TZOLOM 9
«Li Yos inkʼaʼ nasikʼok u»
Li chaabʼil esil kiwulak rikʼinebʼ li jalanebʼ xtenamit
Isinbʼil saʼ Hechos 10:1-11:30
1-3. Kʼaru kiril laj Pedro saʼ li moy u ut kʼaʼut aajel ru naq tqanaw li xyaalal?
SAʼ LI chihabʼ 36, laj Pedro yook chi tijok saʼ xbʼeen jun li ochoch li wank chixkʼatq li palaw saʼ li tenamit Jope. Laj Pedro inkʼaʼ nasikʼok u xbʼaan naq naabʼal kutan rokik chi kanaak aran. Kʼaʼut naqaye aʼin? Xbʼaan naq aʼan rochoch laj Simón, li nakʼanjelak rikʼin rix xul, saʼ xkʼabʼaʼ aʼin ebʼ laj judiiy maajunwa nekeʼkanaak rikʼin. a Li Jehobʼa naxkʼut chiru laj Pedro jun xnimal ru naʼlebʼ.
2 Naq toj yook chi tijok, kisach xkʼaʼuxl ut kiʼok rilbʼal jun li moy u li tixtochʼ raj xchʼool jun laj judiiy. Kikubʼeek chaq jun li tʼikr saʼ choxa ut saʼ xbʼeen wankebʼ li xul li tzʼajebʼ ru joʼ naxye li Chaqʼrabʼ. Tojaʼ naq kiyeeheʼk re naq tixkamsihebʼ ut tixkʼux, abʼan laj Pedro inkʼaʼ kiraj ut kixye: «Maajun sut inyalom li muxbʼil ut tzʼaj ru». Oxibʼ sut kiyeeheʼk re: «Kanabʼ xyeebʼal muxbʼil re li ak saabʼesinbʼil ru xbʼaan li Yos» (Hech. 10:14-16). Sachso xchʼool kikanaak xbʼaan li moy u abʼan li Jehobʼa kitenqʼank re chi xtawbʼal ru.
3 Aajel ru xtawbʼal ru xyaalal li moy u aʼin xbʼaan naq naxkʼut chiqu chanru li Jehobʼa narilebʼ li kristiʼaan. Joʼkan naq wi naqaj xkʼebʼal chi naweʼk li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos tento tqilebʼ li kristiʼaan joʼ narilebʼ aʼan. Kʼaru xnimal ru yaal naxkʼut chiqu li moy u aʼin? Re xtawbʼal ru qilaq li kikʼulmank.
«Wulaj wulaj natijok chiru li Yos» (Hechos 10:1-8)
4, 5. Ani laj Cornelio ut kʼaru xkʼulmank naq yook chi tijok?
4 Laj Pedro inkʼaʼ naxnaw kʼaru kikʼulmank eweraq saʼ li tenamit Cesarea, li wank 50 kilómetro (30 miles) chiru Jope. Aran wank jun li winq li naxloqʼoni «li Yos» li kiril ajwiʼ jun li moy u. Aʼan laj Cornelio, li naxjolomi ebʼ laj puubʼ re Roma b ut «li winq aʼin joʼ ajwiʼ li wankebʼ saʼ rochoch nekeʼxloqʼoni li Yos». Laj Cornelio jalan xtenamit ut moko naxpaabʼ ta li xpaabʼalebʼ laj judiiy. Naruxtaanahebʼ laj judiiy li wankebʼ saʼ rajbʼal ru ut naxtenqʼahebʼ. Joʼkan ajwiʼ «wulaj wulaj natijok chiru li Yos» (Hech. 10:2).
5 Oxibʼ hoor tana re ewu, laj Cornelio yook chi tijok naq kiril jun li moy u bʼarwiʼ kikʼutunk jun li ánjel ut kixye re: «Li tij li nakaabʼaanu ut li tenqʼ li nakaakʼe rehebʼ li nebʼaʼ ak xwulak rikʼin li Yos ut wank saʼ xchʼool» (Hech. 10:4). Moqon chik kixye re naq tixtaqla wiibʼ oxibʼ li winq chi xsikʼbʼal li apóstol Pedro ut laj Cornelio kiʼabʼink. Saʼ xyanqebʼ li jalanebʼ xtenamit laj Cornelio aʼan li xbʼeen li kiʼok joʼ aj paabʼanel.
