1-3. a) Chanru naq li santil musiqʼej kixbʼeresi laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen? b) Kʼaru tqil saʼ li tzolom aʼin?

 WIIBʼ OXIBʼ li ixq nekeʼelk chaq Filipos, saʼ xteepal Macedonia ut nekeʼxik chire li nimaʼ Gangites. Joʼ kʼaynaqebʼ xbʼaanunkil, nekeʼchunlaak aran ut nekeʼtijok chiru li Jehobʼa li Xyos laj Israel, li naxkʼe xchʼool chirixebʼ (2 Crón. 16:9; Sal. 65:2).

² Jun chʼuut li nekeʼxye li chaabʼil esil xeʼelk Listra, xteepal Galacia, li wank 800 kilómetro (500 miles) xnajtil rikʼin li tenamit Filipos. Aʼan laj Pablo, laj Silas ut laj Timoteo. Chiru wiibʼ oxibʼ kutan, xeʼwulak saʼ li bʼe li xeʼxyiibʼ laj Roma re xik saʼ xteepal Asia, bʼarwiʼ wankebʼ naabʼal li kristiʼaan. Qʼaxal sahebʼ xchʼool saʼ oxibʼal xbʼaan naq nekeʼraj wulak saʼ li tenamit Éfeso ut saʼ jalan chik ebʼ li naʼajej bʼarwiʼ chi mil li kristiʼaan maajiʼ nekeʼrabʼi resil li Kriist. Abʼan naq toj maajiʼ nekeʼxik li santil musiqʼej kixram chiruhebʼ puktesink saʼ xteepal Asia. Ut li Jesús yook roksinkil li xsantil musiqʼej li Yos re naq teʼnumeʼq saʼ Asia Menor, teʼxqʼax ru li palaw Egeo ut teʼxik chire li nimaʼ Gangites.

³ Naabʼal li naʼlebʼ naqatzol rikʼin chanru li Jesús kixbʼeresi laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen re naq teʼwulaq Macedonia. Qilaq li kikʼulmank saʼ li xkabʼ xbʼihaaj laj Pablo, li kitiklaak saʼ li chihabʼ 49.

4, 5. a) Kʼaru kikʼulmank naq laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen xeʼwulak nachʼ rikʼin Bitinia? b) Kʼaru xeʼxsikʼ xbʼaanunkil ut kʼaru kikʼulmank moqon?

⁴ Saʼ xkʼabʼaʼ naq laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen inkʼaʼ xeʼruuk xyeebʼal li chaabʼil esil saʼ xteepal Asia, xeʼkoho saʼ xteepal Bitinia. Chʼolchʼo naq xeʼnumeʼk saʼebʼ li bʼe li yibʼru re wulak saʼ xteepal Frigia ut Galacia, bʼarwiʼ moko naabʼalebʼ ta li kristiʼaan. Joʼkan bʼiʼ, naq yookebʼ chi nachʼok rikʼin li tenamit Bitinia, li Jesús kiroksi wiʼ chik li santil musiqʼej re xrambʼal chiruhebʼ (Hech. 16:6, 7). Xeʼsach tana xchʼool xbʼaan aʼin! Nekeʼxnaw kʼaru xyeebʼal, chanru xbʼaanunkil, abʼan inkʼaʼ nekeʼxnaw bʼar teʼxik. Joʼkan naq, naq xeʼwulak saʼ li tenamit Asia, xeʼxyal  puktesink abʼan toj maakʼaʼebʼ xleseens. Moqon xeʼxyal wiʼ chik Bitinia, abʼan toj maajiʼ ajwiʼ naru. Moko xeʼchʼinaak ta xchʼool, xeʼxsikʼ bʼan junaq li naʼajej bʼarwiʼ naru teʼpuktesinq. Joʼkan ajwiʼ xeʼxsikʼ xbʼaanunkil jun li naʼlebʼ: xeʼxbʼeni 550 kilómetro (350 miles), xeʼxnumsi naabʼal li tenamit toj reetal xeʼwulak bʼarwiʼ nekeʼxaqliik li jukubʼ saʼ Troas, bʼarwiʼ naru teʼtaqeʼq saʼ jun li jukubʼ re naq teʼxik Macedonia (Hech. 16:8). Saʼ li rox sut: laj Pablo kixyal puktesink saʼ jun li naʼajej ut li Jesús kixkanabʼ naq tixbʼaanu!

