TZOLOM 11
«Qʼaxal sahebʼ saʼ xchʼool ut nujenaqebʼ chi santil musiqʼej»
Kʼaru naqatzol chirix laj Pablo naq ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ nekeʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil?
Isinbʼil saʼ Hechos 13:1-52
1, 2. Bʼar wank li xchaabʼilal li kʼanjel li teʼxbʼaanu laj Bernabé ut laj Saulo? Chanru ttzʼaqloq ru Hechos 1:8 rikʼin li kʼanjel li teʼxbʼaanu?
ANAQWAN wank li sahil chʼoolejil saʼ Antioquía re Siria. Saʼ xyanqebʼ li propeet ut ebʼ laj kʼutunel li wankebʼ saʼ li chʼuut, li santil musiqʼej naxsikʼ ru laj Bernabé a ut laj Saulo re naq teʼxkʼam li chaabʼil esil saʼebʼ li naʼajej li wankebʼ chi najt (Hech. 13:1, 2). Moko aʼin ta li xbʼeen sut naq teʼtaqlaaq aj puktesinel saʼ jalan chik tenamit, nekeʼtaqlaak bʼan kaʼajwiʼ saʼ li naʼajej bʼarwiʼ wankebʼ aj paabʼanel (Hech. 8:14; 11:22). Abʼan anaqwan, laj Bernabé ut laj Saulo rochbʼeen laj Juan Marcos, laj tenqʼanel re, teʼxik saʼ li naʼaj bʼarwiʼ toj maajiʼ nayeemank li chaabʼil esil.
2 14 chihabʼ rubʼelaj, kixye li Jesús rehebʼ li xtzolom: «Laaʼexaq intestiiw aran Jerusalén, Judea ut Samaria, ut saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ» (Hech. 1:8). Saʼ xkʼabʼaʼ li kʼanjel li teʼxbʼaanu laj Bernabé ut laj Saulo joʼ aj puktesinel ttzʼaqloq ru li propesiiy aʼin. b
«Isihomaq saʼ eeyanq laj Bernabé ut laj Saulo re naq teʼxbʼaanu li kʼanjel» (Hechos 13:1-12)
3. Kʼaʼut naq chʼaʼaj bʼihajik saʼ xkutankilebʼ li apóstol?
3 Saʼebʼ li qakutan wankebʼ li kaar ut avión li naxbʼaanu naq toowulaq saʼ junpaat yalaq bʼar. Abʼan saʼ xkutankilebʼ li apóstol moko wankebʼ ta li naʼlebʼ aʼin. Ebʼ li kristiʼaan yal nekeʼbʼeek ut moko chaabʼilebʼ ta li bʼe. Naq ak xeʼbʼeek jun kutan lubʼlukebʼ ut kaʼajwiʼ xeʼxbʼeni 30 kilómetro (20 miles). c Usta laj Bernabé ut laj Saulo sahebʼ saʼ xchʼool rikʼinebʼ li xʼakʼ kʼanjel chʼolchʼo chiruhebʼ naq tento teʼxyal xqʼe chi xbʼaanunkil (Mat. 16:24).
4. a) Ani kixaqabʼank re laj Bernabé ut laj Saulo ut chanru xeʼnaʼlebʼak li hermaan? b) Chanru naqatenqʼahebʼ li hermaan chi xbʼaanunkil li xkʼanjelebʼ?