6, 7. a) Kʼe jun eetalil li naxkʼutbʼesi naq li Yos narabʼi xtijebʼ li nekeʼsikʼok re chi anchal xchʼool. b) Kʼaru naxkʼut chiqu ebʼ li eetalil aʼin?
6 Chʼolchʼo naq li Yos narabʼi li xtijebʼ li nekeʼsikʼok re chi anchalebʼ xchʼool. Aʼan kixkʼul jun li qanaʼchin re Albania. Naq jun li hermaan kirulaʼani ut kixyeechiʼi re li hu Laj Kʼaakʼalehom li naʼaatinak chirix xkʼiresinkilebʼ li kokʼal, c li qanaʼchin kixye: «Tojeʼ xinpatzʼ re li Yos naq tinxtenqʼa re xkʼiresinkilebʼ li wixqaʼal. Chʼolchʼo naq aʼan xatxtaqla chaq! Aʼan tzʼaqal li naʼajmank chiwu». Li qanaʼchin, ebʼ li rixqaʼal ut moqon chik li xbʼeelom xeʼok xtzolbʼal li Santil Hu.
7 Li eetalil aʼin nakʼulmank rajlal saʼ naabʼal chi naʼajej. Ut moko nakʼulmank ta yal chi joʼkan. Kʼaru naxkʼut chiqu aʼin? Xbʼeen, li Jehobʼa naxsumehebʼ xtij li nekeʼsikʼok re chi anchalebʼ xchʼool (1 Rey. 8:41-43; Sal. 65:3). Ut xkabʼ, ebʼ li ánjel nokooʼeʼxtenqʼa saʼ li puktesink (Apoc. 14:6, 7).
«Sachso xchʼool kikanaak laj Pedro» (Hechos 10:9-23a)
8, 9. Kʼaru kixye li Yos re laj Pedro ut chanru kinaʼlebʼak?
8 Laj Pedro toj wank chaq saʼ xbʼeen li ochoch, sachso xkʼaʼuxl ut naraj xtawbʼal ru li moy u li kiril. Tojaʼ naq xeʼwulak ebʼ li winq li kixtaqla laj Cornelio rikʼin laj Simón (Hech. 10:17). Kʼaru tixbʼaanu laj Pedro? Wi inkʼaʼ naraj xtzekankil li tzekemq li tzʼaj ru li naxye li Chaqʼrabʼ, ma taaxik rochbʼeenebʼ li winq aʼin ut t-oq saʼ rochoch laj Cornelio? Li Yos kiroksi li xsantil musiqʼej re naq laj Pedro tixbʼaanu li naraj. Kixye re: «Kʼe reetal, oxibʼ li winq yookebʼ aasikʼbʼal. Joʼkan naq waklin, kubʼen ut ayu rikʼinebʼ ut matkʼoxlak xbʼaan naq laaʼin xintaqlank rehebʼ» (Hech. 10:19, 20). Li kiril laj Pedro kitenqʼank re xbʼaanunkil li kiyeeheʼk re xbʼaan li Yos.
9 Tojaʼ naq ebʼ li winq xeʼxye naq laj Cornelio kitaqlank chaq rehebʼ xbʼaan naq jun li ánjel kiyeehok re. Joʼkan naq laj Pedro «kiroksihebʼ saʼ ochoch ut aran xeʼkanaak chi wark» (Hech. 10:23a). Laj Pedro kiʼok xkʼebʼal reetal kʼaru naraj li Yos, joʼkan naq kiʼabʼink ut kiʼok xjalbʼal chanru nakʼoxlak.