⁵ Laj Lucas kixye li kikʼulmank naq kixtaw ribʼ rikʼin laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen saʼ Troas: “Chiru li qʼoqyink, laj Pablo kiril saʼ jun li moy u: jun li winq aj macedonio li xaqxo chiru ut yook xtzʼaamankil re: «Kim arin Macedonia ut tenqʼaho». Naq ak xril li moy u, xqayal xik Macedonia xbʼaan naq xqakʼe reetal naq li Yos xbʼoqok qe re naq tqakʼe chi naweʼk aran li chaabʼil esil” (Hech. 16:9, 10). a Joʼkan naq laj Pablo naxnaw chik bʼar tpuktesinq. Chʼolchʼo naq kisahoʼk xchʼool laj Pablo naq inkʼaʼ kichʼinaak xchʼool chi xsikʼbʼal bʼar tpuktesinq! Joʼkan naq, saʼ kahichal xeʼkoho Macedonia.

6, 7. a) Kʼaru naqatzol chirix li kixkʼul laj Pablo saʼ li xbʼihaaj? b) Kʼaru chʼolchʼooq chiqu?

⁶ Kʼaru naqatzol chirix aʼin? Kʼoxla aʼin: li santil musiqʼej kixram chiru laj Pablo naq ak xʼelk chaq Asia; li Jesús kixram ajwiʼ chiru laj Pablo naq ak yook chi nachʼok saʼ li tenamit Bitinia ut kixkʼe li naʼlebʼ re, re naq txik Macedonia naq ak xwulak saʼ li tenamit Troas. Saʼebʼ li qakutan, li Jesús, li xjolomil li chʼuut, joʼkan ajwiʼ naru tixbʼaanu (Col. 1:18). Jun eetalil, maare naqakʼam  naabʼal hoonal chi xkʼoxlankil naq tooʼoq joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink malaj xik chi puktesink saʼ jalan chik naʼajej. Abʼan li Jesús naru naq naroksi li santil musiqʼej naq ak xqatikibʼ xbʼaanunkil li naqaj. Kʼaʼut? Qilaq jun li eetalil: re naq tooruuq xjilosinkil junaq li bʼelebʼaal chʼiichʼ aajel ru naq lechlooq. Kamaʼin ajwiʼ nakʼulmank qikʼin, re naq li Jesús tooxbʼeresi ut tooxtenqʼa chi xkʼebʼal xtzʼaqobʼ li qakʼanjel saʼ li puktesink, xbʼeenwa tento naq tqatikibʼ xbʼaanunkil, naraj xyeebʼal tqakʼe qachʼool chi kʼanjelak.

⁷ Ut wi inkʼaʼ naqataw li naqaj xbʼaanunkil usta yooko xyalbʼal qaqʼe? Moko us ta naq tqakʼoxla naq li santil musiqʼej inkʼaʼ yook qabʼeresinkil ut tqakanabʼ xbʼaanunkil. Qajultikaq naq laj Pablo naraj puktesink abʼan kichʼaʼajkoʼk chiru xbʼaanunkil; usta joʼkan kixyal xqʼe chi xsikʼbʼal bʼar tpuktesinq toj reetal kixtaw jun li naʼajej. Chʼolchʼo chiqu naq, wi naqayal qaqʼe chi xtawbʼal «jun li nimla okebʼaal re xbʼaanunkil naabʼal chik» saʼ xkʼanjel li Yos, li Jehobʼa toorosobʼtesi (1 Cor. 16:9).

