼ «laj judiiy li nekeʼxik saʼ jalan jalanq chi naʼaj re risinkilebʼ li maaʼus aj musiqʼej» xeʼraj xbʼaanunkil li sachbʼachʼoolej joʼ naxbʼaanu laj Pablo. Li Santil Hu naxye naq xeʼroksi li xkʼabʼaʼ li Jesús ut laj Pablo re xyalbʼal risinkil ebʼ li maaʼus aj musiqʼej. Aʼin xeʼxyal xbʼaanunkil li wuqubʼ chi ralal laj Esceva li xbʼeenil aj tij. Abʼan jun li maaʼus aj musiqʼej kixye rehebʼ: «Laaʼin ninnaw ru li Jesús ut ninnaw ani laj Pablo. Abʼan laaʼex anihex?». Li winq li echaninbʼil xbʼaan li maaʼus aj musiqʼej kixkut ribʼ saʼ xbʼeenebʼ li winq aʼin, chanchan jun josqʼ aj xul, kixrahobʼtesihebʼ ut xeʼelelik chi tʼustʼu (Hech. 19:13-16). Chixjunilebʼ li kristiʼaan xeʼxkʼe reetal naq li xwankilal laj Pablo tzʼaqal yaal ut ebʼ li winq aʼin aʼanebʼ aj tikʼtiʼ chanchanebʼ li xpaabʼal. Chi joʼkan «li raatin li Jehobʼa» yook chi elk chiʼubʼej. Saʼebʼ li qakutan chi miyon li kristiʼaan nekeʼxkʼoxla naq tzʼaqal rikʼin xyaabʼankil xkʼabʼaʼ li Jesús malaj xyeebʼal naq aʼanebʼ aj paabʼanel re naq sa teʼileʼq xbʼaan li Yos, abʼan moko joʼkan ta. Chi chʼolchʼo ru kixye li Jesús naq kaʼajwiʼ ebʼ li nekeʼxbʼaanu li rajom li Xyuwaʼ naru nekeʼxtaw li junelik yuʼam (Mat. 7:21-23).
15. Chanru tqakʼam qe rikʼinebʼ laj Éfeso li xeʼok joʼ aj paabʼanel?
15 Saʼ Éfeso, naabʼalebʼ li kristiʼaan nekeʼtuulak. Yalaq bʼar naru taatawebʼ laj tuul, li nekeʼxbʼaanu li xnaʼlebʼ li maaʼus aj musiqʼej ut li kʼaʼaq re ru li naxchap ribʼ rikʼin li xkʼanjel laj Tza. Rikʼin li xeʼxkʼul li ralal xkʼajol laj Esceva kixbʼaanu naq naabʼalebʼ saʼ li tenamit teʼoq xloqʼoninkil li Yos ut xeʼxkanabʼ li qʼehink. Joʼkan naq naabʼalebʼ saʼ Éfeso xeʼxkʼam chaq ebʼ li xhu li naxchap ribʼ rikʼin li xkʼanjel laj Tza ut xeʼxkʼat chiruhebʼ li tenamit ut qʼaxal terto xtzʼaq chixjunil aʼin. d Laj Lucas naxye: «Chi joʼkaʼin li raatin li Jehobʼa inkʼaʼ kixkanabʼ wulak yalaq bʼar, ut elk chiʼubʼej» (Hech. 19:17-20). Li Jehobʼa ut ebʼ laj paabʼanel xeʼqʼaxok u saʼ xbʼeenebʼ li bʼalaqʼil paabʼal ut laj Tza! Ebʼ laj paabʼanel aʼin xeʼxkanabʼ jun chaabʼil eetalil choʼq qe chirix li tiikil chʼoolej. Saʼebʼ li qakutan sutsuko xbʼaanebʼ li kristiʼaan li nekeʼqʼehink. Wi naqakʼe reetal naq wank qikʼin jun li naʼlebʼ li naxchap ribʼ rikʼin li maaʼus aj musiqʼej qisihaq saʼ junpaat qikʼin joʼ xeʼxbʼaanu ebʼ laj Éfeso. Qanajtobʼresihaq qibʼ rikʼin li yibʼru aj naʼlebʼ aʼin, usta chʼaʼaj xbʼaanunkil.
«Kichalk jun li nimla chʼaʼajkilal» (Hechos 19:23-41)
«Ex inkomon, laaʼex nekeenaw naq rikʼin li kʼanjel aʼin naqataw xtzʼaqobʼ qatumin» (Hechos 19:25).
16, 17. a) Kʼaru kixbʼaanu laj Demetrio re naq ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ teʼrabʼi ebʼ li apóstol? b) Chanru xeʼxkʼutbʼesi ebʼ laj Éfeso naq nekeʼxkol rix li xyosebʼ?