4 Kʼaʼut naq li santil musiqʼej kixsikʼ ru laj Bernabé ut laj Saulo? (Hech. 13:2). Li Santil Hu inkʼaʼ naxye. Abʼan li wank xwankil aʼan naq xeʼsikʼeʼk ru xbʼaan li santil musiqʼej. Ut maabʼar naxye naq ebʼ li propeet ut ebʼ laj kʼutunel re Antioquía re Siria xeʼxwechʼ rix aʼin. Xeʼxbʼaanu bʼan chixjunil li wank saʼ ruqʼebʼ re xtenqʼankilebʼ saʼ li xʼakʼ kʼanjel. «Naq ak xeʼayuunik ut xeʼtijok, xeʼxkʼe li ruqʼ saʼ xbʼeenebʼ ut xeʼchaqʼrabʼiik» (Hech. 13:3). Kʼajoʼ tana xeʼsahoʼk saʼ xchʼool laj Bernabé ut laj Saulo! Laaʼo ajwiʼ tqatenqʼahebʼ li nekeʼxaqabʼaak re xbʼaanunkil junjunq li kʼanjel saʼ li chʼuut, saʼ xyanqebʼ wankebʼ li cheekel winq. Moko naqakaqalihebʼ ta naqapaabʼ bʼan li naʼlebʼ aʼin: «Kʼutbʼesimaq naq qʼaxal tuulanex rikʼinebʼ ut teerahebʼ xbʼaan li kʼanjel li nekeʼxbʼaanu» (1 Tes. 5:13).
5. Chanru xeʼxkʼe chi naweʼk li chaabʼil esil laj Bernabé ut laj Saulo saʼ Chipre?
5 Laj Bernabé ut laj Saulo xeʼelk Antioquía ut xeʼkoho toj Seleucia. Aran xeʼelk saʼ jun li jukubʼ re xik Chipre, li wank 200 kilómetro (120 miles). d Saʼ xkʼabʼaʼ naq laj Bernabé nachalk Chipre, kʼajoʼ tana xsahil xchʼool naq txik xyeebʼal li chaabʼil esil saʼ li xnaʼaj. Naq xeʼwulak saʼ li tenamit Salamina, saʼ este re li naʼaj li sutsu chi haʼ «xeʼxkʼe chi naweʼk li raatin li Yos saʼ li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼloqʼonink ebʼ laj judiiy» (Hech. 13:5). e Laj Bernabé ut laj Saulo xeʼxbʼeni li naʼajej li sutsu chi haʼ ut xeʼpuktesink saʼebʼ li tenamit li wank chire li haʼ, aʼin naraj xyeebʼal naq maare xeʼbʼeek 160 kilómetro (100 miles).
6, 7. a) Ani laj Sergio Paulo? Kʼaʼut naq li nakʼehok xnaʼlebʼ kixwechʼ rix li chaabʼil esil? b) Kʼaru kixbʼaanu laj Saulo re naq laj Bar-Jesús inkʼaʼ tixram chiru laj Sergio Paulo rabʼinkil li esil chirix li Yos?
6 Saʼebʼ li kutan aʼan, li kristiʼaan re Chipre nekeʼxloqʼoni li bʼalaqʼil yos. Ut aʼan xeʼxkʼe reetal laj Bernabé ut laj Saulo naq xeʼwulak Pafos, li wank oeste re li naʼaj aʼin. Aran «xeʼxtaw ribʼ rikʼin jun laj judiiy aj Bar-Jesús xkʼabʼaʼ. Li winq aʼin aj tuul ut naxbʼaanu ribʼ naq propeet. Laj Bar-Jesús wank chaq rikʼin laj Sergio Paulo li ruuchil awabʼej re Chipre li naʼaj li sutsu chi haʼ. Laj Sergio Paulo seebʼ xchʼool». f Saʼ xkutankilebʼ li apóstol, naabʼalebʼ laj Roma li bʼihomebʼ nekeʼxsikʼ ebʼ aj tuul malaj li nekeʼxtzʼil rix li chahim naq nekeʼraj xnawbʼal kʼaru teʼxbʼaanu saʼebʼ li xyuʼam. Laj Sergio Paulo li «seebʼ xchʼool», naxbʼaanu chaq aʼin. Kiwulak chiru li esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos ut «qʼaxal naraj rabʼinkil li raatin li Yos». Abʼan aʼin moko kiwulak ta chiru laj Bar-Jesús, li nawbʼil ru joʼ Elimas xbʼaan li xkʼanjel, li naraj xyeebʼal «laj tuul» (Hech. 13:6-8).