8. a) Chanru li naʼajej Filipos? b) Kʼaru kikʼulmank naq laj Pablo kipuktesink rikʼinebʼ li ixq li wankebʼ saʼ «jun li naʼaj re tijok»?

⁸ Naq xeʼwulak saʼ xteepal Macedonia, laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen xeʼkoho saʼ li naʼajej: Filipos, bʼarwiʼ li wankebʼ aran sahebʼ saʼ xchʼool naq aʼanebʼ aj Roma. Li tenamit Filipos wank xjuntaqʼeetalil rikʼin li tenamit Roma ut naabʼalebʼ li soldaad aj Roma xeʼwank chaq aran. Chirix li tenamit wank jun li nimaʼ. Chire li nimaʼ aʼan, ebʼ li nekeʼxik chi puktesink xeʼxtaw jun li naʼaj bʼarwiʼ xeʼxkʼoxla naq wank «jun li naʼaj re tijok». b Naq xwulak li kutan sábado, xeʼkoho aran ut xeʼxtaw naabʼalebʼ li ixq li yookebʼ xkʼebʼal xloqʼal li Yos, joʼkan naq xeʼok chi aatinak rikʼinebʼ. Li Santil Hu naxye naq jun rehebʼ li ixq «yook rabʼinkil» ut «li Jehobʼa kixte li xchʼool». Aʼan li xLidia li kiwulak saʼ xchʼool li kixtzol ut kikubʼeek xhaʼ rochbʼeen li wankebʼ saʼ rochoch. Moqon chik kirelaji ru laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen naq teʼkanaaq saʼ rochoch (Hech. 16:13-15). c

9. Chanru naq naabʼalebʼ li hermaan nekeʼxkʼam re rikʼin laj Pablo ut kʼaru li osobʼtesihom nekeʼxkʼul?

⁹ Qʼaxal xeʼsahoʼk xchʼool naq kikubʼeek xhaʼ li xLidia! Chʼolchʼo naq kisahoʼk xchʼool laj Pablo naq kixkʼulubʼa xik Macedonia xbʼaan naq li Jehobʼa kiroksihebʼ re xsumenkil li xtijebʼ li ixq. Saʼebʼ li qakutan, wankebʼ ajwiʼ naabʼal li hermaan winq ut ixq, saaj ut cheek, li sumsukebʼ ut li wankebʼ xjunes, nekeʼxik saʼ jalan chik li naʼajej bʼarwiʼ naʼajmank xyeebʼal li chaabʼil esil. Yaal naq nawank li chʼaʼajkilal, abʼan wi najuntaqʼeetamank li sahil chʼoolej rikʼin aʼin nakʼutunk naq moko nim ta li chʼaʼajkilal naq naqatawebʼ li kristiʼaan li nekeʼraj xnawbʼal li yaal, joʼ li xLidia. Ut laaʼat, ma naru nakaajal laawanjik re «xik Macedonia» ut tenqʼank saʼ jalan chik naʼajej? Wi joʼkan taabʼaanu, qʼaxal  tatrosobʼtesi li Jehobʼa. Jun eetalil, laj Aaron jun li hermaan xkoho saʼ jalan chik tenamit re Centroamérica naq toj saaj. Aʼan naxye: «Kʼanjelak saʼ jalan chik tenamit jwal xinxtenqʼa re naq kawaq linpaabʼal ut wank saʼ amiiwil rikʼin li Jehobʼa. Kʼajoʼ nawulak chiwu puktesink arin: ak wank waqxaqibʼ li qas qiitzʼin li ninkʼehebʼ xtzolbʼal!». Naabʼalebʼ li hermaan ak xeʼxbʼaanu aʼin ut sahebʼ saʼ xchʼool joʼ aʼan.

