Kʼaru naxkʼut chiqu li yobʼtesihom?

«Patzʼon rehebʼ li xul wankebʼ chiru chʼochʼ malaj chiru choxa; xtzolaqatebʼ aʼan. Aatinan rikʼinebʼ li kʼantiʼ ut ebʼ li kar, ut teʼxchʼolobʼ xyaalal chawu» (JOB 12:7, 8, LI SANTIL HU, SOCIEDAD BÍBLICA DE GUATEMALA, SBG).

Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li jalan jalanq chi naʼlebʼ ut li nekeʼxyiibʼ ebʼ li kʼaʼaq re ru, xeʼxtzol naabʼal rikʼinebʼ li cheʼkʼaam ut ebʼ li xul. Xeʼxtzʼil rix li yobʼtesihom re naq teʼxyiibʼ junaq li akʼ chʼiichʼ, jalan chik li kʼaʼaq re ru malaj xchaabʼilobʼresinkil li ak wank. Naq taawil ebʼ li eetalil aʼin kʼoxla: Ani kiyobʼtesink rehebʼ? Ut ani xkʼulubʼ naq tkʼemanq xloqʼal?

Ebʼ li xtel malaj xikʼ li ballena jorobada

Kʼaru teʼruuq xtzolbʼal ebʼ li nekeʼyiibʼank re li avión rikʼin li mamaʼ kar, li nakʼabʼaʼiik ballena jorobada? Chanchan naq naabʼal teʼruuq xtzolbʼal. Li raalal jun rehebʼ li mamaʼ kar aʼin aʼan 300 kintal malaj chanchan li raalal jun li mamaʼ kamiʼon li wank li riiq. Li xnimal roq aʼan 12 meetr (40 ft) ut qʼaxal kaw li xtibʼel li xtel chanchan li xxik ebʼ li tzʼik. Rikʼin chixjunil li naxbʼaanu qʼaxal seebʼ xchʼool. Jun eetalil, naq li mamaʼ kar aʼin naraj waʼak naxkʼe ribʼ rubʼel jun tuubʼ li kar ut moqon naʼok chi taqeʼq ut numxik saʼ sursu li naxbʼaanu naq tixbʼatzʼunle li haʼ rikʼin rapunkil li iqʼ li naʼelk chaq saʼ re. Aʼin naxkʼe ribʼ chanchan jun li yooy li naxchap chixjunil li kar ut chi joʼkan li mamaʼ kar aʼin saʼ junpaat truuq xnuqʼbʼal li xwa chi maakʼaʼ xchʼaʼajkilal.

Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin inkʼaʼ nekeʼxtaw ru chanru li mamaʼ kar aʼin nanumxik chi kokʼ kokʼ xyanq naq naxsurisi ribʼ. Xeʼxnaw aʼin xbʼaan naq xeʼxkʼe reetal chanru yiibʼanbʼil li xtel. Li xmaril li xik li mamaʼ kar aʼin moko chanchan ta li xik jun li avión xbʼaan naq turup ru.

 Li re li xtel li mamaʼ kar aʼin moko helho ta turup bʼan ru moko joʼ ta li xxikʼ li avión. Li turup li wank chire li xtel li kar aʼin naxbʼaanu naq wanq xmetzʼew naq tnumxiq. Chanru? Jun li hu naxchʼolobʼ naq li tʼorox aʼin naxbʼaanu naq li haʼ yal numel saʼ xbʼeen li xtel. Aʼin naxbʼaanu naq moko tchʼaʼajkoʼq ta chiru numxik taqeʼq, wi helho raj ru li xtel tchʼaʼajkoʼq raj chiru xbʼaanunkil aʼin.

Ma wank rusilal li naʼlebʼ li kitzʼilmank rix? Wi ebʼ li xxikʼ li avión yiibʼanbʼil raj joʼ xtel li ballena más chaabʼilebʼ raj ut moko naʼajmank ta naq junelik tyiibʼamanq li kipoʼek. Laj John Long li naxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin kixye «maare chi seebʼ tqil ebʼ li avión li yiibʼanbʼil joʼ li xtel ebʼ li mamaʼ kar aʼin».

Ebʼ li xxikʼ li gaviota

Li nekeʼxyiibʼ li xxikʼ ebʼ li avión nekeʼxkʼam rehebʼ rikʼin li xxikʼ ebʼ li tzʼik. Abʼan anaqwan qʼaxal chaabʼil wiʼ chik nekeʼxyiibʼ naq nekeʼril chanru yiibʼanbʼil li xxikʼ ebʼ li tzʼik. Jun li hu naxye naq ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin, saʼ li nimla tzolebʼaal re Florida xeʼxyal xkʼambʼal rehebʼ rikʼin li gaviota. Xeʼxyiibʼ jun li dron li nakanaak saʼ iqʼ ut li nakubʼeek malaj nataqeʼk saʼ junpaat joʼ naxbʼaanu li gaviota.