7 Laj Bar-Jesús kiʼok xwechʼbʼal rix li chaabʼil esil chirix li Xʼawabʼejilal li Yos. Saʼ xkʼabʼaʼ naq naraj naq toj wanq xwankil saʼ xbʼeen laj Sergio Paulo inkʼaʼ kiraj «naq li ruuchil awabʼej [...] t-oq chi paabʼank» (Hech. 13:8). Abʼan laj Saulo moko kixkanabʼ ta yal chi joʼkan, naq kiril naq laj Sergio Paulo naraj rabʼinkil li esil. Kʼaru kixbʼaanu rikʼin laj Bar-Jesús? Li Santil Hu naxye: “Laj Saulo li nekeʼxye ajwiʼ re Pablo, kinujak chi santil musiqʼej. Naq kikanaak rilbʼal kixye re: «Laaʼat nujenaqat chi bʼalaqʼil naʼlebʼ ut yalaq kʼaru chi maaʼusilal, laaʼat ralal laj Tza ut xikʼ nakaawil li tiikilal! Joqʼe taakanabʼ xbʼechʼbʼal li xtiikil bʼe li Jehobʼa? Kʼe reetal, li ruqʼ li Jehobʼa wank saʼ aabʼeen; tatmutzʼoʼq ut inkʼaʼ chik taawil li saqʼe chiru jarubʼaq kutan». Tikto kimoyk ut kiqʼoqyinoʼk saʼ ru, ut kiʼok xsikʼbʼal chi xsutam ani tchʼilonq re”. g Chanru kinaʼlebʼak laj Sergio Paulo? «Naq li ruuchil awabʼej kiril li kikʼulmank, kiʼok chi paabʼank, ut sachso xchʼool kikanaak xbʼaan li xkʼutum li Jehobʼa» (Hech. 13:9-12).
Joʼ laj Pablo, naqakol rix li yaal chi maakʼaʼ qaxiw naq ebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ nekeʼraj rabʼinkil.
8. Chanru tooruuq xkʼambʼal qe rikʼin laj Pablo naq inkʼaʼ kixxuwak?
8 Joʼ xqakʼe reetal, laj Pablo inkʼaʼ kixxiwa ru laj Bar-Jesús. Laaʼo ajwiʼ inkʼaʼ naqaxiwa ruhebʼ li nekeʼxyal xrambʼal chiru junaq li naraj xnawbʼal li yaal chirix li Santil Hu. Yaal naq tento tooʼaatinaq saʼ «qʼunil, [ut] chiwanq ratzʼamil» (Col. 4:6). Abʼan naqabʼaanu chixjunil li wank saʼ quqʼ re xtenqʼankil li kristiʼaan li naraj xnawbʼal chirix li Jehobʼa usta nekeʼjosqʼoʼk ebʼ li junchʼol. Chi moko naqakanabʼ naq li qaxiw tixbʼaanu naq inkʼaʼ tqaye resil li naxye li bʼalaqʼil paabʼal li inkʼaʼ naxkanabʼ «xbʼechʼbʼal li xtiikil bʼe li Jehobʼa», joʼ kixbʼaanu laj Bar-Jesús (Hech. 13:10). Joʼ laj Pablo, chi maakʼaʼ qaxiw naqaye resil li yaal ut xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan li nekeʼraj xnawbʼal chirix aʼin. Yaal naq li Jehobʼa inkʼaʼ tixkʼe qawankilal re naq tqabʼaanu li sachbʼachʼoolej joʼ kixbʼaanu rikʼin laj Pablo. Abʼan chʼolchʼo chiqu naq troksi li santil musiqʼej re xtenqʼankilebʼ li kristiʼaan li nekeʼraj xnawbʼal li yaal (Juan 6:44).
