1. Bʼar wank ebʼ li naʼlebʼ bʼarwiʼ tooruuq chi tzʼaqonk rikʼin li Jehobʼa?

NAQ li Jehobʼa xooxyobʼtesi, kiraj naq tootzʼaqonq rikʼin re naq ttzʼaqloq ru li rajom. Usta laaʼo aj maak, joʼ aj kʼanjel chiru li Yos, li maajunwa naqatzʼeqtaana, naru nokookʼanjelak chiru wulaj wulaj. Jun eetalil, li Santil Hu naxye naq «laaʼo aj tenqʼ re li Yos» naq nokoopuktesink ut naq naqakʼehebʼ li qas qiitzʼin choʼq xtzolom (1 Cor. 3:5-9). Oxloqʼ tzʼaqal naq laj Yobʼtesinel re chixjunil li choxachʼochʼ nokooxkʼe chi tzʼaqonk saʼ li kʼanjel li wank xwankil chiru. Abʼanan, wank jalan jalanq li naʼlebʼ bʼarwiʼ tooruuq chi tzʼaqonk rikʼin li Jehobʼa. Saʼ li tzolom aʼin, tqil wiibʼ oxibʼ rehebʼ aʼin: xtenqʼankil li qajunkabʼal, ut ebʼ li qechpaabʼanel, xkʼulbʼalebʼ chiʼus, xyeechiʼinkil qibʼ re kʼanjelak saʼ li qamolam ut xkʼebʼal xtzʼaqobʼ li qakʼanjel chiru li Yos (Col. 3:23).

2. Kʼaʼut inkʼaʼ tqajuntaqʼeeta li nokooruuk xbʼaanunkil laaʼo chiru li Jehobʼa rikʼin li nekeʼruuk xbʼaanunkil li junchʼol?

² Naq yooqo xtzolbʼal li naʼlebʼ aʼin, inkʼaʼ tqajuntaqʼeeta li nokooruuk xbʼaanunkil laaʼo chiru li Jehobʼa rikʼin li nekeʼruuk xbʼaanunkil li junchʼol. Misachk saʼ qachʼool naq li xchihabʼ, li xkawilal, li xwanjik ut li xbʼaanuhom li junjunq moko juntaqʼeet ta. Li Apostol Pablo kixye: «Li junjunq chixkʼehaq reetal chanru li  xbʼaanuhom; chi joʼkan wank kʼaru tixnima wiʼ ribʼ xjunes ut inkʼaʼ yal chirix jalan chik» (Gal. 6:4).

3. Kʼaʼut tooruuq xyeebʼal naq li nekeʼril li xjunkabʼal nekeʼtzʼaqonk rikʼin li Jehobʼa?

³ Li Jehobʼa naroybʼeni naq ebʼ li xmoos teʼril ebʼ li xjunkabʼal. Jun eetalil, wankebʼ tento teʼkʼanjelaq re xchʼolaninkil li xjunkabʼal. Naabʼalebʼ li naʼbʼej nekeʼkanaak saʼ rochoch re xkʼirisinkilebʼ li xkokʼal. Ut wankebʼ laj paabʼanel tento teʼril li xnaʼ xyuwaʼ li ak cheekebʼ chik. Aʼin aajel ru xbʼaanunkil. Li Santil Hu naxye: «Li inkʼaʼ naxkʼoxlahebʼ li xkomon, ut xbʼeen xbʼeen ebʼ li wankebʼ saʼ li xjunkabʼal, aʼan xtzʼeqtaana li xpaabʼaal ut yibʼru li xnaʼlebʼ chiru li inkʼaʼ napaabʼank» (1 Tim. 5:8). Wi tenebʼanbʼil saʼ qabʼeen wiibʼ oxibʼ rehebʼ aʼin, maare inkʼaʼ raj tooruuq roksinkil chixjunil li hoonal li tqaj raj saʼ li xkʼanjel li Yos. Abʼan michʼinaak qachʼool. Li Yos nawulak chiru naq tqil li qajunkabʼal (1 Cor. 10:31).

4. Chanru nekeʼruuk ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej xkʼebʼal chiʼubʼej li Xʼawabʼejilal li Yos chiru li nekeʼraj aʼanebʼ, ut kʼaru nekeʼxtaw saʼ xkʼabʼaʼ aʼin?