Ebʼ li gaviota chaabʼil nekeʼrupupik xbʼaan naq nekeʼbʼas li xxikʼ chalen xrit xtel toj saʼ xbʼeen xtel. Li hu naxchʼolobʼ ajwiʼ naq li dron narekʼasi li xxikʼ joʼ naxbʼaanu li gaviota, aʼin naxbʼaanu naq li dron tkanaaq saʼ iqʼ ut saʼ junpaat tchalq chi xulxu saʼ xyanqebʼ li ninqi ochoch. Ebʼ li xmolam ebʼ laj puubʼ nekeʼraj raj junaq li dron li ttenqʼanq raj rehebʼ chi xsikʼbʼal ebʼ li puubʼ malaj junaq chik li kʼaʼaq re ru li naxkʼe saʼ xiwxiwal li xyuʼamebʼ li kristiʼaan li wankebʼ saʼ li ninqi tenamit.

Li nekeʼxkʼam rehebʼ rikʼin li roq li geco

Naabʼal naru naqatzol rikʼinebʼ li xul li nekeʼbʼeek saʼ chʼochʼ. Jun eetalil, wank jun li chʼina paqmaal li nawbʼil ru joʼ li geco li nabʼeek chiru kuuk ut saʼ xbʼeenebʼ li kabʼl ut ak junxil nawbʼil chaq ru aʼin (Proverbios 30:28). Chanru naru xbʼaanunkil aʼin li geco?

Li geco naru aanilak bʼan saʼ xbʼeen ebʼ li kʼaʼaq re ru li yolyol ru xbʼaan naq wank li kokʼ ismal saʼ  roq. Ebʼ li ismal aʼin naxletz ribʼ bʼarwiʼ yook chi taqeʼk li geco ut naxbʼaanu naq inkʼaʼ ttʼaneʼq.

Chanru ebʼ li kristiʼaan naru nekeʼxkʼam re rikʼin aʼin? Naru wi nekeʼxyiibʼ junaq li kʼanjelobʼaal joʼ li velcro *. Jun li winq li kixtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin kixye naq li kiyiibʼamank naru naʼoksimank saʼebʼ li bʼanlebʼaal wi inkʼaʼ naru naʼoksimank junaq chik li bʼan re xkʼirtasinkil malaj re xbʼanbʼal junaq li tochʼolal.

Ani aj e tkʼemanq li loqʼal?

Jun li molam li naxkʼabʼaʼi NASA (Administración Nacional de Aeronáutica y del Espacio, de Estados Unidos) xeʼxyiibʼ jun li chʼiichʼ li nabʼeek chanchan li xookʼ ut saʼ li tenamit Finlandia xeʼxyiibʼ jun li nimla bʼelebʼaal chʼiichʼ li nanumeʼk saʼ xbʼeenebʼ li ninqi kʼaʼaq re ru chanchan jun li mamaʼ xul. Junchʼol chik xeʼxyiibʼ jun li tʼikr li naxte ut naxtzʼap ribʼ re naq t-oq iqʼ chisaʼ joʼ naxbʼaanu li ru li chaj. Jun li naʼaj bʼarwiʼ nekeʼxyiibʼ ebʼ li bʼelebʼaal chʼiichʼ yookebʼ xyiibʼankil jun chik li bʼelebʼaal chʼiichʼ bʼarwiʼ nekeʼxkʼam re rikʼin li kar cofre (boxfish) aʼin tixbʼaanu naq moko chʼaʼajkaq ta xbʼeresinkil naq kawaq li iqʼ. Junchʼol chik nekeʼraj xtawbʼal ru kʼaʼut naq kaw rix li chʼina xul pemech re naq teʼruuq xyiibʼankil li xtʼikr ebʼ li soldaad re naq teʼruuq xkolbʼal xyuʼamebʼ.

Naabʼal ak xqatzol chirix li yobʼtesihom. Joʼkan naq ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li jalan jalanq chi naʼlebʼ keʼxtzʼiibʼa saʼ li ulul chʼiichʼ xkʼabʼaʼebʼ li xul, li cheʼkʼaam ut li xwanjikebʼ. Jun li hu naxye naq ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin teʼruuq xtawbʼal li nekeʼraj saʼ li ulul chʼiichʼ, xeʼxtzʼiibʼa li junjunq chi naʼlebʼ ut chi joʼkan inkʼaʼ tchʼaʼajkoʼq chiruhebʼ. Li naʼlebʼ aʼin naru najuntaqʼeetamank rikʼin junaq li kʼaʼaq re ru li ak echaninbʼil chik. Naq naqayiibʼ junaq li kʼaʼaq re ru naqakʼe saʼ qakʼabʼaʼ ut naqakʼul li qaloqʼal xbʼaan aʼan. Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li jalan jalanq li naʼlebʼ nekeʼxye naq oxloqʼ raj chiqu li yobʼtesihom xbʼaan naq chi joʼkan naru nekeʼxyiibʼ jalan jalanq chi kʼaʼaq re ru.