Li aatin re waklesink chʼool (Hechos 13:13-43)
9. Kʼaru naxkʼut chiruhebʼ li nekeʼbʼeresink re li chʼuut li reetalil laj Pablo ut laj Bernabé?
9 Chirix chik aʼan, laj Pablo, laj Bernabé ut laj Marcos xeʼelk Pafos ut xkohebʼ Perga, li wank 250 kilómetro (150 miles) xnajtil ut wank saʼ xweent Asia Menor. Saʼ Hechos 13:13 kiʼok roksinkil li aatin «laj Pablo ut ebʼ li rochbʼeen». Chalen aran laj Pablo kiʼok xbʼeresinkil li chʼuut aʼin. Maabʼar naxye naq laj Bernabé kixkaqali. Xeʼkʼanjelak bʼan saʼ junajil re xbʼaanunkil li rajom li Yos. Aʼan jun chaabʼil eetalil choʼq rehebʼ li nekeʼbʼeresink re li chʼuut! Joʼ aj paabʼanel, inkʼaʼ naqanimobʼresi qawankil chiruhebʼ li junchʼol, naqajultika bʼan li kixye li Jesús: «Laaʼex ras eeriitzʼin eeribʼ». Kixye ajwiʼ: «Li naxnima ribʼ tkubʼsiiq xwankil, abʼan li naxkubʼsi ribʼ tnimaaq ru» (Mat. 23:8, 12).
10. Chʼolobʼ chanru li bʼihaaj re elk Perga toj Antioquía re Pisidia.
10 Naq xeʼwulak Perga, laj Juan Marcos kixkanabʼ laj Pablo ut laj Bernabé ut kisutqʼiik Jerusalén ut inkʼaʼ naqanaw kʼaʼut kixbʼaanu aʼin. Abʼan laj Pablo ut laj Bernabé xeʼkoho chi roqebʼ toj Antioquía re Pisidia, li wank saʼ xweent Galacia. Aʼin chʼaʼaj xbʼaan naq li tenamit Antioquía re Pisidia wank saʼ xbʼeen li tzuul. Joʼkan ajwiʼ tento xeʼnumeʼk saʼ jun li naʼaj li tzuul ru bʼarwiʼ wankebʼ aj elqʼ. Ut laj Pablo maare yaj saʼebʼ li hoonal aʼan. h
11, 12. Kʼaru kixbʼaanu laj Pablo re naq li kristiʼaan li wankebʼ saʼ li naʼaj re loqʼonink teʼraj rabʼinkil li kixye?
11 Saʼ Antioquía re Pisidia, laj Pablo ut laj Bernabé xeʼkoho saʼ li naʼajej bʼarwiʼ nekeʼloqʼonink ebʼ laj judiiy saʼ sábado. Li Santil Hu naxye: “Naq ak xeʼraqeʼk xyaabʼasinkil li Chaqʼrabʼ chiru chixjunilebʼ ut li xeʼxtzʼiibʼa chaq ebʼ li Propeet, ebʼ li nekeʼjolomink re li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼloqʼonink ebʼ laj judiiy xeʼxtaqla xyeebʼal rehebʼ: «Ex qechpaabʼanel, wi junaq eere naraj xyeebʼal junaq li aatin re xwaklesinkil xchʼool li tenamit, xyeehaq»” (Hech. 13:15). Tojaʼ naq laj Pablo kixaqliik ut kiʼok chi aatinak.
12 Saʼ xyanqebʼ li nekeʼabʼink re laj Pablo wankebʼ laj Judiiy ut li maawaʼebʼ aj judiiy, joʼkan naq kixye: «Ex winq re Israel ut cheejunilex li qʼaxal nekeeroxloqʼi li Yos, abʼihomaq» (Hech. 13:16). Li kristiʼaan aʼin toj maajiʼ nekeʼxkʼulubʼa li Jesús joʼ li Mesiiy joʼkan naq, kʼaru tixbʼaanu laj Pablo re naq teʼxkʼulubʼa? Xbʼeen xbʼeen kiʼaatinak chirix li kixkʼul li tenamit Israel. Kixchʼolobʼ naq li Jehobʼa «kixnima ru li tenamit naq wank chaq choʼq abʼl tenamit aran Ejiipt» ut moqon chik, naq ak kixkolebʼ, «kachʼin chik ma 40 chihabʼ kixkuyebʼ saʼ li chaqichʼochʼ». Chirix chik aʼan, laj Pablo kixjultika rehebʼ chanru ebʼ laj Israel xeʼrechani li Yeechiʼinbʼil Naʼajej ut naq li Jehobʼa «kixjekʼi ebʼ li chʼochʼ aʼin saʼ xyanqebʼ» (Hech. 13:17-19). Wankebʼ nekeʼxye naq laj Pablo kiʼaatinak chirix li xraqal li Santil Hu li tojeʼ xeʼrabʼi naq kiyaabʼasimank saʼ li sábado. Aʼin jun chik li eetalil li naxkʼut naq laj Pablo naru naʼaatinak rikʼin «jalan jalanq li qas qiitzʼin» (1 Cor. 9:22).