10. Chanru naxbʼeresi li Jehobʼa li xtenamit ut kʼaru ebʼ li patzʼom tqabʼaanu?
10 Saʼebʼ li qakutan, chi kachʼinqil ajwiʼ li Jehobʼa naxkʼe chi naweʼk li rajom (Prov. 4:18). Naroksi li santil musiqʼej re xbʼeresinkil «li moos li paabʼajel ut wank xnaʼlebʼ» (Mat. 24:45). Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin wank sut najalaak chanru natawmank ru junaq xraqal li Santil Hu malaj najalaak chanru naqabʼaanu junaq li naʼlebʼ saʼ li qamolam. Qakʼoxlaq: «Chanru ninnaʼlebʼak naq najalaak junaq li naʼlebʼ? Ma ninbʼaanu chi anchal inchʼool li naxye li xsantil musiqʼej li Jehobʼa?».
«Kixye naq teʼkubʼsiiq xhaʼ» (Hechos 10:23b-48)
11, 12. Kʼaru kixbʼaanu laj Pedro naq kiwulak Cesarea ut kʼaru kixtzol?
11 Wulajaq chik, laj Pedro xkoho Cesarea rochbʼeen bʼeleebʼ li kristiʼaan: li oxibʼ li kixtaqla laj Cornelio ut «waqibʼ chi hermaan» aj judiiy re Jope (Hech. 11:12). Naq toj maajiʼ nawulak laj Pedro, laj Cornelio «xchʼutubʼebʼ li rech-alal ut ebʼ li ramiiw», li jalanebʼ xtenamit joʼ aʼan (Hech. 10:24). Naq xwulak Cesarea, laj Pedro kixbʼaanu jun li naʼlebʼ li maajunwa xkʼoxla chaq xbʼaanunkil: ok saʼ rochoch jun li winq li jalan xtenamit. Aʼan kixye: «Chʼolchʼo cheeru naq li chaqʼrabʼ naxye naq ebʼ laj judiiy inkʼaʼ naru naq teʼxjunaji ribʼ rikʼinebʼ li jalanebʼ xtenamit malaj teʼaatinaq rikʼinebʼ. Abʼan li Yos xkʼut chiwu naq moko naru ta naq tinye chirix junaq li qas qiitzʼin naq muxbʼil malaj tzʼaj ru» (Hech. 10:28). Rikʼin aʼin kixtaw ru naq li Yos moko kaʼaj tawiʼ kixkʼut chiru kʼaru li tzekemq tixtzeka, kixkʼut ajwiʼ chiru naq «moko naru ta naq [tixye] chirix junaq li qas qiitzʼin naq muxbʼil malaj tzʼaj ru», saʼ xyanqebʼ aʼin nekeʼokenk li jalanebʼ xtenamit.
«Laj Cornelio ak yook roybʼeninkilebʼ ut xchʼutubʼebʼ li rech-alal ut ebʼ li ramiiw» (Hechos 10:24).
12 Chixjunilebʼ li wankebʼ saʼ rochoch laj Cornelio yookebʼ roybʼeninkil laj Pedro chi anchalebʼ xchʼool. Laj Cornelio kixye: «Chiqajunilo wanko arin chiru li Yos re rabʼinkil chixjunil li xatxtaqla chi xyeebʼal li Jehobʼa» (Hech. 10:33). Kʼoxla chanru twekʼa aawibʼ, wi taawabʼi junaq li naraj xnawbʼal chirix li Jehobʼa xyeebʼal li aatin aʼin. Kʼaru kixbʼaanu laj Pedro? Kixtikibʼ aatinak chi joʼkaʼin: «Anaqwan chʼolchʼo chiwu naq li Yos inkʼaʼ nasikʼok u, naxkʼulubʼaʼebʼ bʼan li nekeʼoxloqʼink re ut nekeʼxbʼaanu li us maakʼaʼ naxye bʼar xtenamitebʼ» (Hech. 10:34, 35). Kixtzol naq li Yos inkʼaʼ nasikʼok u, naraj xyeebʼal naq inkʼaʼ naxnimobʼresi xwankil junaq li kristiʼaan xbʼaan xbʼonol xtibʼel, li xwanjik ut li xtenamit. Naq ak kixye aʼin, laj Pedro kixkʼe chi naweʼk chirix li xkʼanjel, li xkamik ut xwaklijik li Jesús.