⁴ Ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej nekeʼkʼanjelak rochbʼen li Jehobʼa naq nekeʼxkawresihebʼ li xkokʼal re naq teʼxkʼe xqʼe chi xtawbʼal junaq li xkʼanjel li Yos. Saʼ xnumikebʼ li chihabʼ, naabʼal rehebʼ li kokʼal aʼin, nekeʼok choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink ut nekeʼxik chi najt. Wankebʼ li taqlanbʼilebʼ chi puktesink saʼ jalan chik tenamit, wankebʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink bʼarwiʼ naʼajmank aj puktesinel ut wankebʼ nekeʼkʼanjelak saʼ Betel. Saʼ xkʼabʼaʼ naq najt wankebʼ, inkʼaʼ nekeʼileʼk ru chi kokʼaj xsaʼ xbʼaanebʼ li xjunkabʼal. Usta joʼkan, ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej li oxloqʼ chiruhebʼ li xkʼanjel li Yos, nekeʼxwaklesi xchʼool ebʼ li xkokʼal re naq inkʼaʼ teʼxkanabʼ li kʼanjel aʼin. Kʼaʼut? Xbʼaan naq nekeʼsahoʼk saʼ xchʼool chi xnawbʼal naq ebʼ li xkokʼal nekeʼxkʼe chiʼubʼej li Xʼawabʼejilal li Yos (3 Juan 4). Naabʼal rehebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej aʼin, maare nekeʼrekʼa ribʼ joʼ li xʼAna, li kixye naq kixtoʼoni laj Samuel, li xyum, re li Jehobʼa. Us naq ebʼ li naʼbʼej yuwaʼbʼej aʼin nekeʼril li tzʼaqonk rikʼin li Yos, joʼ jun li nimla maatan li maajunwa raj teʼxjal (1 Sam. 1:28).

5. Chanru tooruuq chi tenqʼank saʼ li chʼuut? (Taawil ebʼ li jalam u saʼ xtiklajik).

⁵ Kʼaru tqabʼaanu wi moko tenebʼanbʼil ta saʼ qabʼeen aʼin? Maare tooruuq xtenqʼankilebʼ li qechpaabʼanel li cheekebʼ chik, li yajebʼ malaj jalanebʼ chik li xchʼaʼajkilal. Naru ajwiʼ tqatenqʼahebʼ li nekeʼilok rehebʼ li qechpaabʼanel aʼin. Kʼaʼut inkʼaʼ naqakʼe qachʼool chi rilbʼal ut xkʼoxlankil ani naraj tenqʼaak saʼ li qachʼuut? Qakʼoxlaq naq jun li qechpaabʼanel ixq yook rilbʼal li xyuwaʼ li ak cheek chik. Us raj naq tqochbʼeni chaq li xyuwaʼ re naq li qechpaabʼanel aʼin truuq xbʼaanunkil junaq chik li kʼanjel. Malaj tqayeechiʼi qibʼ re xkʼambʼalebʼ saʼ li chʼutam malaj tqulaʼani junaq li yaj saʼ li bʼanlebʼaal, tooxik chi loqʼok malaj xbʼaanunkil jalan chik li kʼanjel. Chi joʼkaʼin yooqo chi tzʼaqonk rikʼin li Jehobʼa re xsumenkil li tij li nekeʼxbʼaanu li qechpaabʼanel aʼin (taayaabʼasi 1 Corintios 10:24).

6. Kʼaru naraj xyeebʼal kʼuluk chiʼus?

⁶ Ebʼ li nekeʼtzʼaqonk rikʼin li Yos nawbʼilebʼ ru naq nekeʼkʼuluk chiʼus. Saʼ li xtasal li Santil Hu li tzʼiibʼanbʼil saʼ Griego, li aatin li najalmank joʼ «kʼuluk chiʼus» naraj xyeebʼal «xbʼaanunkil li usilal rehebʼ li inkʼaʼ naqanawebʼ ru» (Heb. 13:2, TNM; xyaalal). Saʼ li Santil Hu wank naabʼal li esil li naxkʼut chiqu chanru tookʼuluq chiʼus (Gen. 18:1-5). Us naq tqakʼaytesi qibʼ chi xtenqʼankilebʼ li junchʼol naq tixkʼe ribʼ chiqu usta «qech aj paabʼanelil» malaj inkʼaʼ (Gal. 6:10).