16 Laj Lucas kixye jun chik li naʼlebʼ li kiroksi laj Tza: ebʼ li kristiʼaan li qʼaxal josqʼebʼ. Hechos 19:23 naxye naq «kichalk jun li nimla chʼaʼajkilal saʼ xkʼabʼaʼ li Xbʼe li Yos» ut xiwajel ru li kikʼulmank. e Jun li winq aj Demetrio xkʼabʼaʼ li nakʼanjelak rikʼin plaat kixchʼutubʼebʼ li nekeʼkʼanjelak rochbʼeen ut kixye rehebʼ naq tento teʼxkʼayi li bʼalaqʼil yos re naq twanq xtuminebʼ. Kixye ajwiʼ naq li esil li yook xyeebʼal laj Pablo tixbʼaanu naq inkʼaʼ chik teʼkʼayinq xbʼaan naq ebʼ li kristiʼaan li xeʼok joʼ aj paabʼanel inkʼaʼ chik teʼxloqʼoni li pechʼbʼil yos. Naxnaw naq ebʼ li kristiʼaan nekeʼroxloqʼi li xtenamit joʼkan naq kixye rehebʼ wi teerabʼi li naxye laj Pablo, li xʼÁrtemis leeyos ut li rochoch «inkʼaʼ chik tnimaaq ru» (Hech. 19:24-27).
17 Laj Demetrio kixqʼunbʼesi ebʼ li kristiʼaan. Ebʼ li rechkʼanjel xeʼjosqʼoʼk ut xeʼok xyeebʼal: «Nim xwankil li xʼÁrtemis, xyosebʼ laj Éfeso!». Tojaʼ naq ebʼ li kristiʼaan saʼ li tenamit xeʼjosqʼoʼk ut xeʼok xmululinkil ribʼebʼ joʼ kiyeemank saʼ li xbʼeen raqal. f Chi maakʼaʼ xxiw laj Pablo kiraj xik saʼ li naʼaj re kʼutbʼesink re aatinak rikʼinebʼ li kristiʼaan, abʼan ebʼ li xtzolom li Jesús xeʼxye re, naq inkʼaʼ tixkʼe saʼ xiwxiwal li xyuʼam. Tojaʼ naq laj Alejandro kixkutubʼ ribʼ chiruhebʼ li kristiʼaan ut kixyal aatinak. Xbʼaan naq aʼan aj judiiy maare kiraj xchʼolobʼankil li xjalanil li xpaabʼal rikʼin li nekeʼxpaabʼ li Jesús. Xbʼaan naq kʼajoʼ xjosqʼilebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ xeʼraj rabʼinkil. Naq xeʼxkʼe reetal naq aʼan aj judiiy, inkʼaʼ xeʼxkanabʼ naq t-aatinaq ut chiru wiibʼ hoor yookebʼ xyeebʼal: «Nim xwankil li xʼÁrtemis, xyosebʼ laj Éfeso!». Saʼebʼ li qakutan wankebʼ li kristiʼaan numtajenaq chik nekeʼxbʼaanu re xkolbʼal rix li xpaabʼalebʼ ut inkʼaʼ nekeʼraj rabʼinkil li esil (Hech. 19:28-34).
18, 19. a) Chanru li najolomink re li poopol kixtuqubʼ ru li chʼaʼajkilal? b) Chanru li wankebʼ xwankil nekeʼxkol rix li xtenamit li Jehobʼa ut kʼaru tooruuq xbʼaanunkil re naq tooʼeʼxtenqʼa?
18 Tojaʼ naq kiʼokenk li najolomink re li poopol. Kixye rehebʼ li kristiʼaan naq ebʼ laj paabʼanel aʼin moko xeʼmaakobʼk ta chiru li xʼÁrtemis ut li rochoch. Moqon kixye naq laj Pablo ut ebʼ li ramiiw maakʼaʼebʼ xmaak. Kixye ajwiʼ rehebʼ wi inkʼaʼ nawulak chiruhebʼ li yook xbʼaanunkil laj Pablo ut ebʼ li ramiiw tento teʼxye rehebʼ li wankebʼ xwankil. Maare li qʼaxal wank xwankil li kixye aʼan naq kixjultika chiruhebʼ naq li yookebʼ xbʼaanunkil naxqʼet li xchaqʼrabʼebʼ laj Roma ut aʼin naru naxkʼam chaq li chʼaʼajkilal saʼ xbʼeenebʼ. Tojaʼ naq kixye rehebʼ naq teʼelq aran. Xbʼaan li kixye li winq aʼin kituqlaak ru li chʼaʼajkilal (Hech. 19:35-41).