13, 14. a) Kʼaʼut wank xwankil naq laj Cornelio ut wiibʼ oxibʼ chik li jalanebʼ xtenamit xeʼok joʼ aj paabʼanel saʼ li chihabʼ 36? b) Kʼaʼut naq inkʼaʼ toosikʼoq u?
13 «Toj yook ajwiʼ chi aatinak laj Pedro chirix li naʼlebʼ aʼin», naq li santil musiqʼej kikubʼeek chaq saʼ xbʼeenebʼ «li maawaʼebʼ aj judiiy» (Hech. 10:44, 45). Kaʼajwiʼ saʼ li raqal aʼin, li Santil Hu naxye naq kikubʼeek li santil musiqʼej saʼ xbʼeenebʼ li xtzolom li Jesús naq toj maajiʼ nekeʼkubʼeek xhaʼ. Laj Pedro kixkʼe reetal naq li Jehobʼa naxkʼulubʼaʼebʼ li kristiʼaan aʼin, joʼkan naq «kixye naq teʼkubʼsiiq xhaʼ» (Hech. 10:48). Chi joʼkan laj Pedro kiroksi li rox xlaawil li Xʼawabʼejilal li Yos (Mat. 16:19). Saʼ li hoonal naq li jalanebʼ xtenamit xeʼok choʼq xtzolom li Jesús yalaq ani chik naru nayuleʼk ru xbʼaan li santil musiqʼej. Saʼ li chihabʼ 36, li Jehobʼa inkʼaʼ chik narilebʼ laj judiiy joʼ li xtenamit (Dan. 9:24-27).
14 Laaʼo li nokooʼaatinak chirix li Xʼawabʼejilal li Yos, naqakʼe reetal naq «li Yos inkʼaʼ nasikʼok u» (Rom. 2:11). Aʼan «naraj naq li jalan jalanq chi qas qiitzʼin tkoleʼq» (1 Tim. 2:4). Joʼkan naq maajunwa raj toosikʼoq u. Naqaj xkʼebʼal chi naweʼk li esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos, aʼin naraj xyeebʼal naq tento tooʼaatinaq rikʼinebʼ chixjunil maakʼaʼ naxye li xwanjik, li xbʼonol xtibʼel, li xtenamit malaj li xpaabʼal.
«Maakʼaʼ chik xeʼxye ut xeʼxkʼe xloqʼal li Yos» (Hechos 11:1-18)
15, 16. Kʼaʼut ebʼ laj judiiy xeʼxwechʼ rix laj Pedro ut chanru kixchʼolobʼ li kikʼulmank?
15 Chʼolchʼo naq laj Pedro qʼaxal naraj xseeraqʼinkil rehebʼ li rechpaabʼanel naq jun chʼuut li jalanebʼ xtenamit «xeʼxkʼulubʼa ajwiʼ li raatin li Yos». Joʼkan naq xkoho Jerusalén, abʼan naq toj maajiʼ nawulak li junchʼol ak nekeʼxnaw chik. Naq xwulak saʼ li tenamit «ebʼ li qas qiitzʼin li nekeʼraj naq ebʼ li junchʼol chi tenamit teʼsetmanq xtzʼuumal xtzʼejwal xeʼok xchoqinkil». Xeʼchalk xjosqʼil ut xeʼxye re: «Xat-ok saʼ rochochebʼ li winq li inkʼaʼ setbʼilebʼ xtzʼuumal xtzʼejwal ut xatwaʼak rikʼinebʼ» (Hech. 11:1-3). Xeʼxbʼaanu aʼin moko saʼ xkʼabʼaʼ ta naq li jalanebʼ xtenamit xeʼok xtaqenkil li Kriist. Aʼanebʼ xeʼxye naq, re naq li Yos tixkʼulebʼ, tento teʼxpaabʼ li Xchaqʼrabʼ laj Moisés ut tento tsetmanq xtzʼuumal xtzʼejwal. Chʼolchʼo naq ebʼ laj judiiy li nekeʼxpaabʼ li Jesús nachʼaʼajkoʼk chiruhebʼ xkanabʼankil li Xchaqʼrabʼ laj Moisés.