7. Kʼaʼut tqakʼulebʼ chiʼus li nekeʼkʼamok bʼe chi rulaʼaninkil li qachʼuut?

 ⁷ Naru nokootzʼaqonk rikʼin li Yos naq tqakʼulebʼ chiʼus li nekeʼkʼamok bʼe chi rulaʼaninkil ebʼ li chʼuut (taayaabʼasi 3 Juan 5, 8). Joʼ naqanaw, li ulaʼaniik naxkʼe qahoonal re «xwaklesinkil qachʼool chiqibʼil qibʼ» (Rom. 1:11, 12). Qilaq jun li eetalil. Naq saaj chaq laj Olaf, jun li cheekel winq li maajiʼ nasumlaak kirulaʼani li xchʼuut, ut maaʼani kikʼehok re xnaʼaj re hilank. Laj Olaf kixye re li xnaʼ xyuwaʼ li maawaʼebʼ aj Testiiw ma naru nakanaak li cheekel winq saʼ rochochebʼ. Keʼxkʼulubʼa chiru laj Olaf, abʼan keʼxye re, naq li cheekel winq tkanaaq saʼ li xchʼaat ut aʼan chiru jun li nimla tem. Laj Olaf kixtaw rusilal aʼin. Chi kʼajoʼ xsahil xchʼool naxjultika li xamaan aʼin. Naxye: «Li cheekel winq ut laaʼin eqʼla nokoowakliik wulaj wulaj ut nokooʼaatinak chirix li chaabʼil naʼlebʼ naq yooko chi waʼak. Chixjunil li chaabʼil aatin li xye we rekʼasi linchʼool re naq tinʼoq choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink». Laj Olaf kitaqlaak chi puktesink saʼ jalan jalanq chi tenamit chiru 40 chihabʼ.

8. Kʼaʼut tento tqakʼutbʼesi li usilal usta chanchan tawiʼ inkʼaʼ nekeʼxbʼanyoxi chiqu? Kʼe jun eetalil.

⁸ Wank jalan jalanq li naʼlebʼ re xbʼaanunkil li usilal rehebʼ li inkʼaʼ naqanawebʼ ru usta saʼ xtiklajik inkʼaʼ teʼxbʼanyoxi. Qilaq jun eetalil. Saʼ España, jun li ixq aj Ecuador, Yesica xkʼabʼaʼ, kiʼok chi yaabʼak naq yook xtzolbʼal li Santil Hu rikʼin jun laj puktesinel ixq. Naq laj puktesinel kixpatzʼ re kʼaru naxkʼul, li xYesica kixseeraqʼi re, naq qʼaxal nebʼaʼ naq wank chaq Ecuador ut maakʼaʼ xwa. Ut, junes haʼ naxkʼe re li xkoʼ. Yook xwartesinkil li xkoʼ ut xʼok chi tijok. Chirix chik aʼan, wiibʼ aj Testiiw xeʼxtʼok li rokebʼaal. Abʼan inkʼaʼ sa kixkʼulebʼ ut kixpej li hu li keʼxkʼe re. Kixchoqʼihebʼ ut kixye rehebʼ: «Ma aʼin put tinkʼe re linkoʼ re naq tnujaqʼ?». Ebʼ li qechpaabʼanel xeʼraj xkotzbʼal li xjosqʼil, abʼan inkʼaʼ xeʼruuk. Jun kʼamok chik chirix aʼin, xeʼxkanabʼ chire li rokebʼaal jun chakach li tzakahemq. Anaqwan, nachalk xyaabʼ xjultikankil li usilal li kibʼaanuuk re, ut nayotʼeʼk xchʼool chi xjultikankil naq li Yos kixsume li xtij abʼan inkʼaʼ kixkʼulubʼa chiru. Anaqwan, chʼolchʼo chik chiru naq naraj kʼanjelak chiru li Jehobʼa. Ut aʼin saʼ xkʼabʼaʼ naq ebʼ li qechpaabʼanel xeʼkʼehok chi anchalebʼ xchʼool (Ecl. 11:1, 6).