19 Moko aʼin ta xbʼeen sut naq junaq li kristiʼaan li chaabʼil nanaʼlebʼak ut wank xwankil naxkol rix ebʼ li xtzolom li Jesús ut toj yook ajwiʼ chi kʼulmank. Li apóstol Juan kiril jun li moy u chirix li rosoʼjikebʼ li kutan ut «li chʼochʼ», li naraj xyeebʼal li kʼaʼaq re ru saʼ li ruuchichʼochʼ «kixnuqʼ li nimaʼ», li naraj xyeebʼal li rahobʼtesiik li naxkʼam chaq laj Tza saʼ xbʼeenebʼ laj paabʼanel (Apoc. 12:15, 16). Ut joʼkan yook chi kʼulmank. Naabʼalebʼ laj raqol aatin li chaabʼilebʼ xnaʼlebʼ nekeʼxkol rix ebʼ laj testiiw re li Jehobʼa re naq teʼruuq xyeebʼal li chaabʼil esil ut xloqʼoninkil ru li Yos saʼ junajil. Maare li qachaabʼil naʼlebʼ kitenqʼank re naq tooʼeʼxtenqʼa. Xbʼaan li xchaabʼil naʼlebʼ laj Pablo, ebʼ li nekeʼjolomink re Éfeso nekeʼroxloqʼi ut nekeʼraj naq moko wanq ta saʼ xiwxiwal (Hech. 19:31). Wi junelik naqaye li yaal ut chaabʼil li qanaʼlebʼ ebʼ li junchʼol tooʼeʼroxloqʼi. Naru naq li qachaabʼil naʼlebʼ tixkʼam chaq naabʼal li rusilal.
20. a) Chanru nakaawekʼa naq li raatin li Jehobʼa kiʼelk chiʼubʼej saʼ xkutankilebʼ li apóstol ut saʼebʼ li qakutan? b) Kʼaru taawaj xbʼaanunkil?
20 Peʼyaal naq chʼinaʼus rilbʼal naq «li raatin li Jehobʼa inkʼaʼ kixkanabʼ wulak yalaq bʼar, ut elk chiʼubʼej» saʼ xkutankilebʼ li apóstol? Nasahoʼk ajwiʼ saʼ qachʼool rilbʼal naq li Jehobʼa nokooxtenqʼa re naq tooʼelq chiʼubʼej. Ma twulaq raj chaawu tzʼaqonk? Wi joʼkan, jultika chixjunil li ak xqatzol: xkubʼsinkil aawibʼ, xbʼaanunkil li naxye li xmolam li Jehobʼa, kʼanjelak chi kaw, xtzʼeqtaanankil li xkʼanjel laj Tza ut xbʼaanunkil chixjunil li wank saʼ aawuqʼ re naq chaabʼilaq laanaʼlebʼ.
a Chaawil li kaaxukuut « Éfeso, li xjolomil li tenamit Asia».
b Laj Pablo kixtzʼiibʼa li xbʼeen esilhu choʼq rehebʼ laj Corinto naq wank chaq Éfeso.
c Maare laj Pablo naroksi li sut re naq li xtiqobʼ inkʼaʼ t-oq saʼ ru, maare eqʼla naroksi jun peraas li tʼikr li naxbʼakʼ chiru xsaʼ naq naxyiibʼ li ochoch rikʼin tʼikr naq moko yook ta chi puktesink (Hech. 20:34, 35).
d Laj Lucas naxye naq li xtzʼaq li hu, aʼan tana 50,000 tumin re plaat. Wi yook chi aatinak chirix li denario maare jun li kristiʼaan tento tkʼanjelaq 50,000 kutan maare 137 chihabʼ re naq tixkʼul li tumin aʼin.
e Wankebʼ nekeʼxye naq laj Pablo yook chi aatinak chirix aʼin naq kixye naq aʼan ut ebʼ li rochbʼeen kiwank saʼ xiwxiwal li xyuʼamebʼ (2 Cor. 1:8). Abʼan maare kixkʼoxla jun chik li naʼlebʼ li qʼaxal xiwxiw chik chiru aʼin xbʼaan naq kixye «xinyalok rikʼinebʼ li josqʼ aj xul aran Éfeso». Naq kixye aʼin maare yook chi aatinak chirix naq kiyalok rikʼinebʼ li josqʼ aj xul saʼebʼ li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼkʼutbʼesink malaj naq kiyalok rikʼinebʼ li xikʼ nekeʼilok re (1 Cor. 15:32). Li wiibʼ chi naʼlebʼ aʼin maare yaal.
f Ebʼ li kristiʼaan aʼin wankebʼ xwankil. Jun eetalil, jun siʼeent chihabʼ chirix aʼin jun chʼuut ebʼ li kristiʼaan li nekeʼxkʼubʼ li kaxlanwa xeʼxtikibʼ jun li mululij ibʼ joʼ chanru kibʼaanumank Éfeso.