16 Chanru kixchʼolobʼ laj Pedro li naʼlebʼ aʼin? Saʼ Hechos 11:4-16 kixye kaahibʼ li naʼlebʼ li chʼolchʼo chiru naq li Jehobʼa kixbʼeresi li kʼanjel aʼin. Xbʼeen, kiril jun li moy u (raqal 4-10). Xkabʼ, li Jehobʼa kitaqlank re rikʼin li xtenqʼ li santil musiqʼej (raqal 11, 12). Rox, jun li ánjel kirulaʼani laj Cornelio (raqal 13, 14). Ut xka, li jalanebʼ xtenamit xeʼxkʼul li santil musiqʼej (raqal 15, 16). Kixraq li xseeraqʼ rikʼin li aatin aʼin: «Wi li Yos yook xkʼebʼal rehebʼ li maatan [li santil musiqʼej] li kixkʼe ajwiʼ qe laaʼo li xqapaabʼ li Qaawaʼ Jesukriist, anihin laaʼin re xrambʼal xbʼe li Yos?» (Hech. 11:17).
17, 18. a) Kʼaru tento teʼxsikʼ xbʼaanunkil ebʼ laj judiiy li nekeʼxpaabʼ li Kriist rikʼin li kixye laj Pedro? b) Kʼaʼut nachʼaʼajkoʼk naq twanq li junajil saʼ li chʼuut ut kʼaru ebʼ li patzʼom tento tqakʼoxla rix?
17 Naq ebʼ laj judiiy xeʼrabʼi li kixye laj Pedro aajel ru naq xeʼxsikʼ kʼaru xbʼaanunkil: ma teʼxtzʼeqtaana li sikʼok u ut teʼxkʼulubʼa chi sahebʼ xchʼool li jalanebʼ xtenamit li tojeʼ xeʼkubʼeek xhaʼ saʼ li chʼuut? Li Santil Hu naxye: «Naq xeʼrabʼi aʼin, [ebʼ li apóstol ut li junchʼol chik chi hermaan] maakʼaʼ chik xeʼxye ut xeʼxkʼe xloqʼal li Yos. Tojaʼ naq xeʼxye: “Li Yos kixkʼehebʼ xhoonal li maawaʼebʼ aj judiiy re naq teʼxyotʼ xchʼool ut teʼxjal xnaʼlebʼ ut chi joʼkan teʼxtaw li yuʼam!”» (Hech. 11:18). Saʼ xkʼabʼaʼ naq chaabʼil xeʼnaʼlebʼak kiwank li junajil saʼ li chʼuut.
18 Saʼebʼ li qakutan chʼaʼaj wank saʼ junajil saʼ li chʼuut. Ebʼ laj kʼanjel chiru li Yos «chalenaqebʼ saʼ chixjunilebʼ li tenamit, ebʼ li teep, ebʼ li kʼalebʼaal ut ebʼ li aatinobʼaal», joʼkan naq saʼ li chʼuut wankebʼ li hermaan li chalenaqebʼ yalaq bʼar (Apoc. 7:9). Aajel ru xkʼoxlankil aʼin: «Ma xinmichʼ saʼ linchʼool li sikʼok u? Ma ninbʼaanu naq li xnaʼlebʼ li ruuchichʼochʼ tixbʼaanu naq moko sa ta teʼwilebʼ li hermaan ut tixjach li chʼuut?». Qajultikaq li kixkʼul laj Pedro (Cefas), wiibʼ oxibʼ chihabʼ naq li jalanebʼ xtenamit xeʼok joʼ aj paabʼanel, kixkanabʼ naq li nekeʼxkʼoxla ebʼ laj judiiy ttaqlanq saʼ xbʼeen ut «kirisi ribʼ» saʼ xyanqebʼ li jalanebʼ xtenamit ut kiqʼuseʼk xbʼaan laj Pablo (Gál. 2:11-14). Joʼkan bʼiʼ, weent tqabʼaanu rikʼin xkʼoxlankil naq nim qawankil chiruhebʼ li junchʼol.