9, 10. a) Saʼ li najter Israel, joqʼe kiʼajmank naq ebʼ laj paabʼanel teʼkʼanjelaq chi sibʼil? b) Bʼar wank wiibʼ oxibʼ rehebʼ li kʼanjel li naru xbʼaanunkil saʼ li chʼuut?

⁹ Saʼ li najter Israel, naabʼal sut kiʼajmank naq ebʼ laj paabʼanel teʼkʼanjelaq chi sibʼil (Ex. 36:2; 1 Cron. 29:5; Neh. 11:2). Saʼ li qakutan nokooruuk ajwiʼ xkʼebʼal li qahoonal, li qajunkabʼlal ut li naqanaw xbʼaanunkil re xtenqʼankilebʼ li qech aj paabʼanel. Wi naqabʼaanu, tqataw xsahil qachʼool ut tqakʼul naabʼal li osobʼtesink.

¹⁰ Li Raatin li Yos naxkawresihebʼ li winq re naq teʼtzʼaqonq rikʼin li Jehobʼa ut teʼxyal xqʼe re kʼanjelak joʼ aj tenqʼanel saʼ li chʼuut malaj joʼ cheekel winq (1 Tim. 3:1, 8, 9; 1 Ped. 5:2, 3). Li nekeʼxbʼaanu aʼin naʼalaak saʼ xchʼoolebʼ xtenqʼankil li rechpaabʼanel saʼebʼ li xpaabʼal joʼ ajwiʼ saʼebʼ li xyuʼam (Hech. 6:1-4). Ma ak xeʼxpatzʼ qe li cheekel winq ma naqaj wank choʼq aj kʼulul ulaʼ, xjekʼinkil ebʼ li tasal hu malaj xkʼubʼankil bʼar twanq li puktesink, tenqʼank re xsaabʼesinkil ut xyiibʼankil li Chʼutlebʼaal Kabʼl malaj jalan chik li kʼanjel? Li nekeʼxbʼaanu ebʼ li kʼanjel aʼin teʼxye tana qe naq sa nekeʼrekʼa ribʼ chi xtenqʼankil chi joʼkan ebʼ li junchʼol.

11. Kʼaru rusilal kixtaw jun li hermaan saʼ xkʼabʼaʼ naq kixtaw ramiiw naq kikʼanjelak chirix ebʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl?

¹¹ Ebʼ li nekeʼtzʼaqonk chi kʼanjelak saʼ li qamolam nekeʼxtaw xkomon li ramiiw. Qilaq li  kixkʼul li xMargie, jun li qechpaabʼanel li kikʼanjelak chiru 18 chihabʼ chi xkabʼlankil ebʼ li Chʼutlebʼaal Kabʼl. Chiruhebʼ li chihabʼ aʼin, kixtzolebʼ li rechpaabʼanel ixq li toj saajebʼ. Li xMargie kixkʼoxla naq aʼin tzʼaqal li hoonal li nakʼanjelak re xkawresinkilebʼ li xpaabʼal chiribʼilebʼ ribʼ (Rom. 1:12). Ut, naq kixnumsi li chʼaʼajkilal saʼ li xyuʼam, chixjunilebʼ li ramiiw aʼin keʼkʼojobʼank re xchʼool. Ma xqayeechiʼi qibʼ junsutaq re kʼanjelak saʼ li kabʼlak? Tooruuq xbʼaanunkil usta tzolbʼilo chirix li kʼanjel aʼin malaj inkʼaʼ.