Bʼar chalenaq ebʼ li chaabʼil naʼlebʼ li naʼilmank saʼ li yobʼtesihom? Naabʼalebʼ li nekeʼxtzʼil rix aʼin nekeʼxkʼoxla naq kinumeʼk tana chi miyon li chihabʼ re naq teʼyoʼlaaq xjunes. Abʼan junchʼol chik moko nekeʼxkʼulubʼa ta li naʼlebʼ aʼin. Laj Michael Behe kixye «chʼolchʼo ru chixjunil li naʼilmank saʼ li yobʼtesihom». Wi naqil junaq li xikʼanel xul yook chi bʼeek ut naʼekʼank chanchan li patz malaj patux chʼolchʼo chiqu naq aʼan jun patz joʼkan ajwiʼ nakʼulmank rikʼin li yobʼtesihom chʼolchʼo naq wank jun laj Yobʼtesinel.

Wi junaq li kristiʼaan naxyiibʼ malaj naxchaabʼilobʼresi li xxikʼ li avión, jun li tape, li tʼikr malaj jun li bʼelebʼaal chʼiichʼ naraj xyeebʼal naq li loqʼal tkʼemanq re li kristiʼaan aʼin. Wi taayiibʼ junaq li kʼaʼaq re ru chanchan li kixyiibʼ li jun chik li poyanam ut inkʼaʼ tkʼemanq xloqʼal aʼan chanchan tawiʼ naq yookat chi elqʼak.

Rikʼin chixjunil li nekeʼxyiibʼ ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li jalan jalanq chi naʼlebʼ ut nekeʼxkʼam re rikʼin li yobʼtesihom, ma us raj naq tqaye naq chixjunil li yobʼtesihom yal kichalk xjunes? Wi naʼajmank naq seebʼaq aachʼool re xkʼambʼal aawe rikʼin li kixyiibʼ junaq li kristiʼaan qʼaxal chik naʼajmank naq seebʼaq aachʼool xkʼambʼal aawe rikʼin laj Yobʼtesinel.  Ani aj e tkʼemanq más li loqʼal? Ma re laj kʼutunel malaj re laj tzolonel?

Li xyaalal

Naq ebʼ li qas qiitzʼin nekeʼril xchaabʼilal li yobʼtesihom nekeʼxye joʼ naxye li hu Salmo: «Kʼajoʼ xkʼihal laabʼaanuhom, at Qaawaʼ! Xabʼaanu chixjunil rikʼin xnimal aanaʼlebʼ; nujenaq li ruuchichʼochʼ rikʼin chixjunil laayoobʼtesihom» (Salmo 104:24, SBG). Laj Pablo kixye ajwiʼ: «Chalen chaq saʼ xkʼojlajik li ruuchichʼochʼ li kʼaʼaq re ru inkʼaʼ ilbʼil ru re li Yos, aʼ li xjunelik wankil ut li xYosilal, nakʼutunk chiruhebʼ li nekeʼkʼoxlak chirixebʼ li xbʼaanuhom» (Romanos 1:20, SBG).

Naabʼalebʼ li nekeʼroxloqʼi li Santil Hu nekeʼxkʼoxla naq li Yos kixkanabʼ naq li yobʼtesihom tyoʼlaaq xjunes. Abʼan ma aʼan naxkʼut li Santil Hu?

[Kʼe reetal]

[Naxye saʼ li perel 5]

Bʼar kichalk chixjunil li chaabʼil naʼlebʼ li wank saʼ li yobʼtesihom?

[Naxye saʼ li perel 6]

Ani kiyobʼtesink re chixjunil li yobʼtesihom?

 [Ebʼ li kaaxukuut ut ebʼ li jalam u re li perel 7]

Wi naʼajmank naq seebʼaq aachʼool re xkʼambʼal aawe rikʼin li kixyiibʼ junaq li kristiʼaan qʼaxal chik naʼajmank naq seebʼaq aachʼool xkʼambʼal aawe rikʼin laj Yobʼtesinel.