«Naabʼalebʼ li qas qiitzʼin xeʼok chi paabʼank» (Hechos 11:19-26a)
19. Rikʼin anihebʼ xeʼok chi puktesink ebʼ li xtzolom li Jesús aran Antioquía ut kʼaru kikʼulmank?
19 Anaqwan naq nekeʼxnaw li naraj li Yos naq teʼxbʼaanu, ma xeʼok chi puktesink ebʼ li xtzolom li Jesús rikʼinebʼ li jalanebʼ xtenamit? Joʼkan tzʼaqal. Qilaq li kikʼulmank moqon aran Antioquía saʼ xteepal Siria. d Ebʼ laj judiiy ut li jalanebʼ xtenamit li wankebʼ saʼ li tenamit aʼan, nekeʼxkʼam ribʼ saʼ usilal joʼkan naq naru naq teʼaatinaq rikʼinebʼ li jalanebʼ xtenamit chirix li chaabʼil esil. Aran, ebʼ laj paabʼanel xeʼok chi puktesink rikʼinebʼ «li qas qiitzʼin li nekeʼaatinak saʼ griego», li ak xeʼxkʼulubʼa xpaabʼal ebʼ laj judiiy ut li inkʼaʼ (Hech. 11:20). Saʼ xkʼabʼaʼ li rosobʼtesihom li Jehobʼa, «naabʼalebʼ li qas qiitzʼin xeʼok chi paabʼank» (Hech. 11:21).
20, 21. Chanru kixkʼutbʼesi laj Bernabé naq naxkubʼsi xwankil ut chanru tqakʼam qe rikʼin?
20 Ebʼ li kristiʼaan aran Antioquía nekeʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil, abʼan anihebʼ teʼbʼaanunq re li kʼanjel aʼin? Li chʼuut li wank Jerusalén kixtaqla laj Bernabé. Abʼan naabʼal li kristiʼaan nekeʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil ut laj Bernabé moko truuq ta xbʼaanunkil xjunes. Laj Saulo, li twanq joʼ xʼapóstol ebʼ li tenamit kitenqʼank re (Hech. 9:15; Rom. 1:5). Moko kixjuntaqʼeeta ribʼ rikʼin, laj Bernabé kixkubʼsi bʼan xwankil ut kixkʼulubʼa li tenqʼ. Aʼan xkoho xsikʼbʼal saʼ Tarso ut moqon xeʼwank jun chihabʼ saʼ Antioquía re xwaklesinkilebʼ xchʼool li chʼuut (Hech. 11:22-26a).
21 Chanru naqakʼutbʼesi naq naqakubʼsi qawankil saʼ li puktesink? Naq naqakʼulubʼa li tenqʼ li naʼajmank chiqu. Chiqajunilo nokooruuk xbʼaanunkil junaq li kʼanjel chi chaabʼil. Jun eetalil, junjunq ebʼ li hermaan chaabʼil nekeʼpuktesink saʼ bʼe malaj chirekabʼlal, abʼan nachʼaʼajkoʼk bʼayaq chiruhebʼ rulaʼaninkilebʼ li kristiʼaan ut xkʼebʼalebʼ xtzolbʼal. Wi naqakʼe reetal naq wank junaq li naʼlebʼ li naʼajmank chiqu naq tqachaabʼilobʼresi, qasikʼaq qatenqʼ ut qakʼehaq qachʼool xbʼaanunkil. Chi joʼkan chaabʼilaqo joʼ aj kʼutunel ut sahaq saʼ qachʼool (1 Cor. 9:26).
«Xeʼxkʼubʼ naq teʼxtaqla li tenqʼ choʼq rehebʼ laj paabʼanel» (Hechos 11:26b-30)
22, 23. Chanru xeʼxkʼutbʼesi laj paabʼanel re Antioquía naq nekeʼxra ebʼ li hermaan ut chanru tqakʼam qe rikʼinebʼ?
