LI KIXYE li awabʼej Salomon naxkʼut chi tzʼaqal li naqekʼa chiqajunilo. Jwal kachʼin roq li qayuʼam... Maare saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, ebʼ li qas qiitzʼin junelik nekeʼxsikʼ chanru teʼruuq chi wank chiru naabʼal chihabʼ. Wank naabʼal li seeraqʼinbʼil ut yoobʼanbʼil aatin li naxkʼut aʼin.

Kʼoxla li eetalil chirix li awabʼej Sumerio Gilgames. Jun rehebʼ li seeraqʼinbʼil aatin li natawmank saʼ li hu Epopeya de Gilgamés naxye naq kixchap xbʼe ut xkoho xsikʼbʼal li junelik yuʼam, abʼan moko kixtaw ta.

Maare 2.400 chihabʼ anaqwan, ebʼ li winq re li tenamit China li xeʼxtzʼil chaq rix li yuʼam xeʼxyal xsikʼbʼal jun li bʼan li tixnajtobʼresi roq li yuʼam. Keʼxkʼubʼ jun li bʼan rikʼin li xyaʼal li chʼiichʼ (mercurio) ut li bʼan li nakamsink. Nayeemank naq wiibʼ oxibʼ li awabʼej re li tenamit China keʼkamk naq keʼrukʼ. Saʼ Europa maare chiru li chihabʼ 500 ut 1500 junjunq rehebʼ li winq aʼin xeʼxyal xbʼaanunkil naq truhanq xtzakankil li oor xbʼaan naq xeʼxkʼoxla naq inkʼaʼ napoʼeʼk ut truuq xnajtobʼresinkil roq li qayuʼam.

Joʼ chanru junxil keʼxsikʼ li bʼan li tixnajtobʼresi roq li yuʼam, saʼebʼ li qakutan wankebʼ li nekeʼxtzʼil rix li yuʼam ut li nekeʼxtzʼil rix li xqasiya naq xooyoʼlaak chaq toj nekeʼxtzʼil rix kʼaʼut nokootiixk. Rikʼin li ak xeʼxtzʼil rix naxkʼut naq ebʼ li qas qiitzʼin nekeʼxkʼoxla naq saʼ junaq kutan inkʼaʼ chik teʼtiixq ut teʼxqʼax ru li kamk. Abʼan, kʼaru ak xeʼxtzʼil rix?

Ebʼ laj chamalnawom li nekeʼxtzʼil rix li xnaʼil li yuʼam (célula) ak xeʼxtzʼil rix numenaq oxibʼ siʼeent xyaalalil kʼaʼut nokootiixk ut nokookamk. Chiruhebʼ li chihabʼ li ak xeʼnumeʼk, ebʼ laj chamalnawom xeʼruuk xnajtobʼresinkil roq li xnaʼil li yuʼam re naq inkʼaʼ teʼtiixq saʼ junpaat ebʼ li poyanam ut ebʼ li xul. Saʼ xkʼabʼaʼ aʼin, wankebʼ li bʼihom nekeʼxtumina ruhebʼ laj chamalnawom re naq teʼruuq xtzʼilbʼal rix kʼaʼut nokookamk. Kʼaru ak xeʼruuk xbʼaanunkil?

Xeʼxyal xnajtobʼresinkil roq li qayuʼam. Wankebʼ laj chamalnawom nekeʼxkʼoxla naq nokootiixk saʼ xkʼabʼaʼ li telomeros, li natawmank chi ruʼuj li cromosomas. Naq ebʼ li xnaʼil li yuʼam nekeʼxjekʼi ribʼ, li telomeros naxkol chixjunil li naʼlebʼ chirix li qayuʼam, abʼan naq nekeʼxjekʼi ribʼ, li telomeros nakʼos. Moqon chik, ebʼ li xnaʼil li yuʼam nekeʼxkanabʼ xjekʼinkil ribʼ ut nokooʼok chi tiixk.

 Li xʼElizabeth Blackburn kixkʼul jun li maatan saʼ xkʼabʼaʼ li xkʼanjel joʼ aj chamalnawom saʼ 2009. Aʼan ut ebʼ li rechkʼanjel keʼxtaw jun li bʼan re naq inkʼaʼ tixkʼos ribʼ li telomeros, li tixbʼaanu ajwiʼ naq inkʼaʼ teʼoq chi tiixk ebʼ li xnaʼil li yuʼam. Abʼanan, nekeʼxye naq li telomeros «moko wank ta xwankil re xnajtobʼresinkil roq li yuʼam».

Nekeʼxkʼe wiʼ chik chi kʼanjelak li xnaʼil li yuʼam. Naq ebʼ li xnaʼil li yuʼam nekeʼtiixk ut inkʼaʼ chik nekeʼxjekʼi ribʼ, nekeʼok xtaqlankil jalan chik li naʼlebʼ rehebʼ li nokooʼeʼxkol chiruhebʼ li yajel, li naxbʼaanu naq toosipoʼq ut jwal rahaq li qajunxaqalil malaj jalan chik. Tojaʼ ajwiʼ xbʼaanumank jun li kʼanjel bʼarwiʼ wiibʼ oxibʼ laj chamalnawom re Francia keʼxkʼe wiʼ chik chi kʼanjelak ebʼ li xnaʼil li yuʼam li keʼrisi rikʼinebʼ li poyanam li ak tiixebʼ, wankebʼ ak keʼxqʼax 100 chihabʼ. Laj kʼutunel Jean-Marc Lemaître, li najolomink re li kʼanjel aʼin, kixye naq li xkʼanjel naxkʼut naq naruhank «xkʼebʼal wiʼ chik chi kʼanjelak ebʼ li xnaʼil li yuʼam» li ak xeʼtiixk.

Moko chixjunilebʼ ta laj chamalnawom nekeʼxkʼoxla naq ebʼ li bʼan re risinkil li tiixilal tixbʼaanu naq tnajtoʼq roq li qayuʼam. Usta yaal naq chalen chaq li chihabʼ 1800 kiʼok chi najtoʼk bʼayaq chik roq li qayuʼam, abʼan aʼin nakʼulmank saʼ xkʼabʼaʼ li saabʼesink, li bʼan re naq inkʼaʼ tooyajerq ut re xkʼirtasinkil naabʼal li yajel. Wankebʼ li nekeʼxtzʼil rix li xqechani naq xoosiyaak chaq nekeʼxye naq inkʼaʼ chik naru xnajtobʼresinkil roq li qayuʼam.

Maare 3.500 chihabʼ anaqwan, laj Moises li kixtzʼiibʼa jun rehebʼ li xtasal li Santil Hu kixye: «Kaʼaj chik lajeetq kaakʼaal chihabʼ li qayuʼam, malaj kaakʼaal chihabʼ, wi toj kawo; abʼan junes rahilal ut xtawasinkil qibʼ naqakʼul: saʼ junpaat nekeʼnumeʼk ut laaʼo nokooʼosoʼk» (Salmo 90:10). Usta ebʼ li poyanam xeʼxkʼe xchʼool re naq teʼruuq xnajtobʼresinkil roq li yuʼam, toj wanko ajwiʼ joʼ kixye laj Moises.

Abʼan, wankebʼ li xul naru nekeʼwank numenaq 200 chihabʼ. Ut wankebʼ li cheʼ li naru nekeʼwank chi mil chihabʼ. Naq naqajuntaqʼeeta li qayuʼam rikʼin li wankebʼ saʼ li qasutam, wank xyaalalil naq tqakʼoxla: «Kʼaru aj e naq yal toowanq 70 malaj 80 chihabʼ?».