Li avión aʼin yiibʼanbʼil joʼ li xxikʼ li Gaviota

Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li jalan jalanq chi naʼlebʼ nekeʼxyal xkʼambʼal rehebʼ rikʼin li roq li geco. Ebʼ xul aʼin inkʼaʼ nekeʼxtzʼajni chi moko nekeʼxkanabʼ xnaʼaj roqebʼ, yalaq bʼar naru nekeʼbʼeek abʼan kaʼajwiʼ saʼ xbʼeen li teflón inkʼaʼ nekeʼruuk

Kiyiibʼamank jun li bʼelebʼaal chʼiichʼ chanchan li kar cofre

[Ebʼ li jalam u chalenaq]

Aeronave: Kristen Bartlett/University of Florida; roq li geco: Breck P. Kent; pez cofre ut bʼelebʼaal chʼiichʼ: Mercedes-Benz USA

[Ebʼ li kaaxukuut ut ebʼ li jalam u re li perel 8]

EBʼ LI NAʼLEBʼ LI NATENQʼANK REHEBʼ LI XUL RE NAQ INKʼAʼ TEʼSACHQ

Wankebʼ li xul nekeʼbʼihajik saʼ chixjunil li Ruuchichʼochʼ ut inkʼaʼ nekeʼsach aʼin naxkʼut naq «qʼaxal wankebʼ xnaʼlebʼ» (Proverbios 30:24, SBG, 25). Qilaq wiibʼ li eetalil.

◼ Li xbʼeenikebʼ li sank Chanru naq ebʼ li sank nekeʼxtaw xbʼehebʼ naq nekeʼelk saʼ xsukebʼ chi xsikʼbʼal xwahebʼ? Saʼ li tenamit Inglaterra jun chʼuut ebʼ li nekeʼxtzʼil rix li naʼlebʼ aʼin, xeʼxkʼe reetal naq ebʼ li sank nekeʼxkanabʼ xbʼookebʼ saʼ bʼe, nekeʼxyiibʼ li kokʼ bʼe re naq chi joʼkan inkʼaʼ tchʼaʼajkoʼq chiru sutqʼiik saʼ xnaʼajebʼ. Naq ebʼ li sank nekeʼelk nekeʼxyiibʼ li bʼe ut li xaalbʼe chalen naq nekeʼelk chaq saʼ xsukebʼ. Jun eetalil, jun chʼuut ebʼ li sank naq nekeʼelk saʼ xsukebʼ nekeʼxyiibʼ li xbʼehebʼ joʼkan ajwiʼ nekeʼxbʼaanu li kokʼ bʼe malaj li xaalbʼe. Jun li hu naxye naq ebʼ li sank aʼin nekeʼxyiibʼ chiʼus li xaalbʼe ut aʼin jwal nakʼanjelak chiruhebʼ xbʼaan naq wi junaq li sank naxtaw junaq xaalbʼe naq yook chi xik chʼolchʼo chiru naq aʼin ttenqʼanq re, re naq tsutqʼiiq wiʼ chik saʼ li xnaʼaj. Moko tchʼaʼajkoʼq ta chiru elk ut sutqʼiik wiʼ chik saʼ xsukebʼ joʼkan ajwiʼ inkʼaʼ nekeʼlubʼk xbʼaan naq chʼolchʼo chiruhebʼ li xbʼe.

◼ Li natenqʼank rehebʼ li tzʼik re naq inkʼaʼ teʼsachq Naq ebʼ li tzʼik nekeʼxik saʼ jalan chik naʼajej usta najt inkʼaʼ nekeʼsach maakʼaʼ naxye chanru li kutan. Chanru nekeʼxbʼaanu aʼin? Ebʼ li nekeʼxtzʼil rix jalan jalanq chi naʼlebʼ nekeʼxye naq li natenqʼank rehebʼ aʼan rekʼankil li metzʼew li wank saʼ chʼochʼ. Abʼan jun li hu naxye naq li metzʼew li wank saʼ chʼochʼ najalaak aʼ yaal bʼar wank li naʼajej ut moko junelik ta nekeʼkʼameʼk bʼarwiʼ nekeʼraj xik. Chanru ebʼ li tzʼik nekeʼxtaw xbʼehebʼ? Re xtawbʼal xbʼehebʼ wank sut nekeʼxkʼe reetal li rokik li saqʼe. Usta najalaak xnaʼaj li saqʼe chiru li chihabʼ chanchan tawiʼ naq ebʼ li xul aʼin nekeʼxnaw li xqʼehil li chihabʼ li wankebʼ wi. Nekeʼxjunaji li wiibʼ chi naʼlebʼ aʼin re naq chʼolchʼooq chiruhebʼ bʼar teʼxik.

Ani kitzolok rehebʼ li sank? Ani kitzolok rehebʼ li xikʼanel xul re xtawbʼal xbʼehebʼ ut inkʼaʼ teʼsachq? Ma li naʼlebʼ naq chixjunil kiyoʼlaak xjunes malaj naq wank jun laj Yobʼtesinel?

[Li jalam u chalenaq]

© E.J.H. Robinson 2004