13. Kʼaru tqabʼaanu re naq ebʼ li kristiʼaan teʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil?
13 Li naqaj aʼan naq ebʼ li qas qiitzʼin teʼraj rabʼinkil li esil li naqakʼam. Jun eetalil, naqasikʼ li naʼlebʼ li nekeʼwulak chiru ut naqakʼe saʼ ajl li nekeʼxpaabʼ. Ut wi nekeʼxnaw li naxye li Santil Hu naru naqayaabʼasi rehebʼ li raqal li ak nekeʼxnaw. Wank sut us naq aʼanebʼ teʼxyaabʼasi li raqal saʼebʼ li Xsantil Hu. Joʼkan bʼiʼ, qasikʼaq chanru naq teʼraj rabʼinkil li chaabʼil esil.
14. a) Kʼaru kixbʼaanu laj Pablo re naq ebʼ li kristiʼaan teʼril chanru naxchap ribʼ li yook xyeebʼal chirix li Jesús ut kʼaru kixbʼaanu re naq teʼxkʼe xchʼool chi abʼink? b) Chanru xeʼnaʼlebʼak li xeʼabʼink re laj Pablo?
14 Laj Pablo kixchʼolobʼ naq ebʼ li awabʼej re Israel aʼanebʼ li xxeʼtoon li Jesús «laj kolonel» ut naq laj Juan aj Kubʼsihomhaʼ kixkawresi li tenamit re naq teʼxkʼulubʼa li Jesús. Kixye ajwiʼ naq xeʼxkamsi abʼan kiwakliik chi yoʼyo (Hech. 13:20-37). Moqon chik kixye: «Cheenawaq naq yooko xyeebʼal resil naq saʼ xkʼabʼaʼ aʼan nakuymank nasachmank leemaak [...], abʼan rikʼin li xkamik li winq aʼin, li Yos tixye naq tiikebʼ chixjunilebʼ li nekeʼpaabʼank». Abʼan kixye ajwiʼ rehebʼ: «Weent teebʼaanu re naq inkʼaʼ teekʼul joʼ naxye saʼ xhuhebʼ li Propeet: “Laaʼex li nawulak cheeru xseʼenkilebʼ li junchʼol. Ilomaq li kʼanjel li yookin xbʼaanunkil saʼebʼ li kutan aʼin. Maajoqʼe teepaabʼ li kʼanjel aʼin usta tseeraqʼimanq eere chi tzʼaqal re ru. Abʼan tsachq eechʼool ut texkamq”». Kisach xchʼool laj Pablo naq kiril chanru xeʼnaʼlebʼak li kristiʼaan naq xeʼrabʼi li kixye. Xbʼaan naq «ebʼ li qas qiitzʼin xeʼxye rehebʼ naq teʼaatinaq wiʼ chik chirix aʼin saʼ li jun chik sábado». Joʼkan ajwiʼ, «naq kiraqeʼk li chʼutam saʼ li naʼaj re loqʼonink, naabʼalebʼ laj judiiy ut ebʼ li xeʼok chi paabʼank saʼ xyanqebʼ laj judiiy li nekeʼxloqʼoni li Yos, xeʼxtaqe laj Pablo ut laj Bernabé» (Hech. 13:38-43).