10. Kʼaru xeʼxbʼaanu li maaʼus aj musiqʼej re xrambʼal chiru laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen re naq inkʼaʼ teʼxye li chaabʼil esil?

¹⁰ Yook xjosqʼil laj Tza xbʼaan naq li chaabʼil esil kiwulak saʼebʼ li naʼaj bʼarwiʼ aʼan ut ebʼ li maaʼus aj musiqʼej nekeʼtaqlank. Joʼkan naq ebʼ li maaʼus aj musiqʼej xeʼxbʼaanu chixjunil re xrambʼal li kʼanjel chiru laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen. Saʼ jun kutan naq xeʼkoho saʼ li naʼaj re tijok, xeʼxtaw jun li ixqaʼal li wank chi moosil ut echaninbʼil xbʼaan li maaʼus aj musiqʼej ut naqʼehink, chi kamaʼan ebʼ laj echal re nekeʼxtaw xtumin. Kixtaqihebʼ ut kiʼok xyeebʼal: «Ebʼ li winq aʼin xmoosebʼ li Nimajwal Yos ut yookebʼ xyeebʼal resil li xbʼehil li kolbʼa ibʼ». Kʼaʼut naq li maaʼus aj musiqʼej tixbʼaanu naq li ixqaʼal tixye aʼin? Maare xraj naq tkʼoxlamanq naq li naxqʼehi li ixqaʼal ut li naxye laj Pablo chalenaq rikʼin li Yos, chi kamaʼan ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ teʼxkʼe xchʼool chi rabʼinkil li chaabʼil esil. Abʼan laj Pablo kirisi li maaʼus aj musiqʼej rikʼin li ixqaʼal (Hech. 16:16-18).

11. Kʼaru xeʼxkʼul laj Pablo ut laj Silas naq xeʼrisi li maaʼus aj musiqʼej rikʼin li ixqaʼal?

¹¹ Kʼajoʼ xeʼjosqʼoʼk laj echal re li ixqaʼal naq xeʼxnaw naq inkʼaʼ chik naqʼehink, joʼkan naq xeʼxjukuki laj Pablo ut laj Silas toj saʼ li kʼayil. Aran nekeʼraqok aatin ebʼ li ruuchil awabʼej, li xaqabʼanbʼilebʼ xbʼaanebʼ laj Roma. Ebʼ laj echal re nekeʼxnaw naq ebʼ li ruuchil awabʼej nekeʼsikʼok u ut qʼaxal nekeʼxra li xtenamit, joʼkan naq xeʼxye rehebʼ: «Ebʼ li winq aʼin yookebʼ xpoqoqinkil li tenamit. Aʼanebʼ aj judiiy ut li yookebʼ xkʼutbʼal […] inkʼaʼ naru naq tqakʼulubʼa ut tqayuʼami xbʼaan naq laaʼo aj Roma». Joʼkan naq ebʼ li kristiʼaan li wankebʼ aran «xeʼok raatinankilebʼ chi kʼajoʼebʼ xjosqʼil» laj Pablo ut laj Silas, moqon chik ebʼ laj raqol aatin «xeʼxtaqla […] chi xkʼebʼalebʼ chi cheʼ». Xeʼtawasiik ut moqon xeʼjukukiik saʼ tzʼalam. Laj puubʼ «kixkʼehebʼ saʼ jun li naʼaj li wank toj chisaʼ ut kixnatʼ li roqebʼ chiru cheʼ» (Hech. 16:19-24). Qʼoqyink xsaʼ li tzʼalam xbʼaan naq laj Pablo ut laj Silas inkʼaʼ nekeʼril ribʼ. Abʼan li Jehobʼa naril chixjunil (Sal. 139:12).

12. a) Chanru naril laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen li rahobʼtesiik ut kʼaʼut? b) Kʼaru yookebʼ xbʼaanunkil laj Tza ut ebʼ li nekeʼokenk chirix re qarahobʼtesinkil?