22 Li Santil Hu naxye: «Aran Antioquía xeʼkʼabʼaʼiik xbʼeen sut ebʼ li xtzolom li Jesús joʼebʼ aj tqehom re li Kriist» (Hech. 11:26b). Li kʼabʼaʼej aʼin kixkʼe li Yos choʼq rehebʼ li nekeʼtaqenk re li Kriist. Abʼan, ma teʼxra ribʼ laj paabʼanel li jalanebʼ xtenamit ut ebʼ laj judiiy? Qilaq li kikʼulmank chiru li chihabʼ 46, saʼ xqʼehil jun nimla weʼej. e Chʼaʼaj ebʼ li kutan aʼan choʼq rehebʼ li nebʼaʼ, xbʼaan naq maakʼaʼebʼ xtumin chi moko xwahebʼ. Saʼ xqʼehil li weʼej naabʼalebʼ laj judiiy wankebʼ aran ut nebʼaʼebʼ. Naq ebʼ laj paabʼanel re Antioquía xeʼxnaw aʼin, ebʼ laj judiiy ut li jalanebʼ xtenamit «xeʼxkʼubʼ naq teʼxtaqla li tenqʼ» (Hech. 11:29). Aʼin kixkʼutbʼesi naq kʼajoʼ nekeʼxra ribʼ chiribʼilebʼ ribʼ!
23 Joʼkan ajwiʼ nakʼulmank saʼebʼ li qakutan, naq naqabʼi naq naʼajmank li tenqʼ chiruhebʼ li qahermaan, naqayal qaqʼe chi xkʼebʼal rehebʼ usta wankebʼ saʼ jalan chik tenamit. Li chʼuut li naril li qakʼanjel, saʼ junpaat naxkʼubʼ ebʼ li chʼuut re tenqʼank re xtenqʼankilebʼ li hermaan li xeʼxkʼul li rahilal saʼ xkʼabʼaʼ li nimla kaqsut-iqʼ, li hiik ut jalan chik. Chi joʼkan naqakʼutbʼesi naq naqarahebʼ li qahermaan (Juan 13:34, 35; 1 Juan 3:17).
24. Kʼaru tqabʼaanu wi chʼolchʼo chiqu naq wank xwankil li moy u li kiril laj Pedro?
24 Joʼ tzʼaqal aj paabʼanel, naqanaw naq wank xwankil li moy u li kiril laj Pedro saʼ xbʼeen li ochoch re Jope. Naqanaw naq li Jehobʼa inkʼaʼ nasikʼok u ut naraj naq tqaye resil li Xʼawabʼejilal. Joʼkan bʼiʼ, qayalaq qaqʼe re naq ebʼ li kristiʼaan li jalanebʼ xtenamit, xteep ut xwanjikebʼ teʼrabʼi ut teʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil (Rom. 10:11-13).
Naq ebʼ li hermaan nekeʼraj li tenqʼ, naqayal qaqʼe chi xkʼebʼal rehebʼ.
a Wankebʼ laj judiiy nekeʼxtzʼeqtaana ebʼ li nekeʼkʼanjelak rikʼin rix xul, li kamenaq xul ut rikʼin li kʼaʼaq re ru li chu xbʼook. Ebʼ laj judiiy inkʼaʼ nekeʼraj naq teʼoq saʼ rochoch li Yos ut ebʼ li xnaʼaj re kʼanjelak tento twanq 50 moqoj rikʼinebʼ li kristiʼaan (maare 20 meetr malaj 70 ft). Maare xbʼaan aʼin li rochoch laj Simón wank «chixkʼatq li palaw» (Hech. 10:6).
b Chaawil li kaaxukuut « Laj Cornelio ut ebʼ li soldaad re Roma».
c Li hu li naʼaatinak chirix li naʼlebʼ choʼq re xkʼiresinkilebʼ li kokʼal, isinbʼil chaq saʼ li hu Laj Kʼaakʼalehom 1 re noviembre 2006, perel 4 toj 7, maakʼaʼ saʼ qʼeqchiʼ.
d Chaawil li kaaxukuut « Antioquía saʼ xteepal Siria».
e Laj Josefo, li naxtzʼil rix li kikʼulmank chaq, naxye naq li «nimla weʼej» aʼin, kiwank saʼ xqʼehil naq yook chi awabʼejink laj Claudio (chihabʼ 41 toj 54).