12. Chanru tooruuq chi tzʼaqonk naq nakʼulmank junaq li nimla rahilal?

¹² Naq nachalk junaq li nimla rahilal aʼan li hoonal re naq ebʼ li xmoos li Yos teʼtzʼaqonq rikʼin re xtenqʼankilebʼ li rechpaabʼanel chirix li aajel ru. Jun eetalil, naru nekeʼkʼehok tumin choʼq rehebʼ li xeʼxkʼul li rahilal (Juan 13:34, 35; Hech. 11:27-30). Naru ajwiʼ teʼtenqʼanq saʼ li saabʼesink ut saʼ li kabʼlak. Jun li qechpaabʼanel re Polonia li naxkʼabʼaʼi Gabriela kikanaak chi maakʼaʼ rochoch naq kiwank jun li butʼ. Abʼan, sa kirekʼa ribʼ naq ebʼ li rechpaabʼanel li wankebʼ saʼ jalan chik chʼuut keʼwulak chi xtenqʼankil. Aʼan naxye: «Inkʼaʼ nawaj aatinak chirix linjunkabʼlal li xintzʼeq xbʼaan naq maakʼaʼ xwankil. Nawaj bʼan aatinak chirix li xinmaatani. Li xinkʼul xkʼut chiwu naq oxloqʼ wank saʼ li xtenamit li Yos xbʼaan naq aran natawmank li sahil chʼoolejil». Naabʼalebʼ li qechpaabʼanel li ak keʼtenqʼaak saʼ jun li nimla rahilal nekeʼxye naq aʼin kiwaklesink re xchʼoolebʼ. Ut li nekeʼtzʼaqonk rikʼin li Jehobʼa naq nekeʼtenqʼank saʼ li rahilal aʼin, saʼ nekeʼrekʼa ribʼ (taayaabʼasi Hechos 20:35; 2 Corintios 9:6, 7).

13. Chanru naxkawresi li qarahom chirix li Jehobʼa naq naqayeechiʼi qibʼ chi kʼanjelak chi sibʼil? Kʼe jun li eetalil.

¹³ Jun li qechpaabʼanel, Stephanie xkʼabʼaʼ, ut junchʼol chik aj puktesinel keʼxtaw xsahilebʼ xchʼool naq xeʼtzʼaqonk rikʼin li Yos chi xtenqʼankilebʼ laj Testiiw li xeʼelelik chaq saʼebʼ li xtenamit saʼ xkʼabʼaʼ li yalok u, ut xoleʼokaq Estados Unidos. Keʼtenqʼank chi xsikʼbʼal ut chi xkawresinkil ebʼ li ochoch choʼq rehebʼ laj paabʼanel aʼin. Aʼan naxye: «Xtochʼ qachʼool rilbʼal li xsahilal ut li bʼanyoxink li xeʼxkʼutbʼesi naq xeʼril naq nekeʼraheʼk  xbʼaan li xtenamit li Yos. Xeʼxkʼoxla naq laaʼo xootenqʼank rehebʼ, aʼanebʼ bʼan xeʼtenqʼank qe. Naq xqil li xrahomebʼ, li junajil, li xpaabʼalebʼ ut naq xeʼxkʼojobʼ xchʼool rikʼin li Jehobʼa aʼan xkawresink re li qachʼool chi raabʼal chiʼus li Jehobʼa. Ut aʼin xooxtenqʼa ajwiʼ chi roxloqʼinkil chixjunil li naxkʼe qe li Jehobʼa saʼ xkʼabʼaʼ li xmolam».

14, 15. a) Chanru kinaʼlebʼak chaq li propeet Isaias? b) Chanru tooruuq joʼ aj paabʼanel xkʼambʼal qe rikʼin?

¹⁴ Ma twulaq raj chiqu xkʼebʼal xtzʼaqobʼ li qakʼanjel chiru li Jehobʼa? Ma tqakʼulubʼa raj kʼanjelak bʼarwiʼ tooxtaqla li qamolam? Relik chi yaal naq joʼ aj kʼanjel chiru li Yos moko tenebʼanbʼil ta saʼ qabʼeen xik saʼ jalan chik naʼajej re xkʼutbʼesinkil naq nokookʼehok chi anchal qachʼool. Abʼanan, li xwanjik wiibʼ oxibʼ li qechpaabʼanel natenqʼank rehebʼ re kʼanjelak chiru li Jehobʼa saʼ jalan chik naʼajej. Li xnaʼlebʼebʼ juntaqʼeet rikʼin li xnaʼlebʼ li propeet Isaias. Li Jehobʼa kixpatzʼ: «Ani tintaqla? Ani taaxik saʼ qakʼabʼaʼ laaʼo?», tojaʼ naq laj Isaias kixye: «Waayeʼin arin, at Qaawaʼ. Taqlahin laaʼin» (Is. 6:8). Ma joʼkan ajwiʼ toosumenq naq t-ajmanq ut naq tixkʼe ribʼ chiqu xbʼaanunkil? Kʼaru naʼajmank saʼebʼ li qakutan?