¹² Wiibʼ oxibʼ chihabʼ rubʼelaj, li Jesús kixye rehebʼ li xtzolom: «Xikʼ texʼileʼq ajwiʼ laaʼex» (Juan 15:20). Joʼkan naq, naq laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen xeʼwulak Macedonia, ak kawresinbʼilebʼ re xkuybʼal li rahobʼtesiik. Naq xeʼok  xkʼulbʼal aʼin nekeʼxnaw naq moko xeʼtzʼeqtaanaak ta xbʼaan li Jehobʼa naraj bʼan xyeebʼal naq kʼajoʼ xjosqʼil laj Tza. Saʼebʼ li qakutan wankebʼ li kristiʼaan nekeʼnaʼlebʼak joʼ xeʼnaʼlebʼak chaq ebʼ li xikʼ nekeʼilok. Jun eetalil, wank sut naq saʼebʼ li tzolebʼaal ut bʼarwiʼ nekeʼkʼanjelak ebʼ li hermaan nekeʼxye li tikʼtiʼ re naq xikʼ tooʼeʼril. Saʼ wiibʼ oxibʼ li tenamit nokooʼeʼxkʼam chiru li raqlebʼaal aatin ut nekeʼxye: «Ebʼ laj Testiiw nekeʼrisi li qatuqtuukilal ut nekeʼxkʼut li naʼlebʼ li inkʼaʼ naru tqapaabʼ joʼ aj paabʼanel». Ut saʼ junjunq chi naʼajej wankebʼ ajwiʼ nekeʼxtawasi malaj nekeʼxkʼe saʼ tzʼalam ebʼ li hermaan. Abʼan joʼ kikʼulmank chaq junxil li Jehobʼa naril chixjunil (1 Ped. 3:12).

13. Kʼaru kixkʼul laj kʼaakʼalenel tzʼalam re naq tixpatzʼ kʼaru tento tixbʼaanu re naq tkoleʼq?

¹³ Kichʼaʼajkoʼk bʼayaq chiru laj Pablo ut laj Silas xtawbʼal ru li kikʼulmank saʼ li kutan aʼan. Sa chik nekeʼrekʼa ribʼ laj Pablo ut laj Silas xbʼaan naq «yookebʼ chi tijok ut chi bʼichank re xnimankil ru li Yos» tuqtu qʼoqyink. Chi maakʼaʼ saʼ xchʼoolebʼ kiwank jun li hiik. Tojaʼ naq kiʼajk laj kʼaakʼalenel tzʼalam kiril naq teeto li okebʼaal ut kixkʼoxla naq xeʼelelik ebʼ laj preex. Naxnaw naq trahobʼtesiiq joʼkan naq «kirisi chaq li xchʼiichʼ» re xkamsinkil ribʼ. Naq «ok raj re xkamsinkil ribʼ», laj Pablo kixye re: «Maarahobʼtesi aawibʼ! Arin wanko chiqajunilo!». Yook xxiw naq kixpatzʼ rehebʼ: «Kʼaru tento tinbʼaanu re naq tinkoleʼq?». Aʼanebʼ nekeʼxnaw naq moko tkoleʼq ta saʼ xkʼabʼaʼebʼ, saʼ xkʼabʼaʼ bʼan li Jesús; joʼkan naq xeʼxye re: «Paabʼ li Qaawaʼ Jesús ut tatkoleʼq laaʼat ut li wankebʼ saʼ laawochoch» (Hech. 16:25-31).

14. a) Chanru xeʼxtenqʼa laj Pablo ut laj Silas laj kʼaakʼalenel tzʼalam? b) Kʼaru li osobʼtesihom xeʼxkʼul laj Pablo ut laj Silas naq xeʼxkuy li rahobʼtesiik chi sahebʼ saʼ xchʼool?

