KʼARU TKʼULMANQ RIKʼIN LI RUUCHICHʼOCHʼ?
Kʼicheʼ
LI kʼicheʼ nayeemank re xpospoʼoy li ruuchichʼochʼ, ut wank xyaalal, xbʼaan naq aajel ru li kʼicheʼ re naq twanq li yuʼam. Ebʼ li kʼicheʼ nekeʼxtzʼubʼ li iqʼ li tzʼaj ru li naru nokooxchʼaʼajki ut naxkʼe li iqʼ li saq ru li naʼajmank re naq toomusiqʼaq. Kachʼin chik ma chixjunilebʼ li xul ut li cheʼkʼaam wankebʼ saʼ kʼicheʼ. Wi maakʼaʼ raj li kʼicheʼ, maakʼaʼ raj qayuʼam.
Naʼajmank xkolbʼal li kʼicheʼ
Rajlal chihabʼ nekeʼxyokʼ naabʼal miyon li cheʼ re naq twanq ebʼ li chʼochʼ re awk. Maare chiruhebʼ li 75 chihabʼ li tojeʼ xeʼnumeʼk, ak xyokʼmank xyiijachil li kʼicheʼ li wank saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ.
Naq nasach junaq li kʼicheʼ, nasach ajwiʼ chixjunil li xchaabʼilal ru li cheʼkʼaam ut ebʼ li xul li wank chisaʼ.
Li ruuchichʼochʼ: yiibʼanbʼil chiʼus re naq twanq li yuʼam
Sachbʼachʼoolej rilbʼal chanru nakʼiik ut naxhel ribʼ li kʼicheʼ li xyokʼmank chaq. Chiruhebʼ li chihabʼ li tojeʼ xeʼnumeʼk, xeʼsach xchʼool li nekeʼril li cheʼkʼaam xbʼaan naq saʼ junpaat xchaabʼiloʼk li chʼochʼ bʼarwiʼ xyokʼmank ebʼ li cheʼ ut chʼinaʼus naq xkʼicheʼoʼk wiʼ chik. Qilaq wiibʼ oxibʼ li eetalil:
-
Wiibʼ oxibʼ li qas qiitzʼin li nekeʼxtzʼil rix li kʼicheʼ, xeʼxkʼe reetal li nakʼulmank rikʼin li chʼochʼ bʼarwiʼ xyokʼmank ebʼ li cheʼ, li xʼoksimank re awk ut moqon chik xeʼxkanabʼ. Naq xtzʼilmank rix 2,200 li chʼochʼ li wank América ut África Occidental, xtawmank naq chiru 10 chihabʼ naru nachaabʼiloʼk li chʼochʼ ut nayoʼlaak wiʼ chik ebʼ li cheʼ.
-
Li hu Science naxye naq li nekeʼxtzʼil rix li kʼicheʼ nekeʼxye naq maare chiru 100 chihabʼ li chʼochʼ naru nachaabʼiloʼk wiʼ chik ut naru nayoʼlaak jalan jalanq li cheʼ joʼ xwank chaq junxil joʼ ajwiʼ ebʼ li xul li wankebʼ chisaʼ. Ut moko li winq ta nabʼaanumank re aʼin.
-
Chiruhebʼ li chihabʼ li tojeʼ xeʼnumeʼk, aran Brasil xtzʼilmank rix ma saʼ junpaat nakʼiik ebʼ li kʼicheʼ li nayoʼlaak xjunes chiruhebʼ li kʼicheʼ li awbʼil xbʼaan li winq.
-
Li hu National Geographic naxye ajwiʼ naq li nekeʼxtzʼil rix li kʼicheʼ sachsokebʼ xchʼool xeʼkanaak chi rilbʼal naq chiru oobʼ chihabʼ xnujak chi cheʼ ebʼ li naʼaj aʼin, abʼan moko li winq ta xʼawok re.
Li yook chi bʼaanumank
Saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ, yookebʼ xsikʼbʼal chanru teʼxkol ebʼ li kʼicheʼ li xeʼkanaak ut chanru rawbʼal reqaj li xyokʼmank chaq. Naq li molam Naciones Unidas kixtzʼil rix aʼin, kixtaw naq numenaq xyiijachil li kʼicheʼ li nayokʼmank saʼ chixjunil li ruuchichʼochʼ chiru li xyokʼmank chaq 25 chihabʼ anaqwan.
Abʼan moko kaʼaj tawiʼ aʼin naʼajmank re xkolbʼal li kʼicheʼ. Naq li molam Global Forest Watch kixtzʼil rix aʼin, kixtaw naq saʼ tiqwal chʼochʼ moko yook ta chi kubʼeek xkʼihalil li cheʼ li toj maajiʼ nachʼeʼmank xbʼaan li winq chiruhebʼ li chihabʼ li tojeʼ xeʼnumeʼk.
Wankebʼ li molam nekeʼxyokʼ li cheʼ re xyakbʼal ut maakʼaʼebʼ xleseens re xbʼaanunkil. Saʼ xkʼabʼaʼ naq kʼajoʼ nekeʼwulak chiru li tumin, nekeʼxyokʼ li kʼicheʼ re xtawbʼal naabʼal miyon li dolar.
Wankebʼ nekeʼkʼanjelak chi kaw re naq tkolmanq ebʼ li cheʼ ut nekeʼxye naq tento rawbʼal reqaj ebʼ li cheʼ li tyokʼmanq.
Wank xyaalal re xpaabʼankil naq saʼ jun kutan tchaabʼiloʼq wiʼ chik. Li naxye li Santil Hu
«Li Qaawaʼ Yos kixkʼe chi moqk saʼ li chʼochʼ chixjunil li jar paay chi cheʼul qʼaxal chʼinaʼus rilbʼalebʼ ut us chi tzekaak» (Génesis 2:9).
Naq naʼoksimank chiʼus ebʼ li kʼicheʼ xjunes naril ribʼ xbʼaan naq joʼkan kiyiibʼaak xbʼaan laj Yobʼtesinel. Li Yos naraj xkolbʼal ebʼ li kʼicheʼ re naq twanq junelik ebʼ li xul ut ebʼ li pim li wankebʼ chisaʼ.
Li Santil Hu naxkʼut naq li Yos inkʼaʼ tixkanabʼ naq ebʼ li qas qiitzʼin yooqebʼ xsachbʼal chixjunil li wank saʼ li ruuchichʼochʼ saʼ xkʼabʼaʼ naq nekeʼwulak chiru li tumin. Ut inkʼaʼ tixkanabʼ naq teʼxsach li ruuchichʼochʼ ut li yuʼam li wank chisaʼ. Taawil li naʼlebʼ «Li Yos naxye naq li ruuchichʼochʼ tchaabʼiloʼq wiʼ chik» perel 15 re li hu aʼin.