«Tooxik rikʼinebʼ li maawaʼebʼ aj judiiy» (Hechos 13:44-52)
15. Kʼaru kikʼulmank saʼ li jun chik sábado?
15 «Saʼ li jun chik sábado kachʼin chik ma chixjunil li tenamit kixchʼutubʼ ribʼ re rabʼinkil» li apóstol. Aʼin moko kiwulak ta chiru wiibʼ oxibʼ aj judiiy li «xeʼok [...] xyeebʼal naq moko yaal ta li naxye laj Pablo ut xeʼok ajwiʼ xyeebʼal li inkʼaʼ us chirix». Abʼan, laj Pablo ut laj Bernabé xeʼxye chi anchalebʼ xchʼool: «Aajel ru naq eere raj xbʼeenwa xqaye resil li raatin li Yos. Abʼan saʼ xkʼabʼaʼ naq xeetzʼeqtaana ut nekeekʼoxla naq moko eekʼulubʼ ta xkʼulbʼal li junelik yuʼam..., tooxik rikʼinebʼ li maawaʼebʼ aj judiiy. Li Jehobʼa xooxtaqla xbʼaanunkil aʼin naq kixye: “Xatinxaqabʼ joʼ xsaqenkil ebʼ li tenamit re naq taakʼam li kolbʼa ibʼ saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ”» (Hech. 13:44-47; Is. 49:6).
«Xeʼok xrahobʼtesinkil laj Pablo ut laj Bernabé», abʼan «li nekeʼtaqenk re li Jesús qʼaxal sahebʼ saʼ xchʼool ut nujenaqebʼ chi santil musiqʼej» (Hechos 13:50-52).
16. Chanru xeʼnaʼlebʼak laj judiiy chirix li kixye laj Pablo ut laj Bernabé ut kʼaru xeʼxbʼaanu?
16 Naq xeʼrabʼi aʼin li maawaʼebʼ aj judiiy xeʼsahoʼk xchʼool «ut chixjunilebʼ li nekeʼraj wank saʼ xbʼehil li junelik yuʼam xeʼok chi paabʼank» (Hech. 13:48). Chi joʼkan li raatin li Yos kiʼok chi abʼimank yalaq bʼar. Abʼan ebʼ laj judiiy jalan xeʼnaʼlebʼak. Laj Pablo ut laj Bernabé xeʼxye rehebʼ laj judiiy naq aʼanebʼ xbʼeen li xeʼabʼink re chirix li Mesiiy abʼan xeʼxtzʼeqtaana, joʼkan naq li Yos tixraq aatin saʼ xbʼeenebʼ. Ebʼ laj judiiy xeʼpoʼk ut «xeʼxbʼaanu naq ebʼ li ixq li wankebʼ xwankil [...] ut ebʼ li winq li wankebʼ xwankil saʼ li tenamit teʼxpoqoqi ribʼ ut xeʼok xrahobʼtesinkil laj Pablo ut laj Bernabé ut xeʼisiik saʼ li teep». Kʼaru xeʼxbʼaanu laj Pablo ut laj Bernabé? «Xeʼxchiqʼchiqʼi li poqs chi roqebʼ ut xkohebʼ Iconio». Ma inkʼaʼ chik teʼwanq aj paabʼanel saʼ Antioquía re Pisidia? Inkʼaʼ, moko joʼkan ta! Aran wankebʼ li kristiʼaan li «qʼaxal sahebʼ saʼ xchʼool ut nujenaqebʼ chi santil musiqʼej» (Hech. 13:50-52).
17-19. Chanru tqakʼam qe rikʼin laj Pablo ut laj Bernabé ut chanru tooxtenqʼa aʼin re naq sahaq qachʼool?