¹⁴ Ma tzʼaqal yaal naq laj kʼaakʼalenel tzʼalam naraj xnawbʼal xsumenkil li patzʼom? Laj Pablo naxnaw naq chi anchal xchʼool naraj xnawbʼal li xsumenkil. Abʼan maakʼaʼ naxnaw chirix li Raatin li Yos xbʼaan naq jalan xtenamit. Joʼkan naq, re naq t-oq joʼ aj paabʼanel tento naq tixnaw ut tixpaabʼ li naʼlebʼ li wank saʼ li Santil Hu. Joʼkan naq laj Pablo ut laj Silas «xeʼxye resil li raatin li Jehobʼa re». Kisach tana saʼ xchʼoolebʼ li xeʼxkʼul naq xeʼtawasiik xbʼaan naq xeʼxkʼe xchʼool chi xtzolbʼal. Abʼan laj kʼaakʼalenel tzʼalam kixkʼe reetal li xtochʼolalebʼ ut kixkʼe xbʼanol. «Saʼ junpaat kikubʼeek xhaʼ, li winq aʼin ut li wankebʼ saʼ rochoch». Laj Pablo ut laj Silas xeʼosobʼtesiik xbʼaan naq xeʼxkuy li rahobʼtesiik chi sahebʼ saʼ xchʼool! (Hech. 16:32-34).

15. a) Chanru nekeʼxkʼam rehebʼ rikʼin laj Pablo ut laj Silas naabʼalebʼ laj Testiiw? b) Kʼaʼut tento tqulaʼanihebʼ li kristiʼaan saʼ li qateep?

¹⁵ Joʼ laj Pablo ut laj Silas, naabʼalebʼ li hermaan nekeʼpuktesink naq nekeʼkʼeheʼk saʼ tzʼalam xbʼaanebʼ li xpaabʼal ut nekeʼxtaw ajwiʼ rusilal. Jun eetalil, saʼ jun li tenamit bʼarwiʼ ramro li qakʼanjel li xkʼihalil ebʼ li hermaan xeʼxtzol li yaal saʼ tzʼalam (Is. 54:17). Laj kʼaakʼalenel tzʼalam kixkʼulubʼa li chaabʼil esil  naq ak kinumeʼk li hiik ut wiibʼ oxibʼ li kristiʼaan nekeʼxkʼulubʼa li yaal anaqwan naq nekeʼxnumsi junaq li chʼaʼajkilal li chanchan «jun li nimla hiik». Joʼkan naq qakʼehaq qachʼool chi rulaʼaninkilebʼ li kristiʼaan saʼ li qateep xbʼaan naq maare teʼxkʼulubʼa li yaal.

16. Kʼaru kikʼulmank wulajaq chik naq ak xeʼteniik laj Pablo ut laj Silas?

¹⁶ Wulajaq chik naq ak xeʼteniik, ebʼ li ruuchil awabʼej xeʼxtaqla naq teʼrisi laj Pablo ut laj Silas saʼ tzʼalam. Abʼan laj Pablo kixye: «Usta laaʼo aj Roma xooʼeʼxsakʼ chiruhebʼ li qas qiitzʼin chi inkʼaʼ xeʼraqok aatin saʼ qabʼeen ut xooʼeʼxkʼe saʼ tzʼalam. Ut anaqwan nekeʼraj qisinkil saʼ muqmu, maajoqʼe bʼiʼanan! Chalqebʼ aʼan chi qisinkil». «Xeʼchalk xxiw» ebʼ li ruuchil awabʼej naq xeʼxnaw naq xeʼxsakʼ wiibʼ laj Roma. Saʼ xkʼabʼaʼ naq xeʼxsakʼ laj Pablo ut laj Silas, d xeʼxkʼe ribʼ saʼ chʼaʼajkilal. Xeʼsakʼeʼk chiru li tenamit ut anaqwan ebʼ li ruuchil awabʼej tento teʼxpatzʼ xkuybʼal xmaakebʼ chiru li tenamit. Moqon xeʼxtzʼaama rehebʼ naq teʼelq aran Filipos. Laj Pablo ut laj Silas xeʼelk chaq aran, abʼan xbʼeenwa xeʼkoho xkawresinkil xpaabʼalebʼ li akʼ aj paabʼanel.