¹⁵ Naq li Jesus yook chi aatinak chirix li puktesink ut xkʼebʼalebʼ choʼq xtzolom li qas qiitzʼin, kixye: «Li qʼolom naabʼal, aʼut ebʼ laj kʼanjel inkʼaʼ kʼihebʼ. Chetzʼaama bʼiʼ chiru laj eechal qʼolom naq xtaqlahaqebʼ chaq aj kʼanjel saʼ li xqʼolom» (Mat. 9:37, 38). Ma naru tookʼanjelaq joʼ aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink bʼarwiʼ naʼajmank? Malaj, naru naqatenqʼa junaq li qechpaabʼanel chi xbʼaanunkil? Choʼq re naabʼal li qechpaabʼanel, li nimal ru naʼlebʼ re xkʼutbʼesinkil naq nekeʼxra li Yos ut ebʼ li ras riitzʼin aʼan wank choʼq aj kʼamolbʼe saʼ li puktesink bʼarwiʼ naʼajmank. Ma nachalk saʼ li qachʼool junaq chik li hoonal re xkʼebʼal xtzʼaqobʼ li qakʼanjel chiru li Yos? Wi naqabʼaanu, kʼajoʼaq xsahil li qachʼool.

16, 17. Ma toj wank ebʼ li naʼlebʼ li tooxtenqʼa chi xkʼebʼal xtzʼaqobʼ li qakʼanjel chiru li Jehobʼa?

¹⁶ Ma tqakʼulubʼa kʼanjelak saʼ Betel malaj saʼ li kabʼlak, chiru jarubʼaq po, malaj chiru jarubʼaq kutan chiru li xamaan? Rajlal naʼajmank naq ebʼ laj paabʼanel teʼxyeechiʼi ribʼ re kʼanjelak yalaq bʼar ut saʼ jalan jalanq chi kʼanjel. Aʼin naraj xyeebʼal naq tqakʼulubʼa junaq li kʼanjel usta maawaʼ li kʼanjel li naqanaw xbʼaanunkil ut li kawresinbʼilo wiʼ. Joʼkan bʼiʼ, oxloqʼ chiru li Jehobʼa li nekeʼxyeechiʼi ribʼ chi sahebʼ saʼ xchʼool chi xbʼaanunkil li naʼajmank (Sal. 110:3, TNM).

¹⁷ Wi naqaj xkʼulbʼal xtzʼaqobʼ li qatzolbʼal re kʼanjelak chiru li Jehobʼa, maare ak tzʼaqlojenaqo chik re xik saʼ Li tzolok choʼq rehebʼ li nekeʼkʼamok bʼe chi xpuktesinkil li Xʼawabʼejilal li Yos. Aran nekeʼkawresiik winq ut ixq li kawebʼ xpaabʼal li ak yookebʼ chi kʼamok bʼe saʼ li puktesink re naq li xmolam li Yos tixkʼe xtzʼaqobʼ li xkʼanjelebʼ. Li nekeʼraj wank saʼ li tzolok aʼin tento teʼxkʼulubʼa xik bʼarwiʼ teʼtaqlaaq naq traqeʼq li xtzolbʼalebʼ. Ma twulaq raj chiqu xik saʼ li tzolok aʼin re xkʼulbʼal xtzʼaqobʼ li qakʼanjel? (1 Cor. 9:23).

18. Kʼaru rusilal tqataw wi wulaj wulaj nokootzʼaqonk rikʼin li Jehobʼa?

¹⁸ Laaʼo joʼ aj kʼanjel chiru li Jehobʼa naqaj kʼehok chi anchal qachʼool, xkʼutbʼesinkil li rahok, li usilal, ut xkʼebʼal qachʼool wulaj wulaj chirixebʼ li junchʼol. Aʼin naxbʼaanu naq tqataw li sahil chʼoolejil, li tuqtuukilal ut li sahilal (Gal. 5:22, 23). Maakʼaʼ naxye chanru li qawanjik, naru naqataw xsahil qachʼool wi naqakʼam qe rikʼin li Jehobʼa li nakʼehok chi anchal xchʼool ut chi wank saʼ xyanq ebʼ li nekeʼtzʼaqonk rochbʼen (Prov. 3:9, 10).