17 Kʼaru naqatzol chirix chanru xeʼnaʼlebʼak laj Pablo ut laj Bernabé? Naq inkʼaʼ tqakanabʼ xyeebʼal li chaabʼil esil usta li wankebʼ xwankil teʼraj xrambʼal chiqu. Naq ebʼ li kristiʼaan re Antioquía inkʼaʼ xeʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil, laj Pablo ut laj Bernabé «xeʼxchiqʼchiqʼi li poqs chi roqebʼ». Aʼin moko naxkʼutbʼesi ta naq xeʼpoʼk rikʼinebʼ li kristiʼaan, kixkʼutbʼesi bʼan naq xeʼxbʼaanu chixjunil li kixye li Jehobʼa rehebʼ ut moko wank ta chik maak saʼ xbʼeenebʼ chirix kʼaru teʼxkʼul li kristiʼaan. Ut inkʼaʼ ajwiʼ naru teʼxmin ruhebʼ re naq teʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil. Li kʼaru teʼruuq xbʼaanunkil aʼan naq teʼxik saʼ jalan chik tenamit chi aatinak chirix li chaabʼil esil, joʼkan naq xeʼkoho Iconio.
18 Kʼaru kikʼulmank rikʼinebʼ laj paabʼanel li xeʼkanaak Antioquía re Pisidia? Wankebʼ saʼ jun li naʼaj bʼarwiʼ ebʼ li kristiʼaan inkʼaʼ nekeʼxkʼulubʼa li chaabʼil esil, abʼan li sahil chʼoolejil li nekeʼrekʼa moko nachalk ta rikʼin wi ebʼ li kristiʼaan nekeʼxkʼulubʼa li yaal. Li Jesús kixye: «Sahebʼ bʼan saʼ xchʼool li nekeʼrabʼi li raatin li Yos ut nekeʼxyuʼami!» (Luc. 11:28). Ut kamaʼin tzʼaqal xeʼnaʼlebʼak ebʼ laj paabʼanel re Antioquía.
19 Joʼ laj Pablo ut laj Bernabé, qajultikaq naq li qakʼanjel aʼan xyeebʼal li chaabʼil esil ut naq li qas qiitzʼin teʼxye ma teʼxkʼulubʼa malaj inkʼaʼ. Ut wi inkʼaʼ teʼraj rabʼinkil? Qakʼamaq qe rikʼinebʼ laj paabʼanel li xeʼwank saʼ xkutankilebʼ li apóstol. Wi naqara li yaal ut naqakanabʼ naq li santil musiqʼej tooxbʼeresi, sahaq saʼ qachʼool usta ebʼ li qas qiitzʼin inkʼaʼ teʼraj rabʼinkil li esil (Gál. 5:18, 22).
a Chaawil li kaaxukuut « Laj Bernabé, “ralal li nakʼojobʼank chʼool”».
b Saʼebʼ li kutan aʼan ak wank ebʼ li chʼuut saʼebʼ li naʼajej li najt wank chixkʼatq Jerusalén joʼ Antioquía re Siria, li nakanaak 550 kilómetro (350 miles) chiru Jerusalén.
c Chaawil li kaaxukuut « Saʼebʼ li bʼe».
d Saʼ xkutankilebʼ li apóstol ebʼ li jukubʼ naru nekeʼxbʼeni 160 kilómetro (100 miles) saʼ jun kutan wi kaw li iqʼ. Wi moko chaabʼil ta li kutan, nekeʼbʼayk.
e Chaawil li kaaxukuut « Li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼloqʼonink ebʼ laj judiiy».
f Li tenamit Chipre wank rubʼel xwankil ebʼ laj Roma, li naxsikʼ ani tjolominq saʼ li tenamit aʼan.
g Chalen saʼ li raqal aʼin, laj Saulo nakʼabʼaʼiik Pablo. Wankebʼ nekeʼxye naq li apóstol kikʼabʼaʼiik Pablo (malaj Paulo) re xkʼebʼal xloqʼal li ruuchil awabʼej, abʼan maare moko joʼkan ta. Toj naroksi li kʼabʼaʼej aʼin naq xʼelk Chipre; joʼkan naq chʼolchʼo naq chalen saʼ li xkachʼinal ak kʼebʼil re li kʼabʼaʼej aʼin ut kiʼok roksinkil xbʼaan naq anaqwan aʼan «li xʼapóstol ebʼ li tenamit». Jun chik xyaalal naq kixkanabʼ roksinkil li kʼabʼaʼej Saulo aʼan xbʼaan naq chanchan jun li aatin saʼ griego li moko sa ta naxye (Rom. 11:13).