17. Kʼaru xnimal ru naʼlebʼ xeʼxkʼut laj Pablo ut laj Silas rehebʼ li akʼ aj paabʼanel?

¹⁷ Kʼaʼut naq laj Pablo ut laj Silas inkʼaʼ xeʼxye naq aʼanebʼ aj Roma? Maare inkʼaʼ raj xeʼteniik wi xeʼxbʼaanu raj aʼin (Hech. 22:25, 26). Maare ebʼ li akʼ aj paabʼanel teʼxkʼoxla naq yookebʼ roksinkil li xwanjik joʼ aj Roma re naq inkʼaʼ teʼrahobʼtesiiq saʼ xkʼabʼaʼ li Kriist. Ut chanru tixchʼaʼajki li xpaabʼalebʼ li hermaan li maawaʼebʼ aj Roma? Xbʼaan naq li chaqʼrabʼ inkʼaʼ naxkolebʼ. Joʼkan naq, laj Pablo ut laj Silas xeʼxkuy li rahobʼtesiik ut xeʼxkʼutbʼesi naq yalaq ani naru tixkuy li rahobʼtesiik. Ut naq laj Pablo ut laj Silas xeʼxye naq aʼanebʼ aj Roma xeʼxbʼaanu naq ebʼ li ruuchil awabʼej teʼxkʼulubʼa naq xeʼxqʼet li chaqʼrabʼ chiru li tenamit. Aʼin kixbʼaanu naq ebʼ li ruuchil awabʼej teʼxkʼoxla chiʼus naq teʼraj xrahobʼtesinkil junaq laj paabʼanel. Chi kamaʼin ebʼ li hermaan teʼxkol ribʼ chiru li chaqʼrabʼ wi teʼxkʼul jun li chʼaʼajkilal joʼ aʼin.  

18. a) Chanru nekeʼxkʼam rehebʼ rikʼin laj Pablo ebʼ li cheekel winq saʼebʼ li qakutan? b) Chanru naqakol rix li chaabʼil esil chiru li chaqʼrabʼ?

¹⁸ Saʼebʼ li qakutan, ebʼ li cheekel winq nekeʼkʼutuk rikʼin eetalil. Aʼanebʼ inkʼaʼ nekeʼxpatzʼ rehebʼ li hermaan naq teʼxbʼaanu junaq li naʼlebʼ li moko teʼruuq ta xbʼaanunkil aʼanebʼ. Ut joʼ laj Pablo, naqanaw joqʼe tqakol qibʼ chiru li chaqʼrabʼ. Wi aajel ru naqakʼam li chʼaʼajkilal chiruhebʼ li raqlebʼaal aatin re li qateep, saʼ li qatenamit ut chiru li nimla raqlebʼaal aatin re xkolbʼal li qakʼulubʼ chi xloqʼoninkil li Yos. Naq naqabʼaanu aʼin inkʼaʼ naqaj xjalbʼal li chaqʼrabʼ. Naqaj bʼan xkolbʼal rix li chaabʼil esil ut naqaj xbʼaanunkil li kixye laj  Pablo rehebʼ laj Filipos 10 chihabʼ rubʼelaj naq xeʼwank saʼ tzʼalam: yooko «xkolbʼal rix li chaabʼil esil chiruhebʼ li wankebʼ xwankil» (Filip. 1:7). Ut maakʼaʼ naxye li tkʼulmanq saʼebʼ li raqlebʼaal aatin naqaj xkʼambʼal qe rikʼin laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen naq «tqakʼe chi naweʼk […] li chaabʼil esil» aʼ yaal bʼar tooxbʼeresi li santil musiqʼej (Hech. 16